تبیان، دستیار زندگی

با هدف شناخت حضرت صدیقة كبرا(سلام الله علیها) و آشنایی با پرتویی از ولایت آن حضرت، مطلب پیش‌رو را تقدیم خوانندگان گرامی می‌كنیم. باشد كه ما را بدان مقصود نائل گرداند.
كیفیّت خلقت یكسان چهارده معصوم(علیهم السلام) ایجاب می‌كند كه در تمام شئون ولایت نیز در ردیف یكدیگر باشند؛ لذا اثرات بغض و یا محبّت، ‏اطاعت و یا عصیان نسبت به هر معصومی برابر و یكسان با آثار وِداد و یا عِناد، سرپیچی و یا پیروی نسبت ‏به هر یك از معصومین دیگر می‌باشد. اخبار وارده در این موضوع بسیار زیاد و فوق العاده است و شیعه و ‏سنّی همگی به این روایات معتقد بوده و به صحّت آنها اعتراف دارند. در اینجا چند روایت از این دسته از ‏اخبار برای نمونه نقل می‌شود:‏
«رسول خدا دست حسنین را گرفتند و فرمودند: هر كس مرا و این دو فرزند مرا، و پدر و مادر این دو را ‏دوست بدارد، روز قیامت با من هم درجه خواهد بود».1
در اینجا سؤالی پیش می‌آید كه هم درجه بودن با پیامبر چه معنی می‌تواند داشته باشد؟ ابن‌حجر ‏هیثمی‌در صواعق، بعد از نقل این روایت، پاسخ نیكویی داده است. او می‌گوید: « در اینجا مبادا چنین ‏به نظر آید كه مقصود هم‌مقام بودن با رسول خداست، بلكه مراد این است كه چون هر مسلمانِ با ایمان به ‏علی و اولاد علی محبّت داشته باشد، خدای تعالی او را به جوار رحمتش نزدیك می‌فرماید، و در مركز ‏لطف و احسانش قرار می‌دهد، و پرده‌ها برداشته می‌شود، در این مقامِ رفعِ حجاب، و بی پرده در محضر ‏حق تبارك و تعالی قرار گرفتن، با پیامبر هم صف و همراه است».2
ابن حجر آنگاه به سخن چنین ادامه می‌دهد: «چنان‌كه خدای تعالی می‌فرماید: مسلمانان مؤمن، با ‏انبیا، صدّیقین، شهدا و صالحین ـ كه خدا نعمت‌های خویش را به آنان عطا فرمودنده است ـ همگام و ‏همراهند، و چه رفیقان نیكویی».3 و كاملاً روشن است كه در این آیه یكسان بودن مقامات مطرح نیست؛ ‏بلكه مراد، برابر بودن همة اهل ایمان است در معرض فیض، و در جلوه گاه رحمت، و بی پرده در محضر لطف ‏و مرحمت خدا قرار گرفتن. وگرنه هر یك از انبیا، صدّیقین، شهدا، علما، صالحین، ابرار، اخیار و مخلصین را ‏مقامی‌خاصّ و جداگانه، و درجه و مرتبه ای مخصوص به خود می‌باشد. پنج تن آل عبا را نیز مرتبه و مقامی‌‏است بی نظیر و مخصوص به خودشان كه هر پنج تن به طور یكسان در آن مشتركند، و هرگز كسی را به آن ‏مقام والا راه نیست».‏
حضرت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «هر كس فاطمه را بیازارد مرا آزرده است، چنان‌كه خدای تعالی می‌‏فرماید: [همانا آن كسانی كه خدا و رسول او را بیازارند،خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت كرده و از رحمت ‏خود دور فرمودنده است]».4و5 ‏
روایاتی كه نقل شد و احادیثی كه از قول پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در این موضوع بیان می‌شود، همگی عبارات كتب ‏عامّه است كه شیعه و سنّی در صحّت آنها متّفق القولند:‏
فاطمه پارة تن من است، هر كس او را خشمگین كند، ‏مرا به خشم آورده است.‏6
فاطمه پارة تن من است، آنچه فاطمه را ‏بیازارد مرا نیز آزرده می‌سازد، و آنچه فاطمه را به خشم آورد مرا هم غضبناك می‌كند.فاطمه پارة تن من است، آنچه او ‏را داگیر كند مرا گرفته خاطر می‌سازد، و آنچه او را مسرور گرداند مرا شاد می‌نماید.فاطمه پارة تن من است، آنچه او را ‏آزرده كند مرا می‌آزاراد، و آنچه او را به زحمت اندازد مرا دچار مشقّت می‌نماید. هدف و منظور ما از نقل این احادیث شریف در منقبت حضرت زهرا(سلام الله علیها) این است كه ‏بر همگان ثابت شود موضوع محبّت و یاری آن حضرت، و یا بغض و دشمنی و اذیّت او، عیناً همانند محبّت و ‏دوستی با پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و یا عداوت و عناد نسبت به مقام نبوّت است؛ و اعتقاد داشتن به این مطلب، هرگز ‏منحصر به یك مذهب خاص نیست، بلكه این موضوع كاملاً اسلامی‌و كلّی است، و بدون تردید از معتقدات ‏تمام مسلمین جهان است.7چون مطلبِ مورد بحث در نزد علمای عامّه نیز بسیار حائز اهمیّت است و با این روایات شریفه كه ‏ذكر شد به طور صریح استدلال و ثابت كرده‌اند كه هر كس نسبت به حضرت زهرا محبّت نداشته، و یا به ‏نحوی از انحاء او را آزرده باشد كافر است، لذا ما این موضوع را عمیقاً مورد بررسی قرار می‌دهیم.‏
گاهی مطلبی را معتقدان به یك مذهب عنوان می‌كنند، و گاهی موضوعی صد در صد عمومی‌و ‏اسلامی است و با توجه به مدارك و اسنادی كه از دانشمندان فریقین (شیعه و سنّی) نقل شده است، ‏كاملاً ثابت می‌شود كه این مطلب اسلامی است كه: هر كس حضرت صدّیقه(سلام الله علیها) را ‏آزار و اذیت نماید و آن حضرت از او دل آزرده و ناخشنود باشد، كافر است.‏روایتی است فوق العاده مهم و حیرت انگیز از پیامبر اكرم كه آن حضرت فرمودند:‏
همانا خداوند تبارك و تعالی غضب ‏می‌كند هنگامی‌كه فاطمه به خشم آید، و راضی می‌شود آنگاه كه او راضی و خشنود گردد.‏و در روایت دیگر خطاب به فاطمه(سلام الله علیها) فرمودند:‏یا فاطمه، خدا با غضب تو غضب می‌كند و با رضای تو ‏راضی می‌گردد.‏
این دو روایت عجیب را عدّة زیادی از دانشمندان عامّه نقل كرده‌اند.8
با توجه به اینكه هر بشر حالات مختلفی دارد، و در هر ساعت دستخوش تحوّلات گوناگون است، معقول ‏نیست كه بشری در تمام لحظات زندگانی، با وجود آن همه دگرگونی‌ها، همیشه و همه جا مورد توجه خدا ‏بوده؛ و رضایتش رضای خدا، غضبش خشم خدا، مسرّتش خشنودی خدا، محبّتش حبّ خدا، و دشمنی با ‏او دشمنی با خدا باشد؛ و بر هر كسی به این بشر به چشم حقارت نگاه كند، خدا نیز با نظر حقارت بر او ‏بنگرد، مگر اینكه صاحب مقام ولایت مطلقه بوده باشد؛ و به اعتبار همان مقام كه عیناً پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین(ع) نیز دارا هستند، تنها این موضوع امكان پذیر می‌باشد.‏ فاطمه(سلام الله علیها) وجود مقدّسی است كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) یك عمر او را به تمام امّتش معرّفی كرده، و ‏مقامات معنوی‌اش را بیان فرمودنده است.‏ چنان‌كه گفته شد، كاملاً روشن و مبرهن است آن بشری كه محبّتش محبّت خدا، اطاعتش اطاعت خدا، ‏رضایتش رضایت خدا، مخالفتش مخالفت خدا، سَخَطش سخط خدا، غضبش غضب خداست، لازمه‌اش این ‏است كه باید صاحب مقام شامخ ولایت مطلقه باشد، و در نتیجه هر كس به صاحب ولایت ایمان نیاورد و ‏محبّتش را در دل نداشته باشد كافر است، و این مطلبی است كه علمای عامه نیز به آن ایمان و اعتقاد ‏دارند كه در اینجا نقل بعضی از عبارات آنها مفید و ضروری است:‏ابو القاسم سهیلی (م 581 هجری) در كتاب الرّوض الاُنُف می‌نویسد:‏«هنگامی‌كه رِفاعَه از گناهی كه مرتكب شده بود توبه كرد، خودش را به چوب توبه محكم بست و ‏سوگند خورد هرگز آن بند را نگشاید مگر اینكه محمّد بن عبدالله به دست خود آن را باز فرماید، و این را ‏نشان قبول شدن توبة خود قرار داده بود، تا اینكه آیة قبول شدن توبة او از جانب پروردگار نازل شد.9 و در ‏آن هنگام حضرت فاطمه اراده فرمودند آن بندها را بگشاید، ولی ابولُبابَه گفت: كسی جز پیامبر نباید مرا از بند ‏رها نماید، زیرا من به این امر سوگند یاد كرده‌ام، و چون سخن به گوش پیامبر اكرم رسید، حضرت فرمودند: ‏«همانا فاطمه پارة تن من است».
درود خدا بر پیامبر و فاطمه. (سپس راوی حدیث چنین نتیجه می‌گیرد كه) این حدیث دلالت دارد بر ‏اینكه هر كس فاطمه را دشنام دهد كافر می‌شود، و هر كس بر او صلوات فرستد، برابر است با صلوات بر ‏پدرش رسول خدا».‏10
در كیفیّت صلوات و سلام بر او و زیارتش اخباری از پیامبر اكرم نقل شده است كه همه نشانگر این است ‏كه حضرت زهرا ـ همانند رسول خدا ـ در این مطالب كاملاً استقلال داشته و صلوات و زیاراتی مخصوص به ‏خود دارد. این روایت را ابن‌حجر نیز در شرح كتاب جامع صغیر نقل كرده است، و جالبتر اینكه زین الدّین ‏مُناوی ـ صاحب كتاب كُنوز الدَّقائق ـضمن بیان این حدیث می‌گوید:‏«ابو القاسم سهیلی با حدیث شریف [فاطمةٌ بَضعَةٌ مِنّی ...] استدلال می‌كند كه هر كس فاطمه را ‏دشنام دهد كافر است [چون این عمل مُشعر بر بغض او نسبت به آن حضرت است و خدا چنین كسی را ‏دشمن می‌دارد و هر كسی را كه خدا دشمن بدارد یقیناً كافر است]، سهیلی از همین حدیث نتیجه می‌‏گیرد كه: فاطمه از شیخین [یعنی ابوبكر و عمر] نیز برتر است.11ابن حجر می‌گوید: «آزار و اذیت فاطمه حرام است، زیرا هر چیزی كه او را آزرده خاطر كند، پیامبر را دل ‏آزرده می‌نماید، و آنچه رسول خدا را بیازارد، در حقیقت خدا را اذیت كرده است ... (ابن حجر در پایان سخن ‏چنین نتیجه می‌گیرد): آنچه تاریخ گذشته به ما گوشزد می‌كند این است كه جزای آن كس كه ‏زهرا را بیازارد، گرفتاری در دنیاست، و البته عذاب او در آخرت شدیدتر خواهد بود».12
ناسزا گفتن به حضرت صدّیقه(سلام الله علیها) برابر است با دشنام به پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین(ع) و در ‏نتیجه مساوی است با دشنام به حقّ تبارك و تعالی، چنان‌كه رسول خدا دربارة علی می‌فرماید:‏
«به علی دشنام ندهید؛ هر كس به او دشنام دهد در حقیقت مرا ناسزا گفته است؛ و هر كس به من ‏دشنام دهد، همانا به خدا بدزبانی كرده است».13
این فرمایش‌های پیامبر اكرم در منقبت حضرت زهرا(س)، عیناً با همین مضامین در كتب ‏شیعه و سنّی نقل شده است كه نشان می‌دهد آن حضرت در جمیع احكام و شئون ولایت با رسول خدا و ‏امیرالمؤمنین شریك است، لذا علما چنین فتوا می‌دهند كه هر كس به پیامبر اكرم و امیرالمؤمنین، یا ‏فاطمة زهرا دشنام دهد واجب القتل می‌شود، و دانشمندان عامه می‌فرمایند: «هم كافر است و هم واجب ‏القتل».‏صلوات بر فاطمه(سلام الله علیها)
دلیل دیگری كه ولیّة الله بودن حضرت صدّیقه(سلام الله علیها) را اثبات می‌كند، استقلال آن حضرت در ‏موضوع صلوات فرستادن بر آن حضرت و كیفیّت زیارتش می‌باشد، كه همانند صلوات بر پیامبر اكرم، امیرالمؤمنین و ‏حسنین و زیارت آنان است؛ یعنی همان‌گونه كه به صلوات بر آن چهار وجود مقدّس و زیارتشان امر شده ‏است، نسبت به حضرت زهرا نیز در این موارد، همگان مأمور و مأجورند. فاطمه(سلام الله علیها) كه مشمول ‏آیة تطهیر و از اهل بیت پیامبر اكرم ـ یعنی آل محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) است ـ، كیفیّت صلوات بر ‏او را رسول خدا به صراحت چنین بیان داشته است:‏
بر من صلوات بَتراء (= ناقص، دُم بریده و بریده شده) نفرستید، سؤال شد: یا رسول‌الله صلوات بتراء ‏چیست؟ فرمودند: اینكه (بر من صلوات بفرستید و) بگویید «اللهمّ صلّ علی محمّد» ولی دربارة آل14 من ‏ساكت باشید. شما باید بگویید: «اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد».15
صلواتی كه شامل علی، فاطمه و حسنین(ع) نباشد، مقطوع و بریده است و مورد قبول خدا ‏و رسولش نمی‌باشد. لذا حضرت صدّیقة زهرا هم ردیف و برابر افرادی است كه جمیع مسلمین با ایمان ‏جهان ـ از شیعه و سنّی ـ هر شبانه روز در تشهّد نمازهای پنج‌گانه بر او درود می‌فرستند؛ و او در این ‏مقام، همتای محمّد بن عبدالله، و علی و حسنین(ع) است؛ و همین لزوم صلوات بر فاطمه (سلام الله علیها) در هنگام اقامة نماز یك منقبت و فضیلت ساده نیست، بلكه نشانگر مرتبة اعلی و منصب ‏والای آن حضرت است كه این‌چنین در جَنب صاحبان رسالت و امامت قرار گرفته است. بدون تردید باید ‏فاطمه، خود ولیّة الله و دارای مقام ولایت بوده باشد، تا هم ردیف و همتای اولیای خدا، مورد خضوع و ‏مشمول صلوات و درود جمیع مؤمنین جهان در هر زمان و مكان باشد.‏
پی‌نوشت‌ها:
برگرفته از: كتاب ارزشمند فاطمة زهرا(س)، نوشتة علامه محمد حسین امینی(ره).
1. مسند، احمد بن حنبل، ج 4، ص 127 و سایر منابع روایی‏.
2. همان، ج 1، ص 77 و منابع دیگر‏.
3. الصّواعق المحرقه، .
4. سورة نسا (4)، آیة 69‏.
4. سورة احزاب (33)، آیة 57.‏
5. تفسیر قمی‌، ج ?، صص 170 و 171.
6. برای مشاهدّ اسامی‌تعداد كثیری از دانشمندان سنّی كه این روایت را با اختلاف جزئی در الفاظ آورده ‏اند، به متن و پاورقی‌های كتاب فاطمه زهرا، صص 286 تا 294 مراجعه بفرمایید.‏
7. برای جلوگیری از اطالة كلام، به صص 296 و 297 و 298 كتاب فاطمه زهرا نظر بیفكنید.‏
8. سهیلی، ابوالقاسم، الرّوض الانف، ج2، ص 196.
9. سورة توبه (9)، آیة 102‏.
10. فیض الغدیر، ج 4، ص 421‏.
11. همان‏.
12. مستدرك، حاكم، ج 3، ص 121 و منابع دیگر‏.
13. در بارة واژه «آل» و وجود آن در قرآن، بحث مستوفایی صورت گرفته كه به خاطر جلوگیری از اطالة ‏كلام از نقل آن منصرف شدیم، ولی به علاقمندان توصیه می‌كنیم كه حتماً به خود كتاب ص 328 و 329 ‏مراجعه بفرمایند.‏
14. الصواعق المحرقه، ص 225‏.
منبع: ماهنامه موعود شماره 89 الف

با حذف «زیبایی‏های معنوی»، «زیبایی» خشک و بی‏روح می‏گردد، به عبارت دیگر: بحث از ارزشهای معنوی از موضوع زیبایی جدا نیست، گرچه برخی کوشیده‏اند خاستگاه زیبایی را در امور محسوس (sensible) و دنیوی، و ارزشهای معنوی را در امور اخروی محصور نمایند.
از آگوستین قدّیس چنین نقل شده است که: «وقتی خداوند را دوست می‏دارم، آنچه دوست دارم چیست؟ نه جسمی است، نه تنی، نه زیبایی گذران، نه درخشش روشنایی، نه آوازهای دلکش، نه گلها و گیاهان خوشبو، ... دوست داشتنِ آن چیزها نیست، با این همه وقتی خدایم را دوست دارم گویی همه این مظاهر را نیز دوست داشته‏ام.»
آری، در تعالیم توحیدی نه تنها زیبایی محسوس نکوهش نگشته، بل به شباهت‏های این تجلی‏های مادی با طبع زیباپرور معنوی استناد شده است. اما آنچه مهم است این که: هنر اسلامی از همان آغاز تمایل داشت که از قواعد فیزیکی محسوسات فاصله بگیرد و فراتر گام نهد، نقوش اسلیمی اگر چه با گل و گیاه تزیین شده اما هرگز منعکس کننده واقعیت طبیعی نبوده بل از آنها انتزاع گشته‏اند.
خلاصه آنکه: خاستگاه زیبایی را نباید در امور مادی محصور دانست بل اصل آن را باید در امور معنوی جستجو کرد هر چند زمینه درک این نوع زیبایی‏ها به پالایش درون نیازمند است، به قول عطار:
با جمالش چونکه نتوان عشق باخت
از کمال لطف خود آئینه ساخت
هست آن آئینه، دل، در دل‏نگر
تا ببینی رویش ای صاحب نظر
علامه محمدتقی جعفری(رحمت الله علیه) می‏نویسد: «در امر زیبایی، اعم از محسوس یا معقول، «لذت» عنصر بسیار مهم درون ذاتی است و هر انسان منصفی می‏پذیرد که اگر از دریافت زیبایی‏های محسوس برای انسان لذتی محسوس ایجاد شود، به همان اندازه و چه بسا بیشتر دریافت زیبایی‏های معقول، لذت معقول به همراه دارد. گاهی حیرت انسان در برابر زیبایی روح یک انسان رشد یافته تا آنجا بالا می‏رود که محال است در زیبایی‏های محسوس به آن حد برسد. همان گونه که چشم یک انسان لایق از تماشای آسمان لاجوردین سیر نخواهد شد، زیبایی وجدان یک انسان پاک و مصفا شما را بیش از آن مبهوت و مستغرق در زیبایی خود خواهد کرد.»(1)
اکنون در این این مقال برآنیم تا برخی از ویژگیهای حضرت زهرا علیهاالسلام را به عنوان تجلی زیبایی‏های معنوی برشماریم، با استناد به منابع معتبر، بصورتی گذراو فهرست وار:
کمال انسانی:
زهرای اطهر علیهاالسلام انسانی چند بُعدی بود و در تمام جنبه‏های انسانی در اوج کمال، هنگام عبادت آنچنان در معنویت غرق می‏شد که با گذشت ساعتها، گذر زمان را حس نمی‏کرد چرا که «زمان» از مختصات ماده و مادیات است و او در عالم دیگری سیر می‏کرد، اما در گاه حمایت از رهبری و ولایت، تو گویی جز سیاست کار دیگری ندارد و تا پای جان می‏ایستاد و جوانمردانه افشاگری می‏کرد. وی پیرامون موضوعات مختلف جملاتی زیبا و ژرف از خویش به یادگار نهاده، عرفان، خانواده (کار در منزل، همراهی با همسر، ساده زیستی)، حقوق (حق زن، همسایه، کارگر، مهمان و ...)، جامعه، اقتصاد، سیاست (دفاع از سیاستهای نبوی و علوی، طرح قضیه فدک و اعتراض شدید به غصب آن از طرف حکومت، برخورد قهرآمیز با غاصبان خلافت امیرمؤمنان علیه‏السلام ، نکوهش مخالفان امیرالمؤمنین علیه‏السلام و نقل احادیثی همچون حدیث غدیر، منزلت و ...)، اخلاق و فقه و... بخشی از محورهایی است که مورد توجه حضرت قرار داشته است.
عشق به عبادت:
حسن بصری می‏گوید: «در این امت، عابدتر از فاطمه علیهاالسلام نیامده است، آنقدر نماز و عبادت را ادامه می‏داد که پاهایش ورم می‏کرد.»(2)
درخشش چنین عبادتی آسمانیان را مبهوت می‏کرد، امام صادق علیه‏السلام بعدها در مورد مادر چنین فرمود: «وقتی در محراب عبادت نماز می‏ایستاد برای آسمانیان می‏درخشید همانگونه که نور ستاره‏ها برای زمینیان. (و به همین علت وی «زهرا» لقب گرفت)»(3)
شب عروسی نیز، زهرا نگران آخرت است، علی علیه‏السلام می‏پرسد: چرا چنین مضطرب و نگرانی؟
ـ دستم تهی است، نگران ورود به آخرتم. ترا سوگند که امشب به عبادت خدا بپردازیم.
در روایتی دیگر می‏خوانیم: «خداوند به فرشتگان مباهات کرده، می‏فرماید: بنگرید، فاطمه‏ام چگونه در پیشگاه من ایستاده، ارکان بدنش از خوف به لرزه در آمده و با تمام وجود دلداده‏ام گشته است، گواه باشید که من رهروانش را از آتش دوزخ ایمن ساختم.»(4)
انس با قرآن:
حضرت فاطمه علیهاالسلام و اصولاً عترت پاک پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بر اساس حدیث متواتر «ثقلین»، پیوندی عمیق، استوار و جاودانه با قرآن دارند، سرشت زهرا دوران کودکی و حتی پیش از آن، با تعالیم وحی عجین گشته بود. وی در واپسین روزهای عمر در سخنان کوبنده خویش در مسجد پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از پشت پرده و شفاف ضمن حمایت از ولایت و بیداری اذهان مخاطبین به بیش از صد آیه اشاره نموده است (به صورتهای مختلف مانند: استدلال به آیات، اقتباس از آیات ـ چه با تغییر و چه بدون تغییر در آیه ـ و بالاخره جملاتی که ناظر به آیات می‏باشند.)
روح بلند و متعالی:
روح بزرگ و با عظمت زهرای اطهر علیهاالسلام ، پس از ارتحال جانسوز پدر، سبب شد تا جبرئیل فرود آید و مسائل و حوادث آینده را به اطلاع وی برساند، امیرمؤمنان علیه‏السلام نیز آنها را ثبت کرد و بدین سان «صحیفه فاطمه علیهاالسلام » شکل گرفت که از امامی به امام بعدی به ارث می‏رسید و هم اینک در دست پاک و با کفایت یوسف زهرا، امام زمان ـ عجل اللّه‏ تعالی فرجه الشریف ـ می‏باشد. امام خمینی قدس‏سره می‏فرمود: «سابقه نداشته است که جبرئیل جز با طبقه اول از انبیای عظام این چنین آمد و شدهای مکرر با کسی داشته باشد.»(5)
و این چنین است که پیروان راستین زهرا علیهاالسلام زنانی می‏گردند که از تنگنای مسائل جزئی و مادی خویشتن را رها می‏سازند و با پرواز در آسمان معرفت هویتی دیگر می‏یابند.
عفاف و حجاب:
زن، مظهر جمال است و زکاتِ جمال عفاف است؛ بر اساس دستور خداوند(6) رعایت حجاب بر زنان واجب است. آیا این بدان معناست که زن در حصار باشد و زندانی؟
خیر، حضرت فاطمه که حتی از انسانی نابینا خود را می‏پوشانید و رو می‏گرفت، در عین حال بیشترین تأثیر را در محیط سیاسی عصر خویش می‏گذاشت.
شعار «آزادی زن» که مدتهاست در جوامع غربی و حتی اسلامی رواج یافته بیشتر بدین منظور است که زن از مصونیتی که شرع برایش فراهم آورده، خارج شود، تا استعمار به اغراض پلیدش دست یابد.
آری! عفاف و حجاب پرچم استقلال و دژ مصونیت زنان متعبد و اندیشمند روزگار ماست و استعمار نیز از همین می‏ترسد.
امام خمینی می‏فرمود: «اسلام با آزادی زن نه تنها موافق است، بلکه خود پایه‏گذار آزادی زن در تمام ابعاد وجودی زن است.»(7) در جای دیگر می‏فرماید: «زنان آزاد هستند در بسیاری از امور شرکت کنند. آزادی به معنای واقعی، نه آنطور که شاه می‏خواست.»(8)
حمایت از رهبری:
هدف اصلی دشمن در هر برهه‏ای از تاریخ نابود کردن رهبری اسلام بوده است، زیرا این ستون را سبب سرپایی اسلام می‏دانسته.
گمراهان که توان از میان برداشتن پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را در خویش نمی‏دیدند تصمیم گرفتند پس از ارتحال آن حضرت، جانشینان واقعی او را از صحنه سیاست و حکومت کنار بزنند.
حضرت زهرا علیهاالسلام که از هشیاری خاص سیاسی برخوردار بود و به نقشه دشمن واقف با روشهای گوناگون از رهبری واقعی اسلام یعنی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام حمایت کرد و جان خویش را در این راه فدا کرد.
وی در مسجد پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در حضور خلیفه وقت و مهاجر و انصار از پس پرده، حقایق را بی پرده باز گفت و از مؤمنان درخواست یاری نمود اما جوابی باز نیامد:
بر فراز منبرت گردید حقم پایمال
هر چه نالیدم لبی هم در جوابم وا نشد
او در بستر بیماری نیز از بیدارگری برکنار نماند، در برابر زنان مهاجر و انصار که به عیادتش آمده بودند از کسانی که علی علیه‏السلام را رها کرده بودند نالید و رنجنامه خویش را برایشان برخواند. او حتی با وصیتنامه سیاسی الهی خویش علی را حمایت کرد و نفاق و منافقان را رسوا ساخت.
زهرا در راه حمایت از مولایش بارها کتک خورد و بالاخره در همین راه شربت شهادت نوشید.
کشته گشتم بارها از خانه تا مسجد ولی
شادمانم که سرمویی کم از مولا نشد
هیچ بانویی به راه شوهر خود جان نداد
کودکی چون محسن من کشته بابا نشد
روزی «ابن لبید» حضرت زهرا علیهاالسلام را دید که بر مزار شهدای احد به سوگ نشسته و اشک می‏ریزد پرسید: آیا رسول خدا، پیش از وفات، درباره امام علی علیه‏السلام مطلبی گفته است؟
حضرت فرمود: شگفتا، آیا حادثه عظیم غدیر خم را از یاد برده‏اید؟
ابن لبید گفت: نه، چنین رویدادی بود، ولی مرا با خبر سازید.
حضرت فرمود: خدا را گواه می‏گیرم، از رسول خدا شنیدم که می‏فرمود: علی بهترین کسی است که او را جانشین خود قرار می‏دهم، علی امام و خلیفه بعد از من است و دو فرزندم حسن و حسین و نُه نفر از فرزندان حسین، پیشوایانی پاک و امامانی نیک شمرده می‏شوند. اگر از آنان فرمان برید شما را هدایت می‏کنند و اگر مخالفت کنید تا روز قیامت جدایی و اختلاف بر شما چیره می‏شود.
آری، کتابهای اهل سنت آکنده است از روایاتی که دختر رسول خدا در آنها از ولایت علی و فضایل او پرده برداشته و حقایق را بر همگان روشن ساخته است.(9)
زهد و ساده زیستی:
آنگاه که روح، رو به سوی کمالات داشته باشد و قرب الهی را هدف خویش بداند، مادیات را جز وسیله تلقی نمی‏کند. زاهد، سرای تاریک را حقیرتر از آن می‏داند که بدان دل بندد. وقتی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به یاری وحی از وضعیت دوزخ آگاهی یافت، در اندوه فراوان فرو رفت. سلمان نزد فاطمه علیهاالسلام شتافت تا از او بخواهد به دیدن پیامبر رفته و وی را از اندوه بیرون آورد. می‏گوید هنگامی که به منزل حضرت زهرا رسیدم منظره‏ای شگفت دیدم. فاطمه با لباسی پشمین که دوازده جای آن با لیف خرما وصله شده بود! چون وضع پیامبر را برای فاطمه تشریح کردم فاطمه از جا برخاست، همان عبای وصله‏دار را بر خود پیچید.
با خود گفتم: دریغا، دختران کسری و قیصر ابریشم و حریر می‏پوشند و دختر محمد عبای پشمین با دوازده وصله از لیف خرما! فاطمه بر پدر وارد شد و پس از سلام گفت: پدر جان، سلمان از لباس من در تعجب فرو رفته، در حالی که به خدایی که تو را به حق برانگیخت سوگند که پنج سال است که من و علی جز پوست گوسفندی که روزها علوفه‏دان شتر و شبها بستر ما می‏باشد و بالشی که پوستِ آکنده از لیف خرماست، از لوازم و اثاث زندگی، هیچ نداریم.
پدر، مقام و عظمت روحی دخت خویش را برایم بر گفت و فرمود: ای سلمان! دخترم در گروه پیشگامانِ به سوی خداست (یا سلمان! ان ابنتی لفی الخیل السوابق).(10)
منظور از این داستان آن نیست که زن مسلمان در عصر حاضر چادر وصله‏دار بر سر کند، زیرا هر زمان مقتضیات خاص خود را دارد. آنچه مهم است دل نبستن به مظاهر دنیاست. حضرت سلیمان سلطنتی عجیب داشت و جن و انس در خدمتش بودند ولی هیچ کدام از اینها نتوانستند دل وی را مسخّر خویش سازند.
انتخاب همسر:
بی‏تردید دختران و پسران مسلمان در گزینش همسر معیارهایی برای خود دارند، ولی به نظر شما معیارهای حضرت زهرا علیهاالسلام چه می‏توانست باشد؟
زهرا در حالی ازدواج با علی را پذیرفت که وی از نظر مالی در تنگدستی به سر می‏برد ولی تقوا و ایمان، حکمت و دانش، شجاعت و ایثار و هزاران فضیلت دیگر در او موج می‏زد.
زهرا در حالی با علی پیمان زناشویی بست که قبل از او ثروتمندانی همچون عبدالرحمان عوف و عثمان بن عفّان به خواستگاریش شتافته بودند. عبدالرحمان گفته بود: من صد شتر گران قیمت و ده هزار دینار طلا مهریه می‏دهم. این سخن رسول خدا را خشمگین ساخت و به او فرمود: می‏خواهی با پولهایت مرا فریب دهی؟!(11)
هدایت‏گری، اما نه با زبان:
در روایات خوانده‏ایم: با کسانی رفت و آمد کنید که چهره آنها شما را به یاد خدا بیندازد، در زمان خودمان بودند و هستند کسانی که معصوم نیستند ولی چنان خدا را در تمام زوایای زندگی حاضر و ناظر دیده‏اند که جلوه خدایی و رنگ و بوی الهی یافته‏اند مانند چهره امام خمینی که انسان را به عوالم دیگری پیوند می‏داد، حتی اکنون پس از گذشت سالها از ارتحال جانسوزش، محل زندگی وی حتی نامسلمانان را تحت تأثیر قرار می‏دهد.
زهرای اطهر علیهاالسلام چنان نورانی بود که نه تنها گفتار و رفتارش دیگران را به سمت خدا سوق می‏داد بلکه حتی چادرش نیز موجب اسلام آوردن کافران می‏شد.
امام علی علیه‏السلام گاه آنچنان در تنگدستی واقع می‏شد که مجبور می‏گشت از ثروتمندان یهودی قرض نماید. یکبار که از یک فرد یهودی تقاضای قرض نمود او در مقابل چیزی طلب کرد تا به عنوان گرو پیش خویش نگه دارد، امام نیز چادر همسرش حضرت زهرا علیهاالسلام را به او داد. شب هنگام، وقتی که همسر مرد یهودی نور چادر را دید شگفت‏زده شوهرش را خبر کرد. و هر دو، حیرت‏زده بستگان خویش را به منزل آوردند تا حادثه را با چشم خویش بنگرند، آنها نیز پس از مشاهده این کرامت زهرایی، همگی که حدود هشتاد نفر بودند، اسلام آوردند.(12)
ایثار و گذشت:
پس از اقامه نماز جماعت، پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از حال پیرمردی که لباسهای کهنه به تن داشت جویا شد. او گفت: گرسنه‏ام، غذایم ده؛ برهنه‏ام، مرا بپوشان؛ فقیرم، به من کمک مالی کن. پیامبر رحمت به بلال فرمود: او را به منزل فاطمه علیهاالسلام راهنمایی کن.
پیرمرد همان خواسته‏ها را از فاطمه علیهماالسلام طلب کرد، فاطمه که مانند شوهر و پدرش سه روز می‏شد که غذا نخورده بود، پوست گوسفندی را که حسن و حسین روی آن می‏خوابیدند، به وی داد. پیرمرد گفت: چگونه درد گرسنگی خویش را با آن درمان کنم؟ فاطمه گردنبندش را در آورد و تقدیم به وی کرد و فرمود: امید آنکه خداوند بجای آن چیزی بهتر از آن به تو دهد.
پیرمرد به مسجد آمد و ماجرا را برای پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بیان کرد. اشک شوق در چشمان رسول خدا حلقه زد. عمار برخاست و با اجازه رسول خدا آن را خرید. پیرمرد گفت: در برابر آن نان و گوشتی می‏خواهم تا گرسنگی‏ام برطرف شود، ردایی یمانی که مرا بپوشاند و پولی که با آن به خانواده‏ام برسم. عمار بیشتر از آنچه خواسته بود به وی داد. آنگاه پیامبر خدا رو به پیرمرد کرد و فرمود: آیا سیر شدی و پوشانیده گشتی؟
گفت: آری. پدر و مادرم به فدای تو. رسول خدا فرمود: اینک برای فاطمه به خاطر احسانش دعا کن.
آنگاه پیامبر خدا رو به اصحاب کرد و برای آنها از فضائل و کمالات فاطمه سخن گفت.
عمار برخاست و گردنبند حضرت زهرا را با مشک خوشبو ساخت و در پارچه‏ای یمانی پیچید و به غلامش داد و گفت: ای رسول خدا این غلام و گردنبند هدیه‏ای است از من به شما.
پیامبر (پذیرفت و) به غلام فرمود: نزد فاطمه برو و گردنبند را به او ده، تو نیز از آنِ او هستی.
(غلام به محضر فاطمه شرفیاب شد) حضرت زهرا گردنبند را گرفت و غلام را نیز در راه خدا آزاد کرد.(13) آری آن گردنبند با برگت گرسنه‏ای را سیر کرد، برهنه‏ای را پوشانید، فقیری را بی‏نیاز نمود و بنده‏ای را آزاد ساخت و بالاخره نزد صاحبش برگشت.
داستان ایثار زهرا وعلی علیهماالسلام ودو فرزند معصومشان (حسن وحسین علیهماالسلام ) که‏درسه‏شب‏متوالی‏افطاری خویش را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند و در شأن آنان سوره «هل اَتی» نازل شد. و یا ماجرای پیراهن شب عروسی که حضرت زهرا آن را به زنی مستمند بخشید و ... همه اینها گوشه‏ای از ایثارگرهای آن بانوی با عظمت است.
امام حسن علیه‏السلام فرمود: مادرم در یک شب جمعه در محراب عبادتش، عبادت می‏کرد، شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن دعا می‏کند و آنها را یکی یکی نام می‏برد ولی برای خود هیچ چیز از خدا نمی‏خواهد. گفتم: مادرم چرا برای خودت دعا نمی‏کنی؟ فرمود: فرزندم! اول همسایه، سپس اهل خانه. الجارّ ثم الدار.(14)
تجلیل از شهدا:
زهرای داغدار، بر سر مزار شهدای احد به ویژه عموی پدرش، حضرت حمزه می‏آمد و گوهر اشک خویش را تقدیم می‏کرد و با بزرگداشت نام و یاد شهدا به همگان اعلام می‏کرد که با عافیت طلبی، سرپیچی از انجام دادن تکالیف و دور نگه داشتن خویش از آتش حادثه نمی‏توان اسلام را حفظ کرد. باید چون این شهیدان به معرکه پا نهاد و با خدا معامله کرد. زهرای صبور و تنها می‏خواست با اشک خویش غربت اسلام را فریاد کند و بگوید: ای گروه غفلت زده، بیدار شوید که ارزشهای شما را تباه و فرهنگ خویش را حاکم ساختند. می‏خواست بگوید:نگذاریداسلام به دست‏نااهلان ونامحرمان‏افتد.
پی‏نوشتها:
(1) زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، استاد محمدتقی جعفری، ص174.
(2) بحارالانوار، ج43، ص84.
(3) علل الشرائع، ج1، ص215.
(4) امالی صدوق، ص100.
(5) صحیفه نور، ج19، ص279.
(6) مانند: سوره نور، آیه 60 و 61.
(7) صحیفه نور، ج4، ص192 ـ سال 1357.
(8) صحیفه نور، ج4، ص232 ـ سال 1357.
(9) مراجعه شود به الغدیر، ج1، ص197 و ج2، ص318.
(10) بحارالانوار، ج43، ص87.
(11) العوالم، ج11، ص292.
(12) بحارالانوار، ج43، ص30.
(13) بحارالانوار، ج43، ص56.
(14) بحارالانوار، ج43، ص11.

منبع: فصلنامه هنر دینی، شماره 1

چکیده
این مقاله کوششی است برای ترسیم خطوط کلی الگوی شخصیت سالم در تطابق با وجود حضرت فاطمه علیهاالسلام که در دو بخش تنظیم شده است: در بخش نخست، به سه محور اصلی تربیتی و وجودی حضرت فاطمه علیهاالسلام پرداخته شده که این محورها عبارتند از: وجود آن حضرت علیهاالسلام به عنوان صاحب ولایت مطلقه و اسرار باطنیه؛ وجود آن حضرت علیهاالسلام به عنوان تربیت‏یافته آموزه‏های پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛ و در نهایت، حضرت فاطمه علیهاالسلام به عنوان یک الگوی تربیتی و شخصیتی. در بخش دوم، از منظر «فرایند رشد شخصیت»، به شخصیت و وجود آن حضرت علیهاالسلام نگاه شده است. این بررسی در دو سطح «تعالی جهان‏بینی» و «معیارهای شناخت شخصیت‏های متعالی» به انجام رسیده است.
مقدمه
قرار گرفتن انسان در جریان رشد و فراروی، در همه لایه‏ها و سطوح زندگی فردی و اجتماعی، چکیده و مبنای همه تلاش‏های انسان‏ها و مکاتب و ادیان الهی و غیرالهی در طول تاریخ بشری بوده است. «اندیشه شرقی» از منظر جامعه‏شناسی امروز، و «هدایت»، «فلاح» و «رستگاری» در دیدگاه دینی، تلاشی برای همین قرار گرفتن در جریان رشد و فراروی به شمار می‏آیند. در این میان، نیاز بشر به انسان هادی و راهبر برای راهنمایی او به درست قرار گرفتن در این جریان و همراهی و تا منتهای بلوغ و شکوفایی آدمیت، همواره وجود داشته و احساس می‏شده است.
این مقاله کوششی است برای ترسیم خطوط کلی الگوی شخصیت سالم در نگاه بانوی بزرگ؛ اینکه چگونه آدمی می‏تواند از مرز «بهنجار» فرا رود و به گنجینه استعداد، خلاّقیت، نیرو و انگیزش پنهان دست یازد، از خویشتن فرا رود و کمال خویش را در رویش و رستگاری و پیوستگی با هستی و کمال مطلق دریابد و در این پیوستگی، خلق را تا مراتب مطلوب اعتلا و ترقّی، همراهی و راهبری کند.
این مقاله در دو قسمت به موضوع پرداخته است:
در قسمت اول (شناخت‏های نخست)، تلاش شده است تا نگاهی اجمالی از منظر اندیشه ترقّی و روان‏شناسی کمال به بانوی بزرگ صورت گیرد و سه جریان اصیل تربیتی و وجودی معرفی شوند:
1. جریان وجودی او به عنوان صاحب ولایت کبرا و اسرار باطنی؛
2. جریان وجودی او به عنوان پرورده و تربیت‏یافته آموزه‏های پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛
3. جریان وجودی او به عنوان انسان راهبر.
در قسمت دوم (نگاه به حضرت فاطمه علیهاالسلام از منظر فرایند رشد شخصیت)، به بررسی چگونگی تبلور جریان‏های عظیم وجودی در شخصیت و زندگی بانو اشاره شده است. این بررسی در دو سطح انجام شده است:
1. تعالی‏یابی بینش و نگرش به هستی؛
2. معیارهای شناختی شخصیت فرارونده.
ترقّی و تعالی؛ نگاهی برگزیده به سنّت بانوی بزرگ
ترقّیِ فارغ از تبعیض جنسیتی، مطلوب اصلی زن امروز از دین است که این، خود مبنای فلسفی همه مفاهیم مربوط به تعالی و توسعه است که باید تعریف سزاواری از آن به دست داد. در مفهوم پیشینی، «ترقّی» به مفهوم گرایش به تغییرات بادوام و مستمر مطلوب‏تر در همه ابعاد، ارکان، وجه نظرها و گرایش‏های فردی و ساختار و رفتار و فرایند اجتماعی و نیز در سیاست و اقتصاد است.
اعتقاد به ترقّی مفهومی است دارای ماهیتی نظری ـ تجربی و بر پایه گرایش به بهینه‏سازی انسان و جامعه بر قوانین معیّنی استوار است. یک مفهوم درونی این عقیده آن است که عقل جزئی و ابزارانگار در خدمت بینش آرمانی به وضعیت مطلوب و عقل کلی نگر و آرمان‏خواه و نیز تعالیم وحیانی قرار گیرد. «ترقّی» متشکّل از تغییراتی است که در جهت معیّنی صورت می‏پذیرند و از این‏رو، به سمت مطلوب‏تر شدن اوضاع و احوال نسبت به وضعیتی قبلی است.
ترقّی و تعالی از نگاه و تفسیر دینی و در نمونه آن سنّت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، «هدایت» است و فلاح و رشد، و دین اسلام «الگو و روش هدایت» به صراط مستقیم تا توحید.
قرآن کریم و سنّت (زبان و زندگی) پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهاالسلام گزارشگر آموزه‏های دیانت حق و فراخوان به بینشی عمیق و فراگیر و کارآمد در ابعاد هدایت اسلامی هستند و هدایت دینی، که خود شامل «تربیت انسانی» است، از سازندگی و راهبری فرد و شکوفایی قابلیت‏ها و استعدادهای انسانی به منظور سازندگی و به ثمر رساندن بهینه قابلیت‏ها و امکانات جامعه آغاز می‏شود.
فاطمه زهرا علیهاالسلام ؛ نشانه انسانیت و جامعه آرمانی
فاطمه زهرا علیهاالسلام انسان هادی است و پرسش ما از آن آستانه بزرگ، ترقّی، تعالی، هدایت و فلاح برای فرد و جامعه است. پرسش، منظر ما در شناخت سنّت بانوی بزرگ است.
فاطمه علیهاالسلام الگوی تربیت و حضور اصلاحی در جامعه، الگوی جاودان انسان آرمانی، زن راهنما و نشانگر انسان و جامعه ایده‏آل است. از امام زمان علیه‏السلام نقل شده است:
«و فی ابنةِ رسولِ اللّهِ لی اسوةٌ حسنةٌ.»(2)
او الگوی حسن، الگوی صادق و سعادت‏آفرین حرکت و سلوک، و حیات و کمال پایدار فرد و جامعه است.
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید:
«... فاقتدوا بالزهرةِ (... والزهرةُ فاطمةُ).»(3)
و امام باقر علیه‏السلام خطاب به زنی که الگو و معیارِ روش سزاوار زندگی است، می‏فرماید:
«اگر طالب فضیلتی، راه زهرا علیهاالسلام را پیش گیر.»(4)
حضور این الگو را، به ویژه در رویارویی با جاهلیت همواره تاریخ بشریت، به طور مقایسه‏ای بهتر می‏توان شناخت. آن‏گاه شناختی کلی از زهرای مرضیه علیهاالسلام و به آموزگاری او، زینب کبری علیهاالسلام و فاطمیان و زینبیان سده‏های پس از وی، برای دانستنی‏های بعدی ضرورت می‏یابد. و این‏گونه می‏توان تصویر روشن‏تری از نقش دین و سنّت فاطمه زهرا علیهاالسلام در زندگی بشر داشت.
فاطمه علیهاالسلام در عرصه سه جریان و سه شناخت
بانو از آن اولین هنگام که جان آدمی آگاهی‏ها را درمی‏یابد و پرورش می‏گیرد، تحت تعلیم و پرورش آموزه‏های وحی، خانواده و بخصوص پدر قرار گرفت و بدین‏گونه آموخت و بالید. وجود صدیقه طاهره علیهاالسلام فراگیر سه جریان وجودی است و شناخت او در گرو شناخت این سه جریان عظیم تربیتی و وجودی او:
اول. جریان وجودی خود به عنوان صاحب ولایت کبرا و اسرار باطنی
نفس قدسی زهرای مرضیه علیهاالسلام از سرداق عالم ربوبی برای هدایت آدمیان به این جهان آمده است. جریان عظیم وجودی، اساس هستی‏شناختیِ پایدار و حقّانیت و فراتر بودن وی از زمان و مکانِ سنّت است و مبنای نظری ـ کلامی نظام تربیتی ـ اجتماعیِ قابل استنباط از سنّت او را توضیح می‏دهد، و همین خاستگاه هستی‏شناختی است که کلام او را، زندگی او را، مرگ او را، تنهایی‏ها و خروش‏ها، اشک‏ها و فریادها و سلوک و سیره او را الگویی می‏دارد جاودان و جاری در همه عرصه‏های زندگی جامعه و تاریخ بشری.
فاطمه زهرا انسان هادی است.(5) در اسلام، انسان هادی پس از نفس الوهیِ پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، همان کسانی هستند که در حدیث نبوی و مسلّم «ثقلین»، عِدل و لنگه قرآن کریم قرار گرفته‏اند. انسان هادی ـ ناگزیر ـ معصوم است. «عصمت» به معنای پاکیزگی از خطا و گناه است. «علمِ صحیح» و «اختیار خلاّق» (برآمده از جوهره عبودیت) ملازم با عصمت‏اند و عصمت ملازم با علم صحیح و اختیار خلاّق. آیات «تطهیر» و «مباهله» عصمت زهرا علیهاالسلام را توضیح می‏دهند.
دوم. جریان وجودی خود به عنوان تربیت‏یافته آموزه‏های پیامبر
وجود فاطمه علیهاالسلام در وجهه انسانی، عرصه جریان‏های عظیم شناختی، روحی و رفتاری است:
ـ جریان عظیم شناختی در برخورد با انسان، زندگی، هستی، خداوند، جامعه، تاریخ، رسالت، مسئولیت، تکلیف، دنیا و آخرت؛
ـ جریان عظیم وجود او به عنوان بنده‏ای خاشع و عارفی عاشق در اوج عرصه‏های حماسه و تدبیر؛
ـ جریان عظیم وجود او به عنوان انسانی مسئول در ارتباط با عمیق‏ترین دغدغه‏های بالندگی انسانی؛
ـ جریان عظیم وجود او به عنوان پاسدارترین انسان از ارزش‏های انبیایی؛
ـ جریان عظیم وجود او به عنوان فداکارترین یاور و مام پیامبر خاتم؛
ـ و بسیاری جریان‏های عظیم دیگر.
سوم. جریان وجودی خود به عنوان انسان راهبر
فاطمه یک زن است و خود یک هادی، یک شاهد و یک امام، یک اسوه برای هر زنی که می‏خواهد چگونه بودن و چگونه شدن خویش را خود برگزیده باشد. او در بینش و اندیشه و احساس و باور و انگیزه و سلوک و سیره و رفتار و زندگی‏اش، آموزگار چگونه بودن و چگونه شدن زن در هر دو عرصه فردی و اجتماعی است. در وجود فاطمه علیهاالسلام جریان عظیم انسان هادی دینی است:
ـ جریان عظیم وجودی او به عنوان دردمندترین همراه با خلق و همنشین باورها و رنج‏های زن در تاریخ؛
ـ جریان عظیم وجودی او برای پیشنهاد زن الگو؛
ـ جریان عظیم وجودی او به عنوان مصلح‏ترین حکیم و حکیم‏ترین حماسه و حماسی‏ترین عاشق و عاشق‏ترین تبیین‏گر حق و افشاگر باطل؛
ـ و دیگر جریان‏های عظیم شناختنی و ناشناختنی.
انگیزه توسّل به بانو
شناخت قابلیت آدمی برای تعالی و گسترش توانایی‏های خویش، در گرو شناخت سالم‏ترین شخصیت‏ها و بهترین نمونه‏های بشری است. تحلیل و بررسی انواع جماعت‏های انسانی با شیوه‏های گوناگونی از قبیل تحلیل سیره، مصاحبه، تداعی آزاد و زندگی‏نامه‏های خود نوشت و آراء و اندیشه‏ها و سخنان آنان، نشان می‏دهد که همه انسان‏ها با نیازهایی شبه غریزی(6) به دنیا می‏آیند. این نیازهای مشترک، انگیزه رشد و کمال و تحقق خود قرار می‏گیرند و انسان را به تبدیل شدن به آنچه در توان اوست، فرامی‏خوانند. بدین‏سان، استعداد بالقوّه برای کمال و سلامت روان از بدو تولّد، وجود دارد، اما اینکه استعداد بالقوّه آدمی تحقق یا فعلیت می‏یابد یا نه، به نیروهای فردی و اجتماعی‏ای بستگی دارد که «تحقق خود» را می‏پرورد یا بازمی‏دارد.
چرا ما نیازمند توسّل به بانوییم؟ باید تحلیل کرد که آدمی در سرّ سویدایِ وجودش، چه خواهش و نیازهایی دارد که وی را برمی‏انگیزند تا برای تأمین آن‏ها، دست در ولای فاطمه علیهاالسلام زند؟
بر کنار از نیازهای اصلی جسمانی مشترک ما با حیوانات، به عنوان مؤثرترین عامل در شخصیت انسان، نیازهای روانی درمیانند. انگیزه‏های انسان ـ خواه سالم و خواه ناسالم ـ نیازهای روانی اویند و تفاوت میان آدمیان از ارضای نیازهای مزبور ناشی می‏شود.
سنّت بانو طریقه‏ای زایا و بارور برای تأمین این نیازهاست:
«اِنّا تَوجّهنا واستشفَعنا و توسَّلنا بِکِ اِلیَ اللّهِ و قدّمناکِ بینَ یَدی حاجاتِنا.»(7)
خودآگاه شدن نیازهای اصیل انسانی همراه با شناخت درست بانو، آدمی را برمی‏انگیزد تا برای جهت‏دهی به نیازها و جنبه‏های گوناگون زندگی، یعنی پاسخ‏های فکری، عاطفی و حسی به مردم و موضوع‏ها و رویدادها ـ خواه در جهان و خواه در خود ـ به او روی کند؛ نیازهایی مانند:
ـ نیاز به صیانت، فعلیت و اعتلای تمام جنبه‏های شخصیت و تحقق خود و روند خود شدن و پرورش ویژگی‏ها و استعدادهای یکتای خود؛
ـ نیاز به حقیقت در همه عرصه‏های هستی؛
ـ نیاز به خوبی، نیکی، زیبایی و به معناداری زندگی و پرمعنایی آن؛
ـ نیاز به تعلّق داشتن به وجودهای برتر از خود، نیاز به پیوند و ایمان و عشق به جهان، به هستی، به خداوند و به آرمان‏های برتر و نیاز به فراروی از دوگانگی و سرّ زندگی و فراشدن؛
ـ نیاز به فرارفتن یا استعلا از نقش فعل‏پذیر، نیاز به آفرینندگی و خلاّقیت زندگی خویشتن (فرزند، اندیشه، هنر، تربیت خلایق و یا کالای مادی) و از این طریق، تأمین نیاز به آزادی و هدف‏داری؛
ـ نیاز به حس هویّت و فردیت و یکتایی؛ هویّتی که آدمی را با این احساس و خودآگاهی و شعور که «چیست و کیست» فردیت تکامل یافته‏ای می‏بخشد، بدان‏گونه که احساس می‏کند زندگی‏اش را با خود تدبیر می‏کند و در قلمرو فرمان خود است و دیگران به آن شکل نمی‏بخشند و در همین جهت، نیاز به یگانگی و تمامیت؛
ـ نیاز به نظم و قاطعیت؛
ـ نیاز به عدالت و قسط؛
ـ نیاز به استغنای تمامیت و جامعیت؛
ـ نیاز به موازین و ضوابطی برای جهت‏گیری بارور و همساز و همنوای تعامل با همه هستی؛
ـ همه این نیازها در نیاز به رویش و رستگاری و فلاح و کمال و توبه، یکجا حضور دارند. نیاز مداوم انسان به جست‏وجو برای خویشتن، در حقیقت، برای معنایی است که به هستی ما منظوری ببخشد و هرچه بیشتر بتوانیم پس از گذار به خود و عبور از دنیای بیرون، از خود فراتر رویم و در این فراسوی خود شدن، خود را در راه آرمان‏های بالاتر ایثار کنیم. این نیازها، هنگامی که خودآگاهند و آدمی بر تأمین آن‏ها با روشی زایا، بارور و خلاّق عزم جزم کرده است و هنگامی که زبان بیانی روشنی بیابد، «دعا» نامیده می‏شوند.
ماهیت شخصیت بالنده
بزرگ بانوی اسلام تصویر روشنی از شخصیت بالنده به دست می‏دهد. چنین انسانی اندیشه و بینش و شعور دارد، قوّه تعقّل و اندیشه و ادراکش را پرورانده است، جهان و خود را به طور عینی ادراک می‏کند، نگاه نقّادانه‏ای به جامعه و تاریخ خویش دارد، عمیقا عشق می‏ورزد، آفریننده است؛ حس هویّت پایداری دارد؛ با جهان در پیوند است و در آن ریشه دارد، و حاکم و عامل خود و سرنوشت خویش است.
یک آموزه بلند بانو آن است که شخصیت سالم، رونده است، نه مانا؛ مسیر است نه مقصد؛ برای تحقق خود پیش می‏رود، هیچ‏گاه پایان نمی‏پذیرد و وضعیتی ایستا ندارد. این هدف رو به آینده، فردا را به پس می‏راند و همه جنبه‏های خود را دگرگون می‏سازد و می‏پروراند.
نگاه به حضرت فاطمه علیهاالسلام از منظر فرایند رشد شخصیت
ابعاد و ساحت‏های وجودی انسانی، بعد فکری، روحی، رفتاری و جریان رویش انسانی در مراحل شناختی، روحی و رفتاری تا مرحله عرفان و دعا دانسته شده و بر این اساس، جریان آن تعالیم در این ساحت‏ها و جریان تربیتی مرور می‏شوند. آموختگان و پروردگان این تعالیم نیز خود، آموزگار این جریان عظیم انسانی‏اند و هم پیش‏تر، با زندگی‏شان تبلور این آموزه‏هایند.
آموزه‏های بانوی بزرگ در وجهه تربیت و سازندگی فکری
اولین گام جریان تربیت و نخستین بعد رشد وجودی انسان، تربیت فکری و شکل‏گیری بر صواب آگاهی‏ها و رشد شناخت‏ها و بینش‏ها و شعورهای انسانی است که اسوه‏های پرورده دین، مانند بانوی بزرگ، خود آموزگار آنند؛ شناخت‏هایی که با خودآگاهی و روشن‏بینی پیوند خورده‏اند و جهت‏دهنده گرایش‏های انسانی ما هستند:
اول. تعالی‏یابی بینش و نگرش به هستی
فرایند عظیم خودآگاهی، انسان‏شناسی، خداشناسی، جهان‏شناسی، جامعه و تاریخ‏شناسی، شناخت دنیا، آخرت و قیامت، شناخت زندگی و بسیاری شناخت‏های دیگر از زمره اولین آموزه‏های دین هستند. خطبه آن حضرت در مسجد مدینه در برابر مهاجران و انصار در احتجاج با ابوبکر، نمونه‏ای از اندیشه‏های آن بزرگوار است که نوع این تعالیم را در خود دارد.
زمانی که این شناخت‏ها برای آدمی شکل بگیرند، خود قلمرو پهناورتری از اشیا و اشخاص را فرامی‏گیرد و در این جهت، خود گسترش می‏یابد. برخی از این تعالیم، مانند:
الف. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره خود به عنوان انسان: شرط اول برای ساخت «خود» و تهذیب و تربیت آن، شناختن آن است. آدمی تا به نیازها، استعدادها، ابعاد و ارزش‏های وجودی و خلقت خویش پی نبرد و تا کرامت‏ها و نقش و جایگاه رسالت و مسئولیت خود و جریان عظیم رویش و رستگاری ممکن برای خویش را نشناسد و به «خودآگاهی» نرسد، برای تربیت و ساختن و فعلیت بخشیدن و رویش خویش تلاش نمی‏کند و برای بهره جستنِ بر صواب از آن‏ها همّتی به کار نمی‏بندد.
در شناخت و فهم «خود»، بانوی بزرگ برای ما آموزه‏های بلندی دارد؛ مانند:
«شما بندگان خدا نگهبانان حلال و حرام و حامل دین و احکام و امانتداران حق و رسانندگان آن به خلقید.»(8)
ب. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره جهان (جهان‏شناسی): برخی از تعالیم «زن الگو»، درباره شناخت جهان است. این آموزه‏ها دربردارنده مباحثی مانند آفرینش جهان، پدیده‏های عالم غیب (فرشتگان و شیطان) و سنّت‏های الهی در تدبیر عالم و آفرینش انسان و جهان و معاد و قیامت است؛ مانند:
«همه چیز را از هیچ پدید آورد و بی‏نمونه‏ای انشا کرد؛ نه به آفرینش آن‏ها نیازی داشت و نه از خلقت آن سودی برداشت، جز آنکه خواست قدرتش را آشکار سازد و آفریدگان را بنده‏وار بنوازد و بانگ دعوتش را در جهان اندازد.»(9)
ج. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره خداوند: با بانوی بزرگ در کانونی‏ترین و بالاترین و والاترین شناخت‏ها، به شناخت خدا و حاکم و پروردگار خویش می‏رسیم که او ما را آفریده و با ما مهربان است و بی‏نیازمان کرده و قدرتمان داده و بر سلوک و زندگانی ما بیناست و در ما آگاهی و عشق به خیر و خوبی را گذاشته و ما را به آدمیت و عبودیت فراخوانده است. آدمی با این شناخت و با آن خودآگاهی، اینک در خود نیز راکد نمی‏ماند. از خودِ اینجایی عبور می‏کند و در جریان والایشِ خودی به شناخت خدا می‏رسد و درمی‏یابد که تنها در او می‏توان آرام گرفت.
«گواهی می‏دهم که خدای جهان یکی است و جز او خدایی نیست. ترجمان این گواهی دوستی بی‏آلایش است و پایندان این اعتقاد، دل‏های با بینش، و راهنمای رسیدن به آن، چراغ دانش.»(10)
د. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره حجت خداوند (نبوّت، قرآن کریم، امامت): بینش و شعور و شناخت باورساز به حجت (نبوّت و رسالت و وصایت و ولایت و امامت)، آموزه دیگر بانوی بزرگ است.
«گواهی می‏دهم که پدرم محمّد بنده او و فرستاده اوست. پیش از آنکه او را بیافریند، برگزید و پیش از پیامبری، تشریف انتخاب بخشید و به نامی نامیدش که می‏سزید ... ما خاندان را در میان شما به خلافت گماشت و تأویل کتاب اللّه را به عهده ما گذاشت؛ حجت‏های آن آشکار است و آنچه درباره ماست پدیدار و برهان آن روشن.»(11)
ه. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره جامعه و تاریخ: نیز با تعالیم بانوی بزرگ، جهان را و جامعه را و تاریخ را می‏شناسیم و جایگاه خود را در عرصه هستی درمی‏یابیم تا نقش و رسالت خویش را و واقعیت‏های اجتماعی را خودآگاهانه فهم کنیم و عبرت‏آموزی از تاریخ داشته باشیم.
«پس از آن‏همه رنج‏ها که دید و سختی‏ها که کشید، رزم‏آوران و سرکشان درنده‏خو و جهودان دین به دنیا فروش و ترسایان حقیقت نانیوش از هر سو بر وی تاختند و با او نرد مخالفت باختند ... و گاهی که گم‏راهی سربرداشت یا مشرکی دهان به ژاژ انباشت، برادرش علی را در کام آنان انداخت. ... هنوز دو روزی از مرگ پیغمبرتان نگذشته و سوز سینه ما خاموش نگشته، آنچه نبایست، کردید و آنچه از آنتان نبود، بردید و بدعتی بزرگ در دین پدید آوردید ... پسر ابوقحافه! ... اکنون تا دیدار آن جهان، این ستورِ آماده و زین برنهاده تو را ارزانی. وعده‏گاه، روز رستاخیز!»(12)
و. بینش‏ها و شناخت‏ها درباره دنیا و آخرت: و هم با تعالیم فاطمه علیهاالسلام دنیا و آخرت و قیامت را درمی‏یابیم.
سیر در دنیا و حضوری از سر تربیت و تدبیر در آن، در گرو شناخت درست دنیا، زندگی دنیا و رخدادها و آدم‏ها و عناصر آن است.
«وعده‏گاه، روز رستاخیر؛ خواهان، محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛ و داور، خدای عزیز. آن روز، ستم‏کار رسوا و زیان‏کار، و حق ستم‏دیده برقرار خواهد شد. به زودی خواهید دید که هر خبری را جایگاهی است و هر مظلومی را پناهی.»(13)
آدمی پس از شناخت خود بر مدار شناخت خدا، شناخت خود و حیات و همنشینی با درون خود، درمی‏یابد که برای تأمین آن‏همه نیازهای عظیم انسانی و سیرابی عطش وجدان، باید که از خود نیز به حقیقت هجرت کند؛ از خود به من نهایی خود؛ به من مطلق؛ هجرتی به نزدیک‏تر از خود؛ به سوی نامحدودِ آگاهِ مهربان. این سیر و سلوک اندیشه‏ای و بینشی و شعوری با آگاهی و شناخت خداوند و هستی شکل می‏گیرد. هنگامی که آدمی درمی‏یابد که خداوند از او به او نزدیک‏تر است، دیگر نمی‏تواند از او جدا شود، حتی اگر خودش را از دست بدهد. انسان بی‏خداوند با خود چه کند، در حالی که انسان بی‏خودش با اوست و با انتخاب و در انتخابش ادامه می‏یابد؟
با آن تفکر و شناخت از خود و در نتیجه، تفکر و شناخت درباره خدا، نوبت به والایش عشق و ایمان در وجود آدمی می‏رسد.
نشر و گسترش بینش الهی و خداباوری در شناخت‏ها و باورها، زمینه دیگر شکل‏گیری آرامش درون است.
دوم. معیارهای شناختی شخصیت فرارونده
الف. واقع‏بینی: بزرگ بانوی اسلام می‏آموزد که انسان سالم باید از دنیای پیرامون خود شناخت عینی داشته باشد. این ادراک عینی همان شناخت هستی است. او می‏آموزد که انسان در تب و تاب تعالی، هستی را آن‏گونه که هست، می‏بیند و نه آن‏گونه که می‏خواهد و یا نیاز دارد که باشد. داوری خواستاران تحقق خود درباره دیگران، به عنوان بخشی از عینیت ادراک دقیق است و آنان قادرند ریاکاری و نادرستی را به سرعت تشخیص دهند. دانایی و خردمندی از اولین ویژگی‏های بانوی بزرگ است.
«فاطمه علیهاالسلام را از آن‏رو «فاطمه» نام نهادند که خداوند از علم خویش آن‏قدر او را سرشار ساخته است که از هر استادی بی‏نیاز باشد.»(14)
اشخاص سالم به جهان خویش عینی می‏نگرند، به عکس روان‏نژندها که ناچارند واقعیت‏ها را تحریف کنند تا با خواسته‏ها، نیازها و ترس‏هایشان سازگار شود. انسان بالنده بر پایه ادراک و جهان‏بینی ژرف و گسترده خود و تجربه‏ها و پختگی‏ها و ظرافت‏ها، مردمان را و موقعیت‏های پیش‏روی خویش را یکسره نیک یا بد نمی‏انگارد. واقعیت را همان‏گونه که هست، بی‏واهمه‏ای و سانسوری می‏پذیرد و تبیین می‏کند.
نگاه تحلیلی بانو به وضعیت عصر خویش را بنگرید:
به خدا! دنیای شما را دوست نمی‏دارم و از مردان شما بیزارم. درون و برونشان را آزمودم و از آنچه کردند، ناخشنودم، چون تیغ زنگار خورده نابرّا. و گاه پیشروی واپسگرا و خداوندان اندیشه‏های تیره و نارسا، خشم خدا را به خود خریدند و در آتش دوزخ جاویدند.»(15)
ب. گسترش مفهوم «خود»: زمانی که «خود» گسترش می‏یابد، قلمرو پهناورتری از اشیا و اشخاص را فرامی‏گیرد. در ابتدا، خود فقط معطوف به فرد است، اما با افزایش تجربه، خود وسعت می‏یابد و ارزش‏های مجرّد و آرمان‏ها را دربرمی‏گیرد. بلوغ آدمی از جمله در گرو توجه به گستره عظیم روابط خویش است. اما داشتن رابطه با چیزی یا کسی فراسوی خود فردی، به تنهایی کافی نیست. انسان باید نقشی مستقیم و کامل بیابد. ادامه شناخت دیگر ارکان هستی و درک روابط با آن‏ها، درک وضعیت در این وسعت است که از رهگذر آن، نوبت به بینش و به نقش خود در عرصه این روابط می‏رسد. چنین نقشی را می‏توان «مشارکت انسان در قلمروهای تلاش انسانی» خواند. آدمی خود را در این عرصه گسترش می‏بخشد. با فعالیتی که از سر احساس مشارکت در عالم روابط رفتاری، نقش خود را می‏یابد.
«خود» در این فعالیت‏های معنادار، گسترش می‏یابد و این فعالیت‏ها دامنه‏های گسترده حس خود می‏شوند. هستی مطلق با همه اوصاف و اسمائش، جهان، جامعه و تاریخ می‏توانند در گستره فکر و روح و سلوک آدمی حضور یابند و همپای بلوغ و پختگی و ظرافت وی، دنیای درونش بستر جریان اسما و اوصاف کمال مطلق الهی شود. این رابطه یافتن و مجموعه این روابط، به شکل‏گیری نقش انسان در گستره این روابط می‏انجامد. نقشی که در هر وضعیتی و به تناسب هر موضوعی حکمی و تکلیفی بر آدمی هموار می‏سازد. چنین نقشی همان «مشارکت مطمئن در قلمروهای متنوّع تلاش‏های انسانی» است؛ رابطه رفتاری با خود (فعل اخلاقی)، با خداوند (فعل عبادی)، با جامعه (حقوق اجتماعی) و با طبیعت (حقوق طبیعی(16)). و در این رفتار و عملی که حکم خداوند را با خود دارد، آدمی خود را گسترش می‏بخشد. خود در این فعالیت‏های پرمعنا، سرمایه‏گذاری می‏شود و این فعالیت‏ها، دامنه‏های گسترده حس خود می‏شوند. بسیاری از مردمان ادراکی از عالم و هستی دارند، اما دنیایشان گسترده نیست و خودی‏شان خالی از حضور آن‏هاست.
گستره وجودی زن الگو، حضور خداوند در اسما و صفاتش را در خویش دارد. با بانوی بزرگ در کانونی‏ترین و بالاترین و والاترین شناخت‏ها به شناخت خدا و حاکم و پروردگار خویش می‏رسیم که او ما را آفریده و با ما مهربان است و بی‏نیازمان کرده و قدرتمان داده و بر سلوک و زندگانی ما بیناست و در ما آگاهی و عشق به خیر و خوبی را گذاشته و ما را به آدمیت و عبودیت فراخوانده است. با این شناخت، آدمی با آن خودآگاهی، اینک در خود نیز راکد نمی‏ماند؛ از خودِ اینجایی عبور می‏کند و در جریان عبور از خودی به شناخت خدا می‏رسد و درمی‏یابد که تنها در او می‏توان آرام گرفت.
«گواهی می‏دهم که خدای جهان یکی است و جز او خدایی نیست. ترجمان این گواهی دوستی بی‏آلایش است و وسیله وصول به این اعتقاد، دل‏های با بینش، و راهنمای رسیدن به آن، چراغ دانش.»(17)
پی نوشتها:
1.دکترای مطالعات و توسعه و عضو هیأت علمی دانشگاه بین‏المللی امام خمینی رحمه‏الله .
2.محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 53، ص 179 ـ 180.
3.شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 114ـ115.
4.محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 23، ص 51.
5.درباره «انسان هادی» نک: محمّد رضا حکیمی، کلام جاودانه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370، ص 48ـ59.
6. Instinctoid-needs (نیازهای غریزی نما، شبه غریزی(
7.شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای توسل.
8.سید جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ص 128، به نقل از: احمد بن ابی طاهر مروزی، بلاغات النّساء، چ بیروت، ص 23ـ24.
9.همان، ص 127.
10.همان.
11.همان، ص 127 ـ 128.
12.همان، ص 130 ـ 133.
13.همان، ص 133.
14.محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 43، ص 13.
15.سید جعفر شهیدی، پیشین، ص 150 ـ 151.
16.البته مراد از این تعبیر، معنای رایج اصطلاحِ حقوق طبیعی نیست.
17.همان، ص 127.
منبع: فصلنامه بانوان شیعه، شماره 4

فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، سرور بانوان دو جهان، عطای خداوند سبحان،‌ كوثر قرآن، كفو و همتای امیرالمؤمنان، یكی از علل آفرینش عالم امكان، سیده النساء العالمین و الگوی بی بدیل برای تمام جهانیان می باشد. با وجود اینكه كمتر كسی به كنه وجودی او رسیده، اما برای تشنه گان حقیقت، امكان دستیابی به ایشان از طریق علم و عمل به گفتار و سیره آن صدیقه كبری میسور می باشد. به منظور رسیدن به این هدف، گروه معارف و مبانی فصلنامه در نظر دارد تا در سلسله مقالاتی به تشریح مكتب فاطمه زهرا(سلام الله علیها) اقدام نماید. بدین جهت در مقاله حاضر به طور اجمال به زندگی آن حضرت اشاره شده و در مقالات آتی به محور مهم الگو پذیری از آن بانوی بزرگوار، به قلم استاد فرزانه حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای دكتر بهشتی خواهیم پرداخت.
آب دریا را اگر نتوان كشید
هم به قدر تشنگی باید چشید
الگوپذیری یا قهرمان گرایی، از ویژگیهای انسان است. انسانها برای همنوعان خودشان الگو می شوند، نه برای غیر همنوعان. بنابراین باید قهرمان و الگو را ازمیان همنوعان خود بجویند، نه از میان غیر همنوعان. فرشتگان و موجودات مجرد ـ حتی خود خدا هم ـ الگوی ما نیستند. الگو باید كسی باشد كه محسوس و ملموس باشد. باید قولش را با گوش خود بشنویم و فعلش را با چشم خود بنگریم و تقریرش را مشاهده كنیم و اگر معاصر ما نیست، از منابع مسلم و قطعی، سیره، سلوك و گفتارش را به دست آوریم و از راه و رسم او الهام بگیریم.
الگوی مطلق
قرآن كریم از دو نفر به عنوان الگوی مطلق یاد كرده است: اول: ابراهیم خلیل؛ دوم: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم).
در باره ابراهیم خلیل می فرماید: «قد كانت لكم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه»[1] (برای شما راه و رسم ابراهیم و كسانی كه همراه او بودند، اسوه و الگویی نیكوست).در حقیقت خلق و سیره ابراهیمی الگوست. اعم از اینكه در وجود خود او باشد یا در وجود همراهان او. البته در وجود او، اصلی و در وجود همراهان، تبعی است.
در باره پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «لقد كان لكم فی رسول الله اسوه حسنه لمن كان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذكر الله كثیرا»[2] (حتماً برای شما در راه و رسم وسیره پیامبر خدا، اسوه و الگویی نیكوست، برای كسی كه به خدا و روز قیامت امیدوار باشد و خدا را بسیار یاد كرده باشد). از این رو برای امت اسلام،‌ این اسوه و الگو، محسوس و ملموس بود.
نام احمد نام جمله انبیاست چون كه صد آمد نود هم پیش ماست
هر چه انسان، كاملتر شود، الگوهایی كاملتر نیاز پیدا می كند. چرا كه هر تقاضایی در مقابل عرضه ایی است و انسانها به حكم فطرت خود، قهرمانگرایند. خداوند همین احتیاج را با بعثت انبیاء و نصب امامت برآورده كرده است. همچنانكه ابراهیم در عصر خویش الگوی مطلق بود؛ همراهانش به تبع او الگو بودند و پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز برای همیشه الگوی مطلق است. همین كه مقام عصمت، به خاتمیت می رسد، الگوی مطلق، ازلی و ابدی می شود. پیش از ظهور او انسانها از تأسی به او قاصر بودند. لذا پیشگامانی می آمدند كه دلها را مجذوب او كنند و راه را برای آمدنش هموار سازند.
پس از وجود مقدس پیامبر، سایر معصومین اسوه مطلق هستند، هر چند آنها خود را تابع و فرع می دانند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه خود به عثمان بن حنیف – كه عامل بصره و برسفره پرزرق و برق برخی از شهروندان حضور یافته بود – نوشت: «الا و ان امامكم قد اكتفی من دنیاكم بطمریه و من طعمه بقرصیه، الا و ان لكل مأموم اماماً یقتدی به و یستضیئی بنور علمه، الا و انكم لا تقدرون علی ذلك ولكن اعینونی بورع و اجتهاد و عفه و سداد».[3] (آگاه باشید كه امام شما از دنیای شما به دو جامه كهنه و از طعام خود، به دو قرص نان اكتفا كرد. آگاه باشید كه هر مأمومی را امامی است، كه به او اقتدا می كند و به نور علمش روشنی می گیرد، آگاه باشید كه شما بر این كار توانایی ندارید، ولی مرا به ورع، كوشش، پاكدامنی و استواری یاری كنید).
به طور كلی مصرف كم و بازدهی بسیار، مطلوب است. ولی توانها و استعدادها فرق می كند. هیچ كس در مصرف كم و بازدهی بسیار، به مقام ایشان نمی رسد؛ چرا كه توان آنها را ندارد.
الگوهای نسبی
هر كسی در حد خود می تواند برای دیگران الگو باشد. هر كس بر حسب ایده ای كه دارد، هر گاه در دیگری، كمال آن ایده را یافت، به او تأسی می كند. به همین جهت است كه قرآن، اسوه هایی را معرفی و از آنها تعبیر به «اسوه حسنه» نموده، تا انسانها بدانند كه از هر كسی نباید الگو گرفت و به هر كسی نباید اقتدا كرد.
ای بسا ابلیس آدم رو كه هست پس به هر دستی نباید داد دست
در زندگی انسان نه تنها الگوی مطلق، كه مطلق الگو هم تأثیر دارد. هر زنی به هر اندازه كه از كمال و هنر زن بودن برخوردار است، می تواند بر زنان دیگر كه در سطحی پایین ترند، الگو باشد. مردان نیز این چنین هستند. پدر و مادر خوب برای فرزندان، الگو و اسوه هستند. خواهران و برادران بزرگتر، برای خواهران و برادران كوچكتر اسوه و الگویند. سران هر قومی برای قوم خود الگویند. به همین جهت در روایت نبوی آمده است كه: «صنفان من امتی اذا صلحا صلحت امتی و اذا فسدا فسدت امتی»[4] (دو گروهند از امت من كه هر گاه صالح شوند، امت من صالح می شود. و هر گاه فاسد شوند، امت من فاسد می شود). پرسیدند: آنها چه كسانی هستند؟ فرمود: «الفقهاء‌ و الامراء» فقیهان و زمامداران.
آنان كه به درجه انسان كامل نرسیده اند، الگوی مطلق نیستند. ولی به حكم عقل و نقل، می توانند برای برخی از انسانها الگو باشند. قرآن كریم می گوید: «و السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار و الذین اتبعوهم باحسان رضی الله عنهم و رضوا عنه»[5](و مهاجران و انصاری كه از سبقت گیرندگان اولیه اند و كسانی كه به نیكی، آنها را پیروی كرده اند، خداوند از آنها و آنها از خداوند خشنود هستند).
الگویی برای زنان
آری، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) برای همه مسلمانها، بلكه ـ بعنوان یك انسان كامل ـ برای همه انسانها الگوست و در این جهت میان زن و مرد، فرقی نیست؛ ولی در عین حال، خلق و خوی ویژه زنانه و احساسات لطیف و عواطف رقیق جنس مؤنث و مسئولیتهایی كه در نظام خلقت بر دوش او نهاده شده، ایجاب می كند كه زنان، الگویی مطلق و اسوه بی بدیل، از جنس خود داشته باشند، تا بتوانند تمام آنچه عقول و عقلاء از جنس زن انتظار دارند و قرآن و سنت نیز مؤید آنهاست، در راه و رسم و سیره اخلاقی یا اجتماعی و خانوادگی او مجسم و تبلور یافته، بنگرند و به او تأسی جویند. هنگامی كه چشم، گوش، قوه عاقله و فاهمه انسان به یك حقیقت توجه داشته باشند، جاذبه های حقیقت، قوی و دافعه های باطل، محكم واستوار می شود و آثار گران بهای آن در زندگی شخص پدیدار می گردد. چه خوب است كه انسان همان بشنود كه مورد گواهی قلب سلیم اوست و همان را ببیند كه می شنود و همان را بخواهد كه دیده می بیند و گوش می شنود و وجدان پاك به آن گواهی می دهد. این همان اقلیم عشق است كه هاتف اصفهانی در باره آن می گوید:
چشم دل باز كن كه جان بینی آنچه نادیدنی است آن بینـی
گـر به اقلیـم عشق روی آری همه آفــاق گلستــان بینــی
آنچه بینی دلت همان خواهـد آنچه خواهد دلت همان بینی
درست است كه زهرا(سلام الله علیها) نسخه وجود پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است؛ ولی در این نسخه وجودی، مسائل بیشتری تبلور یافته است، كه برای زنان در عرصه خانواده و قلمرو اجتماع، مفیدتر و آموزنده تر است.
كتاب تكوینی وجود پیامبر (ص)، كتابی جامع است و نیاز به شرح دارد. زهرا (سلام الله علیها)، شارح كمالات زنان و علی(ع)، شارح كمالات مردان است. اگر این دو نبودند، دشوار بود كه همگان بتوانند از آن كتاب جامع بهره بگیرند. زنان از طریق زهرا(سلام الله علیها) و مردها از طریق علی(علیه السلام) به پیامبر می رسند و همه انسانها از طریق پیامبر به خدا می رسند. نزدیكترین راه به سوی خدا، راهی است كه از عترت، آغاز شود و از نبوت ختمیه عبور كند و به خدا برسد، این همان صراط مستقیم است.
«و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبیله»[6](و این است صراط مستقیم من، كه شما باید از آن تبعیت كنید و راههای دیگر را تبعیت نكنید كه شما را از راه خداوند، دور و پراكنده می سازد).
اگر زهرا (سلام الله علیها) نبود، راه بی نشان بود و زنان خدا جوی كه بخاطر خدا پیامبر خاتم را می جویند، سرگردان و گمراه می ماندند و اگر علی نبود، شهر علم و كمالات پیامبر، بی در و دروازه و دربان بود و مسافران شیفته و دل باخته این شهر، راهی به داخل این شهر نمی یافتند و از خدای خویش نیز دور می ماندند.
حقوق، تكالیف و مسئولیتهای زن را می توان به سه قسم تقسیم كرد: فردی، خانوادگی ( چه در زیر سایه پدر و مادر و چه در دوره همسرداری و مادری) و اجتماعی. نه حق بدون تكلیف، كارساز است و نه تكلیف بدون حق عملی است.
در این میان عقلاء، مصلحان دلسوز و در رأس آنها، پیامبران در باره این حقوق و مسئولیتها، داد سخن داده اند كه می توان در كتب دینی، اخلاقی، سیاسی، حقوقی، تاریخی و جامعه شناسی جلوه های بسیاری از آن را مطالعه كرد. اسلام در این راه، آخرین گام را برداشته و «قول فصل» را آورد، به این صورت كه سخن آخر را در باب حقوق و تكالیف زن بیان نمود و راه را برای تكامل، آگاهی و آزادی زن از تمام قیود دست و پا گیر و از تمام غلها و زنجیرها گشود.طبعاً زن ایده آل، زنی است كه حقوق و تكالیف فردی، خانوادگی و اجتماعی خود را به خوبی شناخته و به نحو احسن استیفا و عمل كند. این مطلب مورد اتفاق همه ادیان و مكاتب است. اگر اختلافی هم هست، در تعیین مصداق است. به اصطلاح، اختلاف صغروی است نه كبروی. بنابراین اگر دین یا مكتبی، زن را از داشتن حق و تكلیف ساقط كند، باید نامش را آنارشیسم نهاد.
پیام دین، پیامی است كه از فراز اعصار و قرون بر گستره جهان پهناور انسانیت استمرار دارد و باید مجتهدان و متخصصان گرانقدر، همواره مفسر و رساننده آن پیام باشند و دغدغه هرمنوتیك مسیحیت و یهودیت را به دل راه ندهند؛ چرا كه مسیحیان و یهودیان، اولاً: با متون اصلی وحی ارتباط ندارند، بلكه با گزارشها و نقل قولهایی از این و آن، روبرویند. ثانیاً: آنچه در متون كتب مقدس آمده، به شطحیات صوفیان شبیه تر است، تا به بیان حقایق. ثالثاً: محتوای تورات و انجیل با عقل و علم در تعارض آشكار است. رابعاً: از نظر بیان احكام در فقر مطلق گرفتارند؛ از اینرو، ناگریز بودند دست به دامن تفسیر هرمنوتیك شوند، تا دستشان برای تاویلات، توجیهات، جعل احكام و در پرده ابهام نگاه داشتن محتوای كتب مقدس باز باشد.[7]
ولی ما چه دغدغه ای داریم. پیامهای اسلام، یا وحی است یا وحی گونه، بیان حقایق است نه شطح؛ با علم و عقل، هماهنگ است نه متعارض و از نظر بیان احكام، هر چه لازم بوده، بصورت مسائل جزیی یا قوائد كلی، مطرح كرده و از جامعیت و كمالی برخوردار است كه شایسته جاودانگی و جهانی بودن است و تفسیر سمانتیك [8]می طلبد نه هرمنوتیك.
امت اسلامی همواره زنانی تربیت كرده كه شایسته است به طور نسبی، الگو باشند. زن مسلمان معاصر، از این الگوها كم ندارد. چرا كه از بستر تاریخ، زنانی برخاستند كه بشریت به وجود آنان افتخار می كند[9] و امت اسلامی از داشتن افراد بیشماری از زنان بعنوان الگو، به خود می بالد. اما همه اینها باید به یك الگوی مطلق منتهی شوند كه كسی جز دخت والا گهر پیامبر، همسر امیرالمؤمنان و مادر حسنین و زینب قهرمان و ام كلثوم نام آور نیست. او كسی است كه یازده امام معصوم كه الگوهای مطلق برای همه انسانهایند از نسل پاك او هستند و جز او، كسی شایسته چنین مقامی نیست.
جهانی بودن و جاودانگی
الگوی مطلق، به شهر، دیار و زمان خاصی بستگی ندارد و الگوی همه قرون و اعصار است، نه قرن و عصر خاصی. او الگوی همه جهانیان است، نه كشور یا منطقه خاصی. او فرزند صالح انسانیت و پیشوای مطلق بشریت است.
در مواردی استثنایی، عقل و شرع حكم می كنند كه ما خود را برای رسیدن به آنها به تكلف نیندازیم. خود اسوه ها هم چنین انتظاری ندارند. ولی اگر استثنایی نیافتیم، می گوییم: هر چه گفته و هر چه كرده و هر چه به تقریر، مهر و امضا زده، ملاك عمل برای ماست و نباید تخلف كنیم. فرق نمی كند كه ما قرن بیست و یكمی باشیم یا قبل، یا بعد.
طبیعی است كه شرایط زمان و مكان متغیر است و این تغییرات، در بخشی از احكام كه همان احكام متغیر است، اثر می گذارد. چنانچه پوشش بدن، در حدی كه شرع مقدس از زن و مرد خواسته، حكمی است ثابت، ولی فرم و نوع و جنس لباس، امری است متغیر كه بر حسب شرایط زمان و مكان متغیر است و حكم دفاع از دین، امت، وطن و ناموس، حكمی است ثابت؛ ولی شكل آن، در شرایط زمان و مكان متغیر است.
در حقیقت باید گفت: در انسان دو جنبه است: یكی جنبه ثابت كه به نوع انسان بستگی دارد و دیگری جنبه متغیر كه به فرد فرد انسانها مربوط است. آنچه به نوع انسان مربوط است، همواره ثابت است و در مسیر تكاملی انسان و در گذر اعصار و قرون و در اماكن مختلف تغییر نمی كند و آنچه به فرد فرد انسانها مربوط است، متغیر است.
نیازهای دوگانه
1 – نیازهای اولی، كه از عمق ساختمان جسمی و روحی بشر و از طبیعت زندگی اجتماعی او سرچشمه می گیرد و تا انسان انسان است، نیازهای جسمی و روحی او چه در قالب زندگی فردی و چه در قالب زندگی اجتماعی و چه در قالب زندگی خانوادگی، استمرار دارد.
مگر ممكن است انسان باشد، ولی خواب، خوراك، مسكن، پوشاك و همسر نخواهد؟ مگر ممكن است روزی انسان از علم، زیبایی، نیكی، پرستش، احترام، تربیت، حق و تكلیف بی نیاز گردد؟ مگر روزی خواهد آمد كه انسان از معاشرت، مبادله، تعاون، عدالت، آزادی، مساوات، حكومت، قضاوت، اخوت، دفاع و خانواده بی نیاز باشد؟ این قبیل احكام به منزله گوهر دین است.
2 – نیازمندیهای ثانوی، كه از نیازهای اولی برمی خیزد. مانند نیاز به انواع آلالت و ادوات و وسائل زندگی كه در هر عصری با عصر دیگر فرق می كند. این نیازمندیها ناشی از توسعه و تكامل است، نردبانی به سوی توسعه بیشتر و تكامل برتر است. این قبیل احكام به منزله صدف دین است.[10]
تشخیص گوهر و صدف دین، هنر بسیار بزرگی است كه اسلام شناسان واقعی و مجتهدان حقیقی از آن برخوردارند. آنهایی كه از این هنر برخوردار نیستند، همه چیز را گوهر دین می دانند. به عنوان مثال؛ علمای اخباری از سوار شدن اتومبیل و هواپیما یا روشن كردن چراغ برق و استفاده از رادیو و تلویزیون، بلند گو، روزنامه و مجله خودداری می كنند؛ چرا كه اینها در عصر پیامبر نبوده و معتقدند كه امروز هم مثل آن روز، باید بر چارپایان سوار شد و از چراغهای پی سوز استفاده كرد. آنها عقیده دارند كه قاعده «لاضرر» مخصوص قضیه سمره بن جندب است كه وقت و بی وقت به بهانه سركشی درخت خرمای خویش مزاحم صاحبخانه می شد و امروز نباید بر مصادیق بارزتر ضرر ـ كه بسیار گسترده تر هم شده ـ تطبیق داد. اینان برای دین، صدفی قائل نیستند. از نظر ایشان اسوه بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و زهرا (سلام الله علیها) و ائمه اطهار(علیه السلام) به طرز لباس پوشیدن، حمام رفتن، سفر كردن، خط نوشتن، قرائت كردن، منبررفتن و همه جنبه هایی است كه ما برخی را ثابت و مربوط به نوع انسان و برخی را متغیر و مربوط به خصوصیات فردی انسانها می دانیم.همچنین كسانی كه از هنر تشخیص گوهر و صدف دین برخودار نیستند، گمان می كنند كه همه چیز دین، متغیر است. نماز، روزه، جهاد، حجاب، شوهرداری و مادری زن، به انسانهای سنتی و كهن مربوط است، نه بشر متمدن قرن بیست و یكم. امروز تمام سنتهای اخلاقی، حقوقی، حكومتی، اجتماعی و دینی باید تغییر كنند. همانطور كه تفسیر هرمنوتیك و قرائتهای مختلف دین نیز همین را می خواهد. اینها دین شناس نیستند، برای اینها گوهر و صدف یكی است و الگوها هم متغیرند. زهرا(سلام الله علیها) زن ممتاز عصر خود بوده است. در عصر او، ارزشها و داوریها به او امتیاز می بخشیده است. امروز ارزشها تغییر كرده و داوریها عوض شده است. چگونه می توان همچنان زهرا(سلام الله علیها) را الگوی قرن بیست و یكم و همه قرنهای آینده دانست. هنگامی كه ارزش ها، دیدگاهها، قضاوتها و رویكردها عوض می شود، الگوها هم عوض می شوند. او فرزند زمان خودش بوده و ما فرزند زمان خویش هستیم.
اگر كاوه آهنگر در شاهنامه فردوسی یك قهرمان است، برای عصر ضحاك است كه توانست با پرچمی از جرم مخصوص آهنگری، ملتی را نجات بخشد. درفش كاویانی مظهر افتخار و شرف و ملیت نژاد ایرانی آن روز بوده و ربطی به این روزها و این روزگار ندارد. ولی باید گفت كه چنین نیست، یعنی در داستان درفش كاویانی هم یك پوسته و یك گوهر وجود دارد كه گوهرش ثابت و پوسته اش متغیر است.
آیا اگر یهودیان و مسیحیان ـ به دلیلی كه گفتیم – نتوانستند برای دین خود گوهری بشناسند و همه چیز آن را متغیر دانستند، ما هم ناگزیریم چنین باشیم؟ آیا شخصیت والای فاطمه(سلام الله علیها) را هم باید به سرنوشت شخصیت اسثتنایی مریم، محكوم كنیم؟ آیا سكه قهرمانگری مادر و خواهر موسی كه آن همه تلاش كردند، تا جان موسی را از خطر حفظ كنند، از اعتبار افتاده است؟ آیا زنان برجسته تاریخ، فقط تعلق به عصر خود دارند؟ آیا آسیه كه كاخ فرعونیان را لرزاند، همچنان یكی از الگوهای نسبی نیست؟
حقیقت این است كه ما گرفتار دو طایفه ایم: یكی طایفه ای كه اهل افراطند و دیگری طایفه ای كه اهل تفریطند. افراطیون همه چیز را گوهر پنداشته اند و اهل تفریط، همه چیز را صدف دین می دانند.
با شخصیتها نیز همین برخورد می شود. برخی همه چیز شخصیت را به عنوان گوهر دین، اخلاق و انسانیت تلقی می كنند و بنابراین طوطی وار، از طرز راه رفتن،‌ لباس پوشیدن، خوردن، خوابیدن و سخن گفتن او تبعیت می كنند. این روش، مشكلات فراوان دارد و نتیجه ای جز ركود و شكست به بار نمی آورد.
الگو پذیری از حضرت فاطمه(سلام الله علیها)
1 – حیا و عفت در نگاه
امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: ما نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودیم. حضرت پرسیدند: بهترین كارها برای زنان چیست؟ همه ما از جواب عاجز ماندیم. پس از پایان آن مجلس، نزد فاطمه (سلام الله علیها) آمدم و سؤال را بازگو نموده،‌ گفتم: هیچ یك از ما جواب آن را نمی دانستیم. فاطمه (سلام الله علیها) فرمود:
«ولكنی اعرفه، خیر النساء ان لایرین الرجال و لایراهن الرجال» ولی من می دانم، بهترین زنان، كسانی اند كه مردان را نبینند و مردان آنها را نبینند. از اینرو پیامبر خدا فرود: «فاطمه بضعه منی»[11] فاطمه پاره تن من است.
در روایت دیگری آمده است كه پیامبر گرامی اسلام از اصحاب خود سؤال كرد كه زن چیست؟ گفتند: عورت است. پرسید: چه زمانی زن به خدا نزدیكتر است؟ كسی ندانست. هنگامی كه فاطمه(سلام الله علیها) شنید فرمود: «ادنی ما تكون من ربها ان تلزم قعر بیتها» زن، هنگامی به خدا نزدیكتر است كه ملازم اندرون خانه اش باشد.
در روایت دیگری آمده است كه: نابینایی از فاطمه(سلام الله علیها) اذن دخول خواست. فاطمه(سلام الله علیها) خود را از او پنهان داشت. پیامبر خدا پرسید: چرا پنهان شدی؟ او كه تو را نمی بیند، پاسخ داد:
«ان لم یكن یرانی فانی اراه و هو یشم الریح» اگر او مرا نمی بیند، من او را می بینم و او بوی مرا استشمام می كند. از این رو پیامبر خدا فرمود:« اشهدانك بضعه منی»[12] شهادت می دهم كه تو پاره تن منی.
در روایت دیگری آمده كه پیامبر خدا فرمود: «اذا كان یوم القیامه نادی مناد من بطنان العرش یا معشرالجمع نكسوا رؤوسكم و غضوا ابصاركم حتی تجوز فاطمه علی الصراط» هنگامی كه قیامت فرا می رسد، منادی از بطن عرش ندا می كند كه ای مردم، سرهایتان را برگردانید و دیدگان را فرو پوشید تا فاطمه (سلام الله علیها) از صراط بگذرد. سپس او به همراه هفتاد هزار حوریه از صراط می گذرد.[13]
با توجه به مروری كه برروایات داشتیم، معلوم می شود كه دیدگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها) این بوده كه زن و مرد یكدیگر را نبینند. بخصوص كه این امر را بعنوان یك فضیلت برای جنس زن ذكر كرده است نه بعنوان یك امر شخصی.
در این زمینه، آیات قرآن كریم وظیفه زن را پوشش از نامحرم می داند، نه اینكه خانه نشین یا پرده نشین بشود، البته این، یك امر مستحبی است. بدیهی است كه مستحبات، افزون بر واجبات است. چنانچه اگر كسی واجب را ترك كند یا مرتكب حرام شود، مجازات می شود، ولی انجام فعل مستحب یا ترك فعل مكروه فضیلت است و مجازاتی ندارد. قرآن كریم به پیامبر خدا چنین دستور می دهد: «یا ایها نبی قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنین یدنین علیهن من جلابیبهن، ذلك ادنی ان یعرفن فلایؤذین . . . .»[14] ای پیامبر، به همسران و دخترانت و به زنهای مؤمن، بگو كه جلباب[15] خود را بر خویش فرو پوشند كه این، نزدیكتر است به اینكه به عفت و پاكدامنی شناخته شود و مورد اذیت و آزار هوسرانان قرار نگیرند. از این آیه معلوم می شود كه بر زنان و دختران پیامبر و زنان دیگر واجب بوده كه در موقع خروج از خانه، از جلباب استفاده كنند. طبعاً چنین كاری واجب است.
در آیه دیگر می فرماید: «قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن».[16] به مردان مؤمن بگو: (به خاطر عفت) دیدگان خود را فرو پوشند و فروج خود را حفظ كنند و به زنان مؤمن بگو: (به خاطر عفاف) دیدگان خود را فرو پوشند و فروج خود را حفظ كنند». به دنبال این دستور عام برای اهل ایمان می فرماید: «ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن»[17]باید سرپوش خود را بر گریبانها بزنند. فلسفه این دستور نیز روشن است. اگر سرپوش را بر گریبانها بزنند، گوش و گوشواره و مو و گردن هم پوشیده می شود.
در مورد همسران پیامبر نیز دستوراتی داریم مبنی بر اینكه: «و قرن فی بیوتكنّ»[18] در خانه های خودتان قرار بگیرید و در جای دیگر می فرماید: «اذا سالتموهن متاعاً فاسألوهن من وراء حجاب»[19]هر گاه كالایی از آنها درخواست می كنید، از پشت پرده درخواست كنید. بدین روی ممكن است دستور اول از وقار باشد كه در این صورت، می تواند عمومی باشد و ممكن است از قرار باشد، در این صورت، اگر حمل بر وجوب شود، از دستورات مخصوص است. موقعیت زنان پیامبر ایجاب می كرد كه جز در مواقع ضروری از خانه بیرون نیایند؛ چرا كه ممكن بود هم برای خودشان مضر باشد و هم برای امت اسلامی، چنانكه مسافرت عایشه به بصره فاجعه آفرید.
در صورتی كه دستور مزبور حمل بر استحباب شود، عمومیت پیدا می كند. ولی بهتر است كه حمل بر وجوب شود؛ تا از مختصات باشد.
دستور دوم نیز از مختصات است. در فلسفه این حكم فرموده است: «ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن»[20] این كار برای پاكی دلهای شما و ایشان، بهتر است. چنانچه علت حكم، حكم را تعمیم و تخصیص می دهد. پس اگر ننشستن در پرده، ضرری به طهارت نزند، وجوب آن منتفی است و اگر ضرر بزند، وجوب آن، همگانی است. اصل، طهارت دلهاست. بنابراین خروج از خانه و سفر، سخن گفتن با مردان، حضور در مجالس، محافل، كوچه، خیابان و بازار، اگر به طهارت دلها ضرر نزند و رفت و آمدها و گفتگوها در حد طبیعی و عادی باشد، منعی ندارد و اگر برای طهارت دلها مضر بوده و منشأ بی بند و باری، هرزگی، وسوسه های شیطانی و ـ خدای ناكرده ـ نردبان زنا شود، ممنوع است وگرنه ممنوعیتی ندارد. حاصل آنكه طهارت مراتبی دارد؛ ممكن است از زنان پیامبر، مرتبه اعلای طهارت خواسته شده باشد، ولی از سایرین توقع این مرتبه نباشد.
در قرآن ملاحظه می كنیم كه دختران شعیب برای آب دادن و چرانیدن حیوانات از خانه بیرون آمده اند و سپس یكی از آنها كه مشی شرمگینانه ای داشت، از سوی پدر مأمور شد كه موسی را نزد او ببرد. بنابراین آمد و شد عادی و دور از جلوه گری و طنازی كه هیچ فسادی به دنبال ندارد، بلامانع است؛ ولی هر جا زمینه فساد فراهم شد، باید تحت كنترل در آید.
اكنون كه آیات و روایات مربوط به بحث، مورد بررسی قرار گرفت، مروری خواهیم داشت بر سیره و خلق و رفتار آن بانوی بزرگوار حضرت زهرای مرضیه(سلام الله علیها) در مواقع لزوم و ضرورت، با مردان سخن می گفتند و در قضیه فدك برای طلب حق خود به مسجد آمده و در حضور جمع، سخنرانی كردند. همچنین برای دفاع از امامت و خلافت امیرالمؤمنین(ع)، همراه حسنین، شبانه به در خانه انصار می رفتند و آنها را به یاد وصایای پیامبر گرامی اسلام می انداختند.
از سوی دیگر ایشان پس از رحلت پیامبر بسیار می گریستند و در حقیقت با زبان گریه، فریاد مظلومیت خود را به گوش مردم رسانیده و اتمام حجت می كردند، تا آنجا كه مردم گفتند: از بسیاری گریه تو به تنگ آمده ایم، یا شب گریه كن یا روز. پس از آن، ایشان روزها به قبرستان شهدا (بقیع یا احد) می رفتند و گریه می كردند.[21]
این نیز شاهد دیگری بر این مدعا است كه آن بزرگوار، گاهی كه لازم می شد، از خانه خارج می گشت. سلمان فارسی می گوید: هنگامی كه علی (علیه السلام) را برای بیعت به مسجد بردند، او نزد قبر پیامبر آمد و فرمود: پسر عمم را رها كنید. به خدا سوگند، اگر رهایش نكنید، موهایم را پریشان می كنم و پیراهن پیامبر را بر سر می نهم و به درگاه خدا استغاثه می كنم؛ ناقه صالح، پیش خدا گرامی تر از من نبود. سلمان می گوید: احساس كردم كه پایه های مسجد دارد از جای خود كنده می شود. نزد او آمدم و گفتم: ای سیده من، پدرت رحمت بود، تو نقمت نباش. سپس پایه های مسجد آرام گرفت.[22]
جابر می گوید: به همراه پیامبر به در خانه‌ زهرا(سلام الله علیها) رفتیم. حضرت سلام داد و اذن دخول خواست. فاطمه(سلام الله علیها) اجازه دادند، پیامبر فرمود: با همراهم داخل شوم؟ عرض كرد: پوشش ندارم. فرمود: با زیادی ملحفه، سرت را بپوشان. آنگاه وارد شدیم و دیدیم صورت او مانند شكم ملخ زرد شده. پیامبر فرمود: چرا زرد شده ای؟ عرض كرد: از گرسنگی.[23]
از اینگونه شواهد روایی استفاده می شود كه حضرت زهرا(سلام الله علیها)، مردانی را دیده و مردانی او را می دیده اند و با آنها سخن می گفته است.
در جای دیگر جابر می گوید: «ما رایت فاطمه تمشی الا ذكرت رسول الله»[24] راه رفتن فاطمه را ندیدم، مگر اینكه به یاد راه رفتن پیامبر خدا افتادم.
سلمان می گوید: ده روز پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از خانه بیرون آمدم، علی(علیه السلام) مرا دیدار كردو فرمود: بعد از پیامبر به ما جفا كردی. گفتم: غم دوری پیامبر مرا از دیدار شما بازداشته است. فرمود: به منزل فاطمه برو كه مشتاق است تو را ببیند. او برای تو تحفه ای فراهم كرده است. به خانه فاطمه رفتم، بر او عبایی بود. مرا كه دید، فرمود: بعد از پیامبر بر من جفا كردی؛ بنشین و به سخنم دقت كن. سپس داستان زیبایی برای سلمان گفته، خرمایی به او هدیه كرد و حرزی به او تعلیم داد كه بر هر كس می خواند، از تب نجات می یافت.[25]
اگر بخواهیم به استقصای روایات بپردازیم، این بحث، بیش از حد لزوم و متعارف به طول می انجامد. بطور اجمال می توان گفت: در صورتی كه خطر انحراف، فتنه و وسوسه های شیطانی نباشد و سلامت و طهارت قلب به خطر نیفتد، بیرون رفتن زنان از خانه ودیده شدن آنها بوسیله مردان و بالعكس آن، ضرر و حرمتی ندارد. مع ذلك باید حكم به استحباب آن كرد.
ضمن اینكه به مورد نماز خواندن در مسجد بسیار سفارش شده، ولی نماز زن در خانه، برنماز در مسجد برتری دارد و مستحب است كه زن در خانه هم پوشیده ترین جا را انتخاب كند[26]و از امام ششم (علیه السلام) نقل شده است كه:«خیر مساجد نسائكم البیوت»[27]بهترین مساجد زنان شما، خانه هاست و نیز پیامبر گرامی اسلام در این باره فرمود: «صلاه المراه وحدها فی بیتها كفضل صلاتها فی الجمع خمساً و عشرین درجه‌» [28]نماز زن در خانه به تنهایی، مانند نماز او در جمع است و بیست و پنج درجه دارد.
حسن ختام این بحث و اسف انگیزترین آن، حدیث زیر است:
هنگامی كه بیماری زهرا(سلام الله علیها) شدت یافت، به اسماء دختر عمیس فرمود: نمی بینی چه حالی پیدا كرده ام؟! مبادا جنازه مرا بر روی تخته ای قرار دهید ( كه حجم بدن من آشكار باشد). گفتم: نگران نباش. تابوتی مطابق آنچه در حبشه دیده ام، برای تو می سازم. فرمود: به من نشان بده. من چوبهایی تر، از درخت خرما فراهم كردم و بر روی تخت قرار دادم. این اولین تابوتی بود كه ساخته شد. زهرا (سلام الله علیها) از دیدن آن لبخندی زد و این در حالی بود كه پس از رحلت پیامبر(ص)، هیچكس او را متبسم ندیده بود.[29]
2 - عزت نفس
از روایات متعدد چنین بر می آید كه شوهر، علاوه بر اینكه باید خوراك و پوشاك و مسكن همسر را در حد كفایت تأمین كند، مستحب است بر عائله خود، در صورت امكان توسعه دهد.[30] امام رضا(علیه السلام) در این باره فرمودند: «ینبغی للرجل ان یوسع علی عیاله لئلا یتمنوا موته»[31] سزاوار است كه شخص بر عائله خود توسعه دهد كه آرزوی مرگش را نكنند.
از سوی دیگر، اگر زن از مطالبات خود كم كند و از بهانه تراشیها و توقعات بكاهد، راه صواب رفته و زندگی خانوادگی را حلاوت و طراوت می بخشد. چنانچه در این مقوله نیز باید زهرا(سلام الله علیها) را به عنوان بهترین الگو معرفی كنیم. در روایتی آمده است كه با نزول آیه «و ان جهنم لموعدهم اجمعین»[32]پیامبر خدا گریست و اصحاب، بدون اینكه گریه پیامبر را بدانند، گریه كردند. اصحاب می دانستند كه رهبر بزرگ اسلام از دیدن فاطمه(سلام الله علیها) خوشحال می شود. لذا سلمان را پی او فرستادند. هنگامی كه نزد فاطمه رفت، دید حضرت مشغول آرد كردن جو است و می گوید:«ما عندالله خیر وابقی»[33] از او تقاضا كرد كه به دیدن پیامبر بشتابد. وی لباس خود را پوشید و به راه افتاد. سلمان از دیدن لباس بسیار مندرس زهرا(سلام الله علیها) ناراحت شد. هنگامی كه به محضر پدر رسید،‌ عرض كرد: سلمان از لباس من تعجب كرد. به خدا از پنج سال پیش چیزی جز یك پوستین ندارم كه روزها روی آن به شترمان علوفه می دهیم، و شب ها بستر خواب ما است. بالش ما از پوستی است كه درون آن از لیف خرما پر شده است. پیامبر خدا به سلمان فرمود: «ان ابنتی لفی الخیل السوابق»[34]دخترم فاطمه از گروه سبقت گرفتگان (به سوی حق تعالی) است.
زهرا(سلام الله علیها) در عالیترین درجه زهد و پارسایی زندگی می كرد و در سختیهای زندگی هرگز نزد شوهر، زبان به گله و شكوه نگشود.
در روایت دیگری آمده است كه: حضرت فاطمه(سلام الله علیها) عهده دار كارهای خانه، خمیر كردن و نان پختن بود و علی(علیه السلام) برای او عهده دار كارهای بیرون، از قبیل آوردن سوخت و تهیه مواد خوراكی شده بود. روزی علی(علیه السلام) به خانه آمد. پرسید: چیزی در خانه داری؟ پاسخ داد: به خدایی كه حق تو را بزرگ داشته، از سه روز پیش هیچ چیزی در خانه نداریم. فرمود: چرا به من نگفتی؟ پاسخ داد: پیامبر مرا نهی كرد كه از تو چیزی درخواست كنم. او به من فرمود: «لاتسألی ابن عمك شیئاً ان جاءك بشیءٍ والا فلا تسألیه»[35]از پسر عمویت چیزی نخواه. اگر چیزی آورد، آورد و اگر نیاورد، درخواست نكن.
در جای دیگر آمده است كه روزی علی(علیه السلام) گرسنه بود. از فاطمه پرسید: چیزی داری كه مرا تغذیه كنی؟ فرمود: دو روز است كه چیزی برای خودم و حسنین و تو ندارم. پرسید: چرا به من نگفتی؟ پاسخ داد: «یا ابا الحسن، انی لاستحیی من الهی ان اكلف نفسك ما لاتقدر علیه»[36] ای ابوالحسن از خدایم حیا می كنم كه تو را نسبت به آنچه بر آن قدرت نداری، به تكلف اندازم.
هنگامی كه اعرابی فقیری، برای دریافت كمك به خانه او فرستاده می شود، سوگند یاد می كند كه سه روز است گرسنه ایم و حسنین از شدت گرسنگی به ضعف گراییده اند. سپس برای اینكه فقیر را محروم نكرده باشد، زره را به سلمان می دهد تا گرو بگذارد و مقداری جو و خرما قرض بگیرد. سلمان مأموریتش را انجام می دهد. زهرا (سلام الله علیها) جو را آرد و خمیر و نان می كند و به سلمان می دهد كه به همراه خرمایی كه قرض گرفته اند، نزد پیامبر ببرد. سلمان عرض می كند، یك گرده نان برای حسنین بردار. حضرت پاسخ می دهند: این را در راه خدا داده ایم، چیزی بر نمی داریم.[37]
عموم مفسرین نوشته اند كه سوره «هل اتی» به این مناسبت نازل شد كه علی(علیه السلام) و زهرا(سلام الله علیها) نذر كردند تا برای شفای حسنین (علیه السلام) سه روز روزه بگیرند. برای سه روز روزه یك صاع جو تهیه وسه قسمت كردند تا برای شفای حسنین (علیه السلام) سه روز روزه بگیرند. ولی روز اول نان خود را به یتیم و روز دوم به مسكین و روز سوم به اسیر دادند و خود با آب افطار كردند. آری «و یطعمون الطعام علی حبه مسكینا و یتیما و اسیرا».[38]در این خانواده، زن، الگوی زنان؛ شوهر، الگوی مردان و كودكان، الگوی كودكان و خادم خانه، الگوی همه خادمان است.
در نهایت خاطر نشان می كنیم كه درخواست نكردن از شوهر نیز امری مستحب است و اگر زن حقوق خود را مطالبه كند، فعل حرامی مرتكب نشده است. چنانكه اگر پر توقع باشد و بیش از حقوق خود مطالبه كند، حرام است.
3 – حضور اجتماعی
هیچ تردیدی نیست كه حضور اجتماعی زنان و فعالیت آنها در عرصه های سیاسی به خودی خود، نه تنها ممنوع نیست، بلكه مطلوب است. مگر اینكه به وظایف خانوادگی آنها لطمه زده و جنبه های اصیل مادری و همسری آنها را تحت الشعاع قرار دهد.
قابل توجه است كه در صدر اسلام، برخی از زنان برای خدمات پشت جبهه، در جبهه های جنگ حضور می یافتند كه فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و دخترش نیز از قهرمان های این میدان هستند.
پس از غصب فدك، زهرا(سلام الله علیها) با جمعی از زنان، نزد ابوبكر رفته و به گفتگو پرداخت. ابوبكر تصمیم گرفت كه بنویسد، فدك از آن زهراست. ولی عمر مانع شد و گفت: باید فاطمه شاهد بیاورد كه فدك، ملك اوست. زهرا(سلام الله علیها)، ام ایمن و علی(علیه السلام) را معرفی كرد. عمر گفت: شهادت زن عجمی مورد قبول نیست. علی (علیه السلام) هم ذی نفع است و نباید به شهادت او توجه كرد. زهرا (سلام الله علیها) خشمگین شد و پس از آن، روز به روز بیماریش شدت یافت. عمر و ابوبكر تقاضا كردند كه برای عذر خواهی و احوالپرسی به دیدار زهرا(سلام الله علیها) بروند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) از فاطمه(سلام الله علیها) اجازه گرفت و ایشان در جواب گفتند: خانه، خانه تو و زن آزاده، همسر توست. فرمود: خودت را بپوشان و به آنها اجازه ورود داد. آنها وارد شدند و سلام كردند و تقاضای بخشایش كردند. او در حالی كه رو به دیوار كرده بود، فرمود: چه چیز شما را وادار به عذر خواهی كرده است؟ گفتند: اعتراف می كنیم كه اسائه ادب كرده ایم. امید عفو داریم. فرمود: اگر راست می گویید در باره آنچه از شما می پرسم، مرا خبر دهید. اگر عارف نباشم، سؤال نمی كنم. گفتند: سؤال كن. فرمود: شنیدید كه پیامبر خدا فرمود: فاطمه پاره تن من است. هر كس او را بیازارد، مرا آزرده است؟ گفتند: آری. سپس حضرت دست به درگاه خدا برداشته و فرمودند: خدایا اینها مرا آزردند، من پیش تو و پیامبر شكایت می كنم. به خدا از شما راضی نمی شوم، تا پدرم را دیدار كنم و به او خبر دهم كه شما با من چه كردید؟ او در باره شما حكم می كند. ابوبكر گریه و ناله كرد. ولی عمر گفت: نباید خلیفه پیامبر، از سخن زنی پریشان شود. كم كم حال زهرا(سلام الله علیها) سخت تر شد، چنانچه در نزدیكی مرگ، وصیت كرد كه نباید دشمن بر نماز و جنازه ام حاضر شود.[39]
اینها نمونه هایی از حضور سیاسی و اجتماعی اوست. خطبه ایشان به مناسبت غصب فدك، از جامع ترین و شیواترین خطبه هاست. چنانكه نطق شیوا و غرای زینب(سلام الله علیها) در كوفه و شام نیز از نمونه های بارز حضور اجتماعی و سیاسی زن مسلمان است.
فضه خادمه نقل كرده كه در روز هفتم رحلت پیامبر خدا(ص)، زهرا (سلام الله علیها) از خانه بیرون آمد، بدون اینكه حزن و گریه خود را كتمان كند. در آن روز خود را به قبر پیامبر رسانید و در حالی كه زنان بسیاری، با اشك و ناله او را یاری می كردند، سخنانی گفت كه مظلومیت علی(علیه السلام) را آشكار می كرد و این خود حضوری جدی و حماسی در عرصه زندگی اجتماعی و سیاسی بود.[40]
بنابراین، زن مسلمان امروز با داشتن الگوهای برجسته ای چون زهرا(سلام الله علیها) و زینب(سلام الله علیها) و دیگر اسرای اهل بیت در ماجرای كربلا، باید در مسائل اجتماعی و سیاسی بی تفاوت نبوده و وظایف خویش را با حراست از وظایف مادری و همسری انجام دهد.
4 – دفاع از ولایت
زهرا(سلام الله علیها)، مظهر اطاعت بدون قید و شرط از ولایت كبرای نبوی و خلافت عظمای علوی بود. او پدر را «یا رسول الله» خطاب می كرد، تا جایی كه رهبر بزرگ اسلام به او فرمود: بگو: پدر، كه این برای قلب یك پدر حیات بخش تر و برای تحصیل خشنودی خداوند، مؤثرتر است.[41]
فاطمه(سلام الله علیها) در حیات پدر، الگوی اطاعت و دفاع از ساحت نبوت و رسالت بود و در دوران كوتاهی كه پس از پدر در قید حیات بود، با تمام توان در راه دفاع از امیرالمؤمنین (علیه السلام) به میدان آمد و دور نیست كه حضرت را «شهیده» این راه بدانیم چنانچه روایات نیز گواه صادق این مدعا می باشد.
در بیماری كه منجر به مرگ آن حضرت شد، به همسر بزرگوار خود فرمود:« یابن عم، ما عهدتنی كاذبه و لاخائنه و لاخالفتك منذ عاشرتنی».[42] پسر عمو، هرگز مرا دروغگو و خائن نیافتی و از روزی كه با تو معاشرت كرده ام،‌ با تو مخالفت نكرده ام. جمله اخیر فراتر از وظایف یك زن در برابر شوهر است؛ چرا كه مانعی نیست كه زن در برخی از امور كه شرع مقدس اجازه داده، با شوهر مخالفت كند. بلكه این مطلب نشانگر حالت اطاعت و انقیاد او در برابر مقام امامت و ولایت است كه به هیچ وجه، مخالفت او جایز نیست. با این سخن در حقیقت هدفش، دفاع از كیان اسلام و حمایت از امامی است كه پس از پیامبر اكرم باید تا قیامت استمرار داشته باشد.
در قسمتی از همان داستان غم انگیز كه خلاصه آن را از زبان فضه نقل كردیم، چنین آمده است: «فمنبرك بعدك مستوحش»[43] بعد از تو منبرت به وحشت افتاده است. راستی اگر بعد از پیامبر، منبر او به اهلش سپرده می شد، باز هم زهرا (سلام الله علیها) چنین می گفت! سپس فرمودند: چه گریه ها داریم؛ ابوالحسن مؤتمن، پدر دو فرزندی كه حسن و حسین است. او برادر، ولی و حبیب توست. او كه در كودكی تربیتش كردی و در بزرگی به برادری برگزیدی. بهترین دوستان و اصحاب تو همان كسی است كه در یاری تو و مهاجرت پیشقدم بود. پدر، ناله و آه ما فراگیر و گریه، كشنده ما و افسوس، ملازم ماست.[44]این جا عقل و احساس، گریه و منطق، ناله و استدلال، حماسه و تفكر، غیرت و تعقل، نوحه و خطابه، عزاداری و تحریك احساسات به هم درآمیخته، تا فریاد مظلومیت، غربت، انزوا و ناتوانی مردی كه در عالم اسلام، یگانه، بی همتا و بی بدیل است، به گوش زن و مرد برسد. باشد كه دلهای مرده، زنده شوند و افرادی كه خود را به خواب خرگوشی زده اند بیدار گردند.
بگذار تا شمع پرفروغ وجود مقدس زهرا (سلام الله علیها) همراه اشك و آه و ناله ذوب شود و این شجره طیبه اسلام از پا بیفتد،‌ شاید آسیاب امت بر محور عدل بچرخد و علی(ع)، یعنی اسلام و قرآن ناطق، از غربت بیرون آید و قلب شیفتگان حقیقت و معنویت و دل باختگان امامت و ولایت شاد گردد.
علی را متهم می كردند كه پس از پیامبر،‌ خود را باخته و ضعیف و رنجور شده و از مردن و كشته شدن بیمناك است وگرنه چرا در برابر این همه مظلومیتها دم فرو بسته و شمشیر در نیام نهاده و سكوت كرده است. هم خودش دفاع كرد و هم زهرا، هر دو فهمانیدند كه این سكوت قهرمانانه، راز و رمز دیگری دارد، وگرنه علی(علیه السلام) همان كرار غیر فرار و همان اسدالله است. خودش فرمود: اگر سخن بگویم، می گویند: بر حكومت حریص است و اگر سكوت كنم، می گویند: از مرگ می ترسد. هیهات! به خدا قسم، انس پسر ابوطالب به مرگ، از انس طفل به پستان مادرش بیشتر است».[45]
و زهرا(سلام الله علیها) در مقام روشنگری و معرفی دقیق مقام ولایت فرمود: ای پسر ابوطالب، همانند جنین كه در رحم مادر زندانی است، زندانی شده ای و همچون آدم مظنون و متهم در حجره غم محبوس شده ای . . . . نه مدافعی دارم و نه كسی كه دشمن را از من منع كند. در حالی كه خشمم را پنهان می كردم، از خانه بیرون رفتم و در حالی كه سركوب شده بودم، به خانه بازگشتم و هیچ اختیاری ندارم. وای بر من، وای بر من. ستون مستحكم زندگیم رفت و بازویم سست شد. شكایتم را پیش پدرم می برم و پیش خدا دادخواهی می كنم. خداوندا تو را نیرویی شدیدتر است.[46]
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در پاسخ او فرمود: وای بر تو نیست، وای بر دشمن توست. ای دختر پیامبر برگزیده و ای باقی مانده نبوت، من از دینم سست نشده و به خطا نرفته ام. . . .[47]
پیامبر خدا به امیرالمؤمنین فرمود: به زودی دو ستون زندگی تو فرو می افتد و خداوند، خلیفه من است بر تو.[48]
هنگامی كه پیامبر خدا از دنیا رفت، امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «هذا احد ركنی الذی قال لی رسول الله»[49] و هنگامی كه فاطمه(سلام الله علیها) از دنیا رفت، فرمود: «هذا ركن الثانی الذی قال رسول الله»[50].
آری، زهرا(سلام الله علیها) بعد از پیامبر خدا، ستون مستحكمی بود كه با تمام توازن خود به دفاع از ولایت برخاست و به حق، شهیده راه دفاع از ولایت است.
5 – كرسی خطابه و تدریس
زن مسلمان امروز، باید خطبه ها و خطابه های زهرا(سلام الله علیها) و زینب(سلام الله علیها) را ـ كه در شرایط روحی سخت ایراد كرده اند ـ نه یكبار،‌بلكه بارها و بارها بخواند تا متوجه شود كه الگوهای واقعی یك زن مسلمان، چگونه در كنار وظایف مادری و همسری به بیان حقایق پرداختند و راز و رمز دقیق زندگی معنوی یك زن را آشكار ساختند. این خطبه ها، هم درس اعتقادات استدلالی و هم درس اخلاق و دینداری و هم محاجه و جدال احسن است.
زن مسلمان امروز اگر الگوی خود را این افراد قرار دهد، در راه خودسازی و بارور كردن استعدادات خود تلاش می كند و آن وقت است كه می تواند با ورود به دوران مسئولیت همسری، مادری و اجتماعی، موجودی مفید و سازنده باشد و نه تنها برخورد انفعالی با مسائل زندگی نداشته باشد، بلكه برخوردی فعالانه و مؤثر داشته و وظیفه خود را به جامعه و اسلام ادا كند.
زن، ركن زندگی خانوادگی و اجتماعی است. حقیقتاً افتخار ركن بودن را پیامبر اكرم(ص)، به زهرا(سلام الله علیها) داد؛ تا زنان مسلمان بدانند كه عضو زاید اجتماع نیستند، بلكه باید به نحو احسن، رسالت خود را درك نموده و جایگاه حقیقی خود را به دست آورند و حراست كنند.
چرا زن از روی بهشتی كه پیامبر خدا زیر پای او قرار داده، خارج گردد و پای به عرصه جهنم نهد؟!
راستی هیچ فكر كرده ایم ؟ بهشت، پاداش خون شهدا و عمل صالح پرهیزكاران و نیكان است و از عظمت، چیزی كم ندارد. ولی همین كه از عظمت، هیچ كم ندارد، خاك زیر پای مادران واقعی است.
6 – جایگاه مادری
روشن است كه دنیا، دختری، همسری و مادری همچون زهرا به خود ندیده و نخواهد دید. كدام دختر، افتخار فرزندی پدری چون پیامبر و خدیجه را یافته است؟ آن هم در حدی كه وقتی بر پیامبر وارد شود، به تمام قامت در برابر او بایستد و در هر سفری، آخرین وداعش با او و اولین دیدارش با او باشد و بگوید: پدرش به قربانش. كدام همسر افتخار داشتن شوهری چون علی را یافته است؟ آن هم در حالی كه در طول حیاتش، ازدواج با زن دیگر برای او حرام باشد و در دم مرگ به او بگوید: تو داناتر و نیكوكارتر و پرهیزكارتر و خداترس تر از آنی كه با من ناسازگاری كرده باشی. فراق و فقدان تو بر من بسی دشوار است و مصیبت تو مصیبت پیامبر را برایم تازه كرده و غم جانكاه جدایی تو پایان ندارد.[51] كدام مادر افتخار مادری حسنین، زینب و ام كلثوم را یافته است؟ مادری كه از نسل پاك او، یازده امام معصوم به دنیا آمدند و آخرین آنها، حجت بالغه خداوند بر روی زمین است و سرانجام جهان را به نور عدل و امامت خود منور خواهد كرد.
زهرا(سلام الله علیها)، همان مادری است كه گام به گام، مراقب فرزندان است. روزهایی كه پیش از شب قدر است، آنها را می خواباند كه شب قدر بیدار باشند و از فضیلت احیا بی بهره نباشند.
همسر و مادری كه در بستر مرگ وصیت می كند كه علی با خواهر زاده او ازدواج كند، چرا كه هم مردان ناچار به ازدواج هستند و هم بچه ها باید گرفتار نامادری بدخویی نشوند. پس می تواند نایب خوبی برای زهرا باشد و جای خالی مادر را پر كند.[52]
چنین الگویی، شایسته است كه همواره مد نظر زنان مسلمان باشد و از فضایل و كمالات او در مسند فرزندی، همسری و مادری بهره كامل بگیرند.
بدان امید كه بهره ما از فضائل این بانوی بزرگوار، پدر، همسر، مادر و فرزندان او وافر باشد.
ذهن آدمی همواره بعنوان مرجع كاوشگر حقایق و واقعیات، پی جوی سؤالات اساسی و خفی خود می باشد، یكی از مسائلی كه همواره ذهن بشر را به خود مشغول داشته، مسأله بقاء و جاودانگی در هر بعد و زمینه ای اعم از دنیا، روح، نسل و یا حتی عمل و كردار و … است.
دین مبین اسلام، از آنجا كه یگانه دین مقبول درگاه احدیت ـ ان الدین عندالله الاسلام ـ و داعیه دار رستگاری و هدایت انسان است، در این خصوص نظریات ارزنده ای دارد؛ از جمله می توان به تعیین «چیستی» عنصر ماندگار انسان در عالم هستی ـ كه بر بال ملائك عرش الهی بسوی درگاه احدیت تعالی یافته و با مهر رضایت حضرتش به دار بقاء منتقل گردد، ـ‏ اشاره كرد كه از اصول خاصه اسلام بوده و جای بسی تأمل و درنگ دارد.
آنچه در این دیدگاه باقی است با وصف «صالح» همراه و برترین وعده ها به آن در نزد حق تعالی داده شده، كه باید در تعیین مصداق آن به تفحص پرداخت.
ایمان و عمل صالح
« و الباقیاتُ الصالحاتُ خیرٌ عندَ ربِّك ثواباً و خیرٌ أملاً» ارزشهای پایدار و شایسته ای كه درخور پایداری و بقایند، در نزد پروردگارت، از پاداشی بهتر و امید بخش تر، برخوردارند».
مال و اولاد، تنها زینت زندگی دنیا محسوب شدهو اگر در مسیر صحیح قرار نگیرند، جزء باقیات صالحات واقع نخواهند شد. از سوی دیگر مال و اولادی كه از باقیات صالحات نباشد، به انسان چهرة ماندگار نمی بخشد. لذا اگر كسی به وسیلة مال، خدمتی برای مردم انجام داده و اولاد صالح و شایسته تربیت كند، پس از مرگ، نامش به نیكی باقی مانده، ثواب و پاداش به سوی نامة اعمالش سرازیر خواهد شد. در برخی روایات از پنج طایفه به عنوان مصادیق باقیات صالحات یاد شده كه یكی از آنها فرزند صالحی است كه برای والدین خود استغفار كند. در برخی از روایات، دوستی اهل بیت، تسبیحات اربعه و نماز شب، نمونه هایی دیگر از باقیات صالحات شمرده شده اند. در تفسیر مجمع البیان طبرسی آمده است كه برخی گفته اند: «ان الباقیات الصالحات هن البنات الصالحات» باقیات صالحات، همان دختران شایسته اند. سپس او می گوید: «بهتر است باقیات صالحات را حمل بر عموم كنیم، تا تمام خیرات و طاعات را در برگیرد».
پیامبر گرامی اسلام فرمود: «اذا مات المؤمن انقطع عمله الا من ثلاث، صدقة جاریة، أو علم ینتفع به، او ولد صالح یدعو له». هنگامی كه مؤمن می میرد، تمام اعمالش از او جدا می شود مگر صدقه ای كه جریان دارد، علمی كه از آن نفع برده شود و یا فرزند صالحی كه برای وی دعا كند.
بدین جهت، طبرسی گفته است باقیات صالحات، نه تنها محدود به مولود خاص نشده، بلكه به معنای «ارزشهای پایدار» است، چرا كه برخی از ارزشها علاوه بر اینكه پایدارند، جاودانه هم هستند. از سوی دیگر، محور تمام ارزشهای دنیوی و اخروی، صلاح و شایستگی است، لذا اسلام، صالحین را در زمره بهترین انسانها برشمرده و از آنها به عنوان «انیس موافق» یاد كرده و در روایتی آمده است كه: دوست، فرزند و همسر صالح انیس موافق هستند.بنابراین تا عمل، صالح نباشد، قابلیت صعود به سوی خدا و كسب اجر و پاداش را نخواهد داشت؛ چنانچه در قرآن كریم آمده است: «الیه یصعد الكلم الطّیّب و العمل الصالح یرفعه » كلمات نیكو به سوی خداوند،‌صعود كرده و عمل صالح را خداوند بالا می برد.مال هم اگر صالح باشد، خود و یا نتیجه اش ماندگار خواهد بود. مولوی با استفاده از حدیث نبوی می گوید:
مال را كز بهر دین باشی حمول «نعم مالٌصالح» خواندش رسول
می توان ارزش مال، اولاد، دوست، همسر و... را به «عمل صالح» برگرداند. چنانكه خداوند در پاسخ حضرت نوح كه گفت: «ان ابنی من اهلی» فرمود: «انه لیس من اهلك، انه عمل غیرصالح » او به خاطر اینكه از راه راست منحرف گردیده، از خاندان تو نیست و به سبب تكرار اعمال ناشایسته، گویی «عمل غیر صالح» شده و حال آنكه صالحان باید چنان كنند كه گویی خود «عمل صالح» شوند.
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: «ان المال و البنین حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الاخرة و قد یجمعهما الله لأقوام». مال و اولاد، كشت و كار دنیا و عمل صالح، بذر آخرت است و گاهی خداوند، آنها را برای اقوامی جمع می كند.
باقیات صالحات، نردبانی است كه ابتدا دارد، ولی انتهایش معلوم نیست، یا انتهایی ندارد. پویندگان پرتلاش می كوشند كه از این نردبان بالا روند، گرچه همگان مساوی نیستند. قرآن كریم می فرماید:« هم درجات عندالله»این آیه درخصوص كسانی است كه در پی كسب رضایت و خشنودی خدای خویش بوده و بنابراین پاداش آنها، درجه، محور و معیار شدن است؛ نفرمود: آنها در پیشگاه خداوند، صاحب درجاتند، بلكه فرمود: خودِ درجاتند؛ تو گویی آنها خود، پلكانند و بالا رونده ای نیست یا بعكس آنها بالاروندگانند و پلكانی نیست. این خود، دلیلی بر شأن و عظمت آنهاست وگرنه قرآن كریم در آیه ای دیگر، نردبان ترقی را علم و ایمان معرفی كرده و فرموده است: برای رسیدن به درجات عالیه، نردبانی جز ایمان و علم وجود ندارد. «اذا قیل لكم انشزوا فانشزوا یرفع الله الذین آمنوا منكم و الذین أُوتوا العلم درجات»هنگامی كه گفته می شود: «به پای خیزید، به پای خیزید كه خداوند درجات كسانی از شما كه ایمان آورده و از علم بهره برده اند را بالا می برد.» این آیه با آیة قبل، منافات ندارد زیرا این دو آیه در طول هم قرار دارند؛ در یك آیه علم و ایمان را به عنوان درجات بهشت معین فرموده و در آیة دیگر بیان می دارد كه بعضی از افراد به جهت انس زیاد با علم و ایمان خود، درجه و معیار سنجش ارزشها و كمالات می شوند. لذا در قلمرو امكان، پیامبر گرامی اسلام، بالاترین درجات را كسب نموده كه درجه ای بالاتر از آن نیست؛ ایشان از باقیات صالحات، هیچ كم نداشته و به سبب عمل صالح، زینت دنیا و آخرت را بدست آورده است.
امام صادق(علیه السلام) به ابوبصیر فرمود: «اما علمت ان الدنیا و الاخرة للإمام؟» آیا ندانستی كه دنیا و آخرت، از آن امام است؟
ائمه وارثان بر حق پیامبرند بنابراین، دنیا و آخرت،‌ در درجة اول، از آن او و سپس از آن ایشان است. یكی از اهل نظر می گوید: «باید بدانیم كه حدود صد میلیون سید در دنیا با مذاهب مختلف وجود دارد. اینها نفوذ زیادی در میان مسلمانان داشته و به انتساب خود به علی و فاطمه افتخار و با دقت، شجرة‌ خود را حفظ می‏كنند. مثلاً در باره شجرة سادات اندونزی، مالزی و كشورهای مجاور آن دو، دهها كتاب نوشته اند. . . . همة آنان از اولاد «علی عُریض» فرزند امام صادق(علیه السلام) بوده و به همین جهت به نام علوی شهرت دارند. . .. در قاهره و مصر، اهل بیت موقعیت ممتازی دارند. وزیر اوقاف مصر كه خود هم سیّد است، مدام در حال توسعه بخشیدن به مقامات و اماكن مقدسه است…. در چین و هند هم، وضع بر همین منوال است.»
پیامبر گرامی اسلام كه نبوت، رسالت و خاتمیت او فوق همة درجات است، نسلش پایدار، شجرة طیبه‏اش انبوه، سلالة پاكش برقرار و كتاب و سنتش از ارزشهای ماندگاری است كه خداوند متعال تنها به او عطا فرموده و هرگز راه فنا و زوال نمی پیماید. برای این ابرمرد انسانیت و سلالة پاك او هر چه پیش آمد، زینت و حرث دنیا و آخرت بود. هر چند به لحاظ كمیت، خداوند گسترده ترین نسل را به او داده و به لحاظ كیفیت، بهترین انسانها از سلالة پاك او به وجود آمده است، با اینحال باز هم اگر در نسل اول، تنها فاطمه را كه كوثر حكمت است و در نسل دوم، تنها زینب را كه زاده همان كوثر حكمت است، به او می داد كافی بود كه فخر دنیا و آخرت از آنِ او باشد،‌ چرا كه وجود مبارك رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) «رحمة للعالمین»، دخترش كوثر حكمت و نوه گرانقدر او نیز در گلزار آن، روییده و پرورده شده است.
فاطمة زهرا(سلام الله علیها) خیر كثیر رسول ‏اكرم(ص)
فاطمه (سلام الله علیها) كه عنصر ماندگار رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و از باقیات صالحات اوست از چنان شأن و منزلتی برخوردار است كه خداوند تبارك و تعالی آیاتی از كلام خود را رأساً در شأن ایشان نازل و وجود مبارك آن حضرت را در مقام تأكید بر بقاء انسب «من حیث یشاء» تأیید فرموده است.
در سورة مباركه كوثر، دشمن پیامبر «ابتر» نامیده شد و او كسی جز عاص بن وائل نبود كه به خاطر مرگ دو پسر حضرت از خدیجه ـ یعنی طاهر (كه عبدالله نیز نامیده می شد) و قاسم ـ چنین لقبی را به ایشان نسبت داده و سایرین نیز با خوشحالی و دلگرمی از اینكه بعد از پیامبر، كسی نیست كه ادامه دهندة راه او باشد، او را ابتر نامیدند. غافل از اینكه او پسر داشته باشد یا نه، همین كوثر قرآن و نبوت برای ماندگاری چهرة نازنین او كافی است.
مصطفــــی را وعده كرد الطاف حق
گــر بمیـــری تو، نمیــرد این سبق
من كتاب و معجــزت را حافظـــم
بیش و كــم كــن را ز قرآن رافضم
هـست قـرآن مر تو را همچون عصا
كفـــرهـا را در كشــد چون اژدهـا
تـو اگـــر در زیــر خاكی خفته ای
چـون عصایش دان هرآنچه گفته ای
كوثر ـ كه به معنای خیر فراوان است ـ به پیامبر خدا عطا شد، تا مشتی محكم باشد بر دهان كسانی كه او را ابتر نامیده و امیدوار بودند كه با مرگش نام و نشانی از او باقی نمانده و طومار نبوت و رسالت او درهم پیچیده خواهد شد. حوض كوثر، نهر بهشت، كثرت اصحاب و یاران، كثرت فرزندان و شفاعت... از مصادیقی است كه برای كوثر در تفاسیر، ذكر شده است. پیروزیهای جنگی، عالمان بزرگ، نویسندگان و خطیبانی كه مردم را به دین اسلام هدایت می‏كنند و دهها نمونة دیگر، از مصادیق كوثر می‏باشند.
اما بارزترین مصداق كوثر، فاطمة زهرا(سلام الله علیها) است. از نسل او یازده امام معصوم ظهور یافت كه آخرین آنها حضرت قائم (علیه السلام) است. می‏توان ادعا نمود كه: زهرا(سلام الله علیها)، جامع همة خیرات، كمالات و خیر كثیر می باشد كه اگر نبود، سایر خیرات، كارآمد نبودند. طی قرون متمادی، علما و دانشمندان بی شمار، چه از نسل خود او كه از حد و حصر به دور است و چه از غیر نسل او برخاسته اند كه همه آنها فرزندان روحانی آنحضرت می باشند. بنابراین، رمز جاودانگی اسلام، كوثر بودن زهرا(سلام الله علیها) است و اگر زهرا را با نسل روحانی و جسمانی جاودانه اش از اسلام بگیرند، از اسلام چه می ماند؟! آنهایی كه شعار «حسبنا كتاب الله» را سر دادند، كوثر را از اسلام گرفته، «اسلام ابتر» به جایش نشانده، و از این نكته مهم غفلت ورزیدند كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بارها تأكید فرموده بودند:«كتاب الله» كافی نیست، بلكه باید با عترت، همراه شود. سر سلسلة عترت، كوثر است كه «ام ابیها»، زوجة امیرمؤمنان و مادر حسنین علیهم السلام است.
امام فخر رازی در تفسیر خود، در بارة معنای كوثر می نویسد: «سورة كوثر در رد ادعای كسانی نازل گردید كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را به خاطر نداشتن اولاد ذكور، مورد طعن قرار می‏دادند. مطابق این قول، معنای سوره این است كه خداوند به او نسلی عطا خواهد كرد كه در طول زمان، باقی می ماند. لذا، اگر چه بسیاری از اهل بیت را شهید كردند، اما در میان اولاد فاطمه(سلام الله علیها) علمای بزرگ و برجسته ای پدید آمده و جهان مملو از آنها شد؛ حال آنكه از بنی‏امیه ـ كه غالباً دشمنان اهل بیت و اسلام بودند ـ شخص قابل ذكری باقی نیست.
فاطمه (سلام الله علیها) و اسرار حكمت الهی
در هیچیك از آثار دینی و تاریخی سراغ نداریم كه مرد یا زنی را كوثر نامیده باشند. در قرآن كریم آمده است كه: «یؤتی الحكمة من یشآء و من یؤت الحكمة فقد أوتی خیرا كثیرا»خداوند به هر كس بخواهد حكمت می دهد و هر كس به او حكمت داده شود، به او خیر كثیر داده شده است. مطابق آیة فوق، تنها چیزی كه به عنوان «خیر كثیر» معرفی گردیده، حكمت است. با اینكه موارد استعمال خیر در قرآن، فراوان، و از امور بسیاری به عنوان خیر یاد شده است، لكن تنها حكمت را به عنوان خیر كثیر معرفی كرده‏اند. با توجه به آیة فوق و سورة كوثر، وجود زهرا یعنی حكمت و حكمت یعنی خیر كثیر. برای توضیح بیشتر اگر بطور مثال گفته شود: فلان شخص، حكیم، ‌یا فلان شخص، حكمت است؛ در مثال اول، هیچگونه تأكید و مبالغه‏ای نیست؛ ولی در مثال دوم، تأكید و مبالغه، شدت یافته است. درست مثل اینكه بگوییم: «زید عادل» یا «زید عدل» در مثال نخست، زید، دارای صفت عدالت است؛ ولی در مثال دوم، زید عین عدالت است. گویی زید، یعنی عدالت و عدالت، یعنی زید. بنابراین فرق است، میان صفتی كه عین ذات و صفتی كه زائد بر ذات می باشد.
بدین معنا، زهرا(سلام الله علیها) حكیمة اهل بیت است؛ ولی نه حكیمه ای كه حكمت، از صفات عارض بر ذات او بوده و زیادت داشته باشد. زهرا(سلام الله علیها) یعنی اصل حكمت،‌ چشمة جوشان حكمت و ذاتی كه در معنی خود حكمت است؛ كلام، پیام، خطابه، كردار، اندیشه، عبادت، معاشرت، مادری، همسری و فرزندی او جلوه هایی از حكمت محسوب می شود. هیچ كس، مثل او تجلیگاه حكمت نبوده و نیست. طاهر، قاسم و ابراهیم كه خداوند از خدیجه و ماریة قبطیه به پیامبر داد و گرفت، خیر بودند، ولی خیر كثیر نبودند؛ چرا كه حكمت محض و محض حكمت نبودند. بی‏جهت نیست كه بر مسند «ام ابیها» می نشیند و عقل كل و خاتم رسل، از صمیم دل و جان می فرماید: «ابوها فداها».
درست است كه كوثر به پیامبر، اعطا و اهدا شد. ولی در حقیقت، خداوند متعال این كوثر را به بشریت و مخصوصاً جنس زن، عطا كرده است. خداوند با دادن او هم معنای حكمت ـ یعنی قرآن ـ و هم مصداق حكمت ـ‌ یعنی زهرا(سلام الله علیها)ـ را معین فرموده و در حقیقت، كوثر لفظی قرآن را با كوثر مصداقی زهرا(سلام الله علیها)، معنی كرد.
خیر كثیرـ كه مصداقی جز حكمت ندارد ـ از شر هم خیر می سازد؛ چنانكه زینب كبری ـ كه خود وارث كوثر است ـ در جریان اسارت، عمیق ترین، پربارترین و حماسی ترین خطابه را ایراد فرمود. امویان ـ كه مظاهر شرور بودندـ با به شهادت رساندن و به اسارت كشاندن خاندان نبوت چنان شری پدید آوردند كه هنوز اعماق جان انسان را سوزانده و می گدازد؛ ولی زینب و دیگر اسرای روشن ضمیر، بیدار دل و آگاه، با خطبه ها، احتجاجها، شكیبایی و استقامت، از آن شر كثیر اموی ـ خیر كثیر علوی پدید آوردند كه در دنیا مظهر نام نیك و در آخرت، صدر نشین فردوس برین گشتند.
الگوی ایشان، كوثر پیامبر بود. غصب فدك و امامت حقة علوی و دیگر ماجراهایی كه با برزمین افتادن اولین ركن زندگی امیرمؤمنانپدید آمد، فرصتی طلایی بود كه كوثر قرآن می بایست از آن بهره گرفته و خیر فراوان خود را آشكار سازد. آری زهرا از شر كثیر، خیر كثیر فراهم آورده بود و یادگاران او در جریان اسارت، شیوة مرضیة او را دنبال و بر كرسی خطابه درسهایی دادند كه هم عبرت آمیز و هم حكمت آمیز است.
آنگاه كه ابن زیاد در مجلس طاغوتی خویش همچون همة جباران تاریخ، آن عقیلة بنی هاشم را خطاب قرار داد كه: خداوند شما را كشته، رسوا و باطلتان كرد؛ زینب، شجاعانه و حكیمانه در جوابش فرمود:
«الحمدالله الذی أكرمنا بنبیه و طهرنا من الرجس تطهیرا إنما یفتضح الفاسق و یكذب الفاجر و هو غیرنا» ستایش خدای راست كه، ما را به پیامبرش گرامی داشت و از پلیدی پاك كرد. تنها فاسق رسوا می شود و فاجر دروغ می گوید و او غیر از ماست.»
زینب كبری می داند كه شجرة طیبة رسالت، امامت و سیادت، به باد پاییزی خزان، از پای نمی افتد. مرگ و میر برای همة انسانها هست. اما این، به معنای فنا و انقراض نیست. آنها كه در راه عقیده، مرگ سرخ را برگزیده اند، همواره بر تارك تاریخ می درخشند چه دنیا دار بقای اصلح است و صالح و اصلح، رسوایی، هلاك و بطلان ندارد. باید آنها كه فاسد و افسدند، آمادة هلاك و رسوایی باشند و حال آنكه كوثر حكمت و نسل او مشمول این حكم نیستند. و اینچنین با كنایه ـ كه ابلغ از تصریح است ـ به او فهمانید كه:‌ ما ماندگاریم و شما ناپایدار می باشید.
و او كه دست و پای خود را گم كرده بود، گفت: «لقد شفی الله قلبی. . . » دلم از این واقعه شفا یافت. زینب كه از سرچشمة زلال كوثر حكمت سیرآب شده است، فرمود:
«لعمری، لقد قتلت كهلی و أبدت أهلی و قطعت فرعی و اجتثت اصلی فإن یشفیك هذا فقد اشتفیت.»بزرگانم را كشتی اصل و فرعم را قطع كردی. اگر شفای تو در اینهاست، پس شفا یافتی. ابن زیاد گفت: این زن، سخن مسجع می‏گوید. پدرت هم شجاع و شاعر بود. زینب فرمود: من از سجع گفتن اعراض دارم. ولی درد دلهای خود را بازگو می كنم. تو گویی كوثر حكمت در وجود زینب، تجلی یافته بود و بدین سبب اگر انسان زینب را بشناسد، كوثر حكمت را شناخته است. ابن زیاد به او گفت: دیدی خدا با برادرت چه كرد؟ پاسخ داد: «ما رأیت إلا جمیلا»جز زیبایی ندیدم. آنها به قربانگاه خویش رفتند. به زودی خداوند، میان تو و آنها را جمع خواهد كرد. تو در آنجا به محاجه و مخاصمه می‏پردازی. بنگر كه آن روز چه كسی بیچاره است. مادرت به عزایت بنشیند. كسی كه خداوند این همه مزایا به او داده و از نسل پاك او چنین زنی به وجود آورده كه با خطابه ها و سخنان حماسی و حكیمانه، كاخ دشمن را می لرزاند، جاویدان و پایدار است.
مفهوم متعالی حكمت
قرآن كریم، دارندة حكمت را خیر كثیر معرفی كرده اما تعاریف فنی و نظری دیگری برای حكمت در دست می باشد كه برای آگاهی بیشتر خوانندگان به برخی از آنها اشاره می شود:
1ـ حكمت؛ علم به حقایق اشیا ـ آنگونه كه هستند ـ به اندازة طاقت بشری است.
2- حكمت؛ جهان عقلی شدن انسان، آنهم جهانی كه همسان جهان عینی باشد.
شعر زیر ناظر به همین تعریف است:
هــر آنكـه ز دانش برد توشـه ای
جهانی است بنشسته در گوشـه ای
3- از آنجا كه از زمان شیخ الرئیس، حكمت متعالیه مطرح و زمینه ای برای تقسیم حكمت، به متعالیه و غیر متعالیه فراهم گشت،‌ تلاش شده كه، حكمت متعالیه را از راه برخی از نشانه های آن، تعریف كنند؛ از اینرو گفته اند: «نشانة كمال حكمت متعالیه و تمام این نعمت برای حكیم متألّه، همانا جمع بین غیب و شهود و استیفاء هر یك از آنها و عدم احتجاج به هیچكدام از دیگری است و مصداق كامل آن، انسان متعالی معصومی است كه می گوید: «سلونی قبل ان تفقدونی، فأنی بطرق السماء أعلم منی بطرق الارض». همان طوری كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) یكی از مظاهر عالیة حكمت متعالیه و خیر كثیر است، زهرای مرضیه (سلام الله علیها) نیز به شهادت قرآن، چنین بوده و به همین جهت، جامع غیب و شهود گردیده و هیچكدام برای ایشان، وسیلة احتجاب دیگری نمی شود.
زهرا (سلام الله علیها) حقایق را ـ آن چنانكه هستندـ دریافته و بر قلة رفیع معرفت غیب و شهود، گام نهاده است. حكمت او همان حكمت متعالیه است، آنهم به درجه و مرتبه ای كه آگاهی كامل به طرق ارض و سماء را داراست؛ نه مثل اكثر زمینیان، از آسمان محجوب و نه مثل برخی از اهل سماء، از زمین و زمینیان، بیگانه است.
حكمت، به دو قسم نظری و عملی تقسیم می شود؛ حكمت نظری عبارت است از علم به احوال اشیاء آن چنانكه هستند و خواهند بود و به حوزه «هست»ها و «است»ها مربوط می شود. اما حكمت عملی علم به تكالیف و وظایف انسان می باشد بنابراین اولاً، به حیطة افعال اختیاری انسان مربوط شده لذا اعمال غیر ارادی، بدنی ـ روحی وی را در بر نمی گیرد. ثانیاً، به «باید» و «نباید» های افعال اختیاری انسان و اینكه باید چگونه باشند یا نباشند مربوط شده و كاملاً مبتنی بر عمل عقل و دستگاه ادراكی و اراده انسان می باشد ثالثاً، به «باید»های كلی و مطلق انسانی پرداخته، لذا از «باید»های فردی و نسبی سخنی نمی گوید لكن انجام افعال اختیــاری مبتنی بر مقدمات لازمی است چون: 1- تصور صحیح از فعل مورد نظر؛ 2- میل به انجام و یا ترس از عدم انجام آن؛ 3- حكم به فائدة‌ فعل؛ 4- حكم انشایی (امر، نهی) در خصوص انجام و یا ترك آن عمل؛ 5- اراده و تصمیم بر تحقق بخشیدن به آن عمل.
بنابراین كلیه ارزشهای اخلاقی، خانوادگی و اجتماعی از این قبیل بوده كه ذاتاً متضمن «كمال» می باشد و حركت انسان بسوی آنست. مثلاً: راستگویی؛ انسان متخلق بدان، ضمن داشتن تصوری كامل و حكم به مفید بودن آن، حكمی انشائی دال بر امر نه صداقت و نهی از دروغ گفتن نیز در تأثیر و تأكید بر آن در دست دارد. لذا انسانی كه در جهت تخلق به این كمال فردی تلاش كند قطعاً عنصری مفید برای خود و دیگر افراد جامعه خواهد شد. بنابراین، حكمت، از طرفی متضمن خیر و كمال فرد بوده و از طرف دیگر، لزوماً انتفاع اجتماعی را در پی خواهد داشت. فاطمه (سلام الله علیها) نیز از آنجا كه از كوثر حكمت متعالیه سیراب گشته، «است» و «نیست» و «باید» و «نباید» اشیاء را در قلمرو غیب و شهود، دریافته است.
جلوه های حكمت در زندگی زهرا(سلام الله علیها)
زهرا كه مسند نشین حكمت متعالیه است، به مقامی می رسد كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) او را سرور زنان اولین و آخرین نامیده و ایشان را به عنوان پارة تن، نور چشم، میوة‌ دل و روح خود معرفی می نماید.
جلوه اول
مایه تفاخر جهان انسانیت، آنست كه در عرصه آن، حوریه ای در صورت انسان تمثل یافته است. پدر والا مقامش می فرماید: «هی الحوراء الإنسیة متی قامت فی محرابها بین یدی ربها زهر نورها لملائكة السماء كمایزهر نور الكواكب لأهل الأرض.» او حوریه ای انسی است كه هر گاه در پیشگاه پروردگارش به عبادت بر می‏خیزد، فروغ نورش بر فرشتگان آسمان تابیدن می گیرد. آنگونه كه فروغ نور ستارگان بر اهل زمین می تابد. اگر ستارگان آسمان، برای زمینیان نور افشانی می كنند،‌ این ستارة پرفروغ، بر اهل سماء نور می افشاند و این نیست، مگر نور حكمت تعالی یافتة او كه در بعد نظر و عمل، با كاركرد دل و عقل همراه است.
این چه نمازی است كه برگزار كنندة آن، اهل سماء را به شگفتی وا می دارد؟! برخی گفته اند: حكیمان ـ آنان كه جامع حكمت نظری و عملی بوده اند ـ اشرف اهل بهشتند، ولی این كوثر متعالی حكمت و هم پدر، همسر و فرزندانش از اشرف حكیمان هستند. به هنگام نمازش كه جلوة حكمت تعالی یافتة نظری و عملی اوست، خداوند به فرشتگان می فرماید:
ای فرشتگان، به كنیزم كه سرور همة كنیزان من است بنگرید، كه در برابر من به نیایش برخاسته و اندامش از ترس ـ سقوط از درجة‌ والای قرب من ـ می لرزد و با دل و جان به عبادت من روی آورده است؛ شما را به شهادت می خوانم كه:«قد آمنت شیعتها من النار».
«پیروان راستین راه او، را از آتش دوزخ، ایمن ساختم.» راه او همان صراط المستقیم، پیروانش از عذاب دوزخ برامان و مخالفانش هم از راه نجات بدور می باشند. آنها كه می خواستند دست زهرا و علی را از مال و منال دنیا كوتاه كنند و ایشان را در تنگنا قرار دهند، چه می دانستند كه به كوثر كه همان حكمت و خیر كثیر است، فرصت می دهند تا در قالب كلماتی دُرر بار، دریایی از علم، حكمت و دانش را ـ كه قطره ای از دریای علم و حكمت بیكران خداوندی است ـ به جوش و خروش آورده و عرصة بی انتهای تاریخ، تجلیگاه فروغ دانش او خواهد شد. آری فدك،‌ بهانه‏ای بود كه حقایق بازگو شود؛ وسیله ای مؤثر برای افشاگری، احتجاج، استدلال، تدریس حكمت، عرفان و كلام. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) كه در آینده نگری بی‏همتا و طراح اصلی چنین برنامه ای بود، می‏دانست كه با اعطای فدك به زهرا، چه اتفاقاتی رخ داده و شخصیت واقعی زهرا(سلام الله علیها) چگونه متجلی می شود؟!
جلوه دوم
جلوه ای دیگر از حكمت آن حضرت سخنان پرشكوهی است كه در حضور جمع، در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و جوار مرقد مطهر آن بزرگوار، بر زبان جاری ساخت. خطبه فدكیة زهرا(سلام الله علیها) در كتاب «بلاغات النساء» كه یكی از قدیمی ترین كتابها است، ضبط گردیده است.
در ابتداء سخن ایشان می فرمایند: «ابتدع الاشیاء‌ لا من شیئ كان قبلها و أنشأها بلا احتذاء امثلة امتثلها، كونها بقدرته و ذرأها بمشیته، من غیر حاجة منه الی تكوینها و لافائدة له فی تصویرها».
«خداوند، اشیاء را ابداع كرد، نه از چیزی كه قبل از آنها باشد و چیزها را انشا كرد، نه به پیروی از الگوها و نمونه هایی كه از آنها بهره گرفته باشد. آنها را به قدرت خود، هستی بخشید و به مشیت خود بیافرید، بدون اینكه به تكوین آنها نیازی داشته و یا از تصویر آنها فایده ای ببرد.»
معتقدان به وجود خداوند متعال، نه تنها در واجب الوجود و علت غایی بودن او شكی نداشته بلكه در فاعلیت او نیز تردیدی ندارند؛ تنها اختلاف انسان الهی و مادی بر سر علت غایی است. ماتریالیستها علت غایی را منكرند و الهیون، بر غایتمندی عالم آفرینش پای می‏فشارند.
گرچه میان متفكران اسلامی در باب توحید صفاتی و افعالی اختلافاتی هست؛ لكن در بارة توحید ذاتی با یكدیگر اختلافی ندارند. همة الهیون عالم را، نمی توان اهل توحید ذاتی دانست؛ چرا كه برخی به تثلیث و برخی دیگر به ثنویت گراییدند در حالیكه پیروان اسلام در بارة توحید ذاتی دغدغة خاطری ندارند. تنها معتزله با مشكل توحید افعالی روبه رو بوده ـ چه ایشان به منظور پیشگیری از سلب اختیار بشر، فاعلیت انسان را در عرض فاعلیت خداوند قرار دادند ـ و اشاعره هم از توحید صفاتی به دور افتاده و نتوانستند خداوند را از داشتن صفات زاید بر ذات، تقدیس و تنزیه كنند؛ ولی پیروان مكتب اهل بیت، توحید ذاتی، صفاتی و افعالی را به طور دقیق شناخته و از این پایگاه مستحكم، به توحید عبادت و اطاعت دست یافتند.
در مكتب اهل بیت (علیهم السلام) توحید ذاتی، صفاتی و افعالی به اوج كمال رسیده و پیروان راستین این مكتب به هیچ وجه، با شائبه شرك رو به رو نشده و لذا شرك جلی و خفی آنها را تهدید نمی كند. هر كس از حكمت اهل بیت الهام گرفته و اهل توحید ناب گشته، چنان به قلة كمال رسیده است كه از شرك در اطاعت ـ كه به تعبیر قرآن كریم، دامنگیر اكثر مؤمنان است ـ مصون خواهد ماند. قرآن كریم می فرماید: «و ما یؤمن اكثرهم بالله إلا و هم مشركون» طبق این آیه، بیشتر مؤمنان مشركند و صد البته كه شرك مؤمن، در عبادت نیست. چرا كه مؤمن هرگز پرستش غیر خدا نخواهد كرد لكن ممكن است گرفتار شرك در اطاعت، بشود. گرچه در واقع، میان شرك در عبادت و شرك در اطاعت فاصله ای نیست و در نهایت، شرك در اطاعت هم به شرك در عبادت منتهی خواهد شد.
مادامیكه پیامبر خدا در قید حیات بود، زهرا خوشه چین خرمن دانش و حكمت او بوده و در مدینة علم پدر زیر سایة آن حضرت پرورش یافت و ضرورتی نمی دید تا سخن بگوید و دُرِّ حكمت بیفشاند. كوثر حكمت، كاخ نشین و علی دروازه بان آن شهر بود. اگر بعد از پیامبر، آسیاب خلافت بر محور خود می چرخید، باز هم ضرورت پیدا نمی كرد كه او به ایراد خطابه پردازد؛ چنانكه اگر واقعة كربلا اتفاق نمی افتاد، ایراد خطبه های پرشور، حماسی و حكیمانة زینب كبری هم ضرورت پیدا نمی كرد.
در خطبة زهرا (سلام الله علیها) می بینیم، نه تنها توحید ذاتی، صفاتی، افعالی، توحید عبادت و اطاعت متجلی است، بلكه توحید فاعلی و غایی نیز به نیكوترین وجه، در قالب الفاظی گویا و رسا در آمده و فصاحت و بلاغت سخن به اوج كمال رسیده است. زهرا(سلام الله علیها) با شخصیت دادن به زن، ثابت كرد كه زنده به گور شدن، ظلم بزرگ بشریت بر نیمی از پیكر خود بوده و شخصیت انسانی زن برتر از آن است كه گرفتار حس خود كم بینی و عقدة حقارت و تحقیر گردد. زنی كه كوثر حكمت به خود دیده، چرا حكیمه نباشد؟ چرا بزرگ منش، متشخص، سالار خانه و خانواده، مصداق «الصالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ الله» نباشد؟ قنوت و حفظ، به او وقار و عظمت بخشیده و در عمل، ركن ركین خانواده می شود.
بانوی بزرگ اسلام و برترین بانوان عالم بشریت و كسی كه در صف كاملترین انسانها قرار گرفته و به شهادت پدرش «لفی الخیل السوابق»است، خطبة تاریخی خود را با توحید، تنزیه و ستایش خداوند آغاز و پس از بحث جامعی در بارة نبوت خاصة حضرت ختمی مرتبت(ص)، چنین به بیان فلسفة برخی از احكام می پردازد كه:« خداوند ایمان را سبب تطهیر شما از شرك قرار داد و نماز را وسیله پاكی از كبر و غرور، و زكات را موجب تزكیه نفس و فزونی روزی، روزه را عامل تثبیت اخلاص، حج را وسیله تقویت اسلام، اسلام را مایه هماهنگی دلها، اطاعت ما را باعث نظم ملت اسلام، امامت را امان از تفرقه و پراكندگی، جهاد را موجب عزت اسلام، صبر و شكیبایی را وسیله ای برای جلب پاداش حق، امر به معروف را برای اصلاح توده ها، نیكی به پدر و مادر را برای پیشگیری از خشم خداوند، صله رحم را جهت افزایش جمعیت، قصاص را برای حفظ نفوس، وفاء به نذر را موجب آمرزش، جلوگیری از كم فروشی را وسیله مبارزه با كمبودها، نهی از شرابخواری را برای پاكسازی از پلیدیها، پرهیز از تهمت ناروا را حجابی در برابر غضب پروردگار، ترك دزدی را برای حفظ عفت نفس، تحریم شرك را برای اخلاص و بندگی و ربوبیت خود مقرر داشت…»و سرانجام به مسائل سیاسی روز و افشاگری پرداخته و جدایی ناپذیری دین و سیاست را برملا ساخته و ثابت كرده است كه انحراف از سیاست علوی، انحراف از راه و رسم نبوی و خطوط ترسیم شدة قرآنی است و صد البته كه از كوثر حكمت، جز این انتظاری نبود. او نشان داد كه توحید و امامت علوی، هر دو گوهر دین می باشند؛ امامت، صدف دین نیست كه در اختیار مردم باشد و به میل و تشخیص خود امامی آورده، بركنار ساخته و یا بكشند.
زهرا(سلام الله علیها) بر مقام حكمت تعالی یافتة خود، وقوف داشته و حتماً علی و فرزندانش هم او را خوب شناخته اند. در فرازی از همین خطابه فرمود: «ای مردم، بدانید كه من فاطمه ام و پدرم محمد رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) است. سخنانی می گویم حساب شده و دارای آغاز و انجام (نه بیهوده و یاوه).»به راستی كه بهترین جلوة حكمت، همین است؛ زنی داغدار، افسرده و رنجور كه پدر و فرزند از دست داده، خودش را زده اند و شوهرش را ریسمان به گردن به مسجد برده اند،چه استوار سخن می گوید و چگونه از مقام حكمت بی بدیل خود، پرده می افكند! باشد كه اهل بصیرت، در گذر تاریخ بخوانند، درس عبرت راه و رسم حكمت از او بیاموزند. او خود می دانست كه در میان آن جمعیت انبوه شنوندة حاضر در مسجد، مستمع واقعی كم دارد یا هیچ ندارد؛ ولی مادر روزگار عقیم نیست كه اهل بصیرت بزاید تا كلمات حكمت آمیز و پند آموز وی را گوشوارة گوش جان سازد.
فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به مخاطبان خود چنین فرمود: «آگاه باشید، من شما را چنین می بینم كه به رفاه طلبی و زندگی راحت متمایل گشته و آن كس را كه سزاوارتر به زمامداری بود، دور ساخته، به راحتی و آسایش روی آورده اید».
اما افسوس از مستمعان او. . . ! اگر نبود كه باید اتمام حجت می شد و پرونده برای داوران منصف باز می ماند، سخن گفتن برای آن جمع، بیهوده می نمود. ابوبكر در جوابش گفت:
جز بزرگ سعادتمند، شما را دوست ندارد و جز پست ولادت، شما را دشمن ندارد. شما عترت پاك اولیای خدایید. شما برگزیدگان و انتخاب شدگان آخرت می باشید. شما راهنمای ما و باب بهشت برای سالكان ما هستید. منع خلافت، به حكم شورا بود و مصادرة فدك، بدان جهت بود كه پدرت به تو نداده بود و اگر تو را منع كنم، ستمكارم. در مورد میراث، می دانی كه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: ما ارث نمی گذاریم؛ آنچه باقی می گذاریم، صدقه است.»
پاسخ حكیمانة زهرا كه همة دست اندركاران غصب خلافت و تصرف غیر شرعی فدك را متحیر كرد، چنین بود: «أن الله یقول عن نبی من انبیائه یرثنی و یرث من آل یعقوب» خداوند از زبان یكی از پیامبران خود می فرماید: آن فرزند، وارث من و آل یعقوب باشد، «قال: و ورث سلیمان داود» در جای دیگر فرمود: سلیمان از داوود ارث برد. . .
ابوبكر گفت: تو معدن حكمت، جایگاه هدایت، رحمت، ركن دین و سرچشمة دلیل و برهان هستی. من از عهدة جواب تو بر نمی آیم. حق گویی تو را بعید نمی شمارم و سخنانت را ناروا نمی‏دانم.
بزرگترین و عالی ترین نتیجه ای كه از خطابه و گفتگوی آن كوثر حكمت به دست آمد، جملاتی بود كه ابوبكر بر زبان آورد. این تعبیرات، هر چند از سر ناچاری بر زبان ابوبكر جاری شد، ولی معلوم داشت كه او یا به واسطة پیامبر خدا یا بواسطة مشاهدات خود دریافته است كه زهرا(سلام الله علیها) سرچشمة زلال حجت و منطق رسای رسالت است و نه تنها ابوبكر بلكه هر فردی كه با او از در احتجاج درآید، از عهدة جوابش برنیامده و نمی تواند سخن صواب او را ناصواب جلوه دهد؛ ایشان در مقابله با ابوبكر در خصوص اموال غصب شده خویش فرمودند:
« ابابكر! تو خوب می دانی چه ظلمی به ما اهلبیت روا داشتی درباره صدقات و سهم ذوالقربی، كه خداوند از غنایم به ما اختصاص داد و در قرآن فرمود: بدانید آنچه غنیمت می‏گیرید، خمس آن را برای خدا و رسول و ذوی القربی است.
ابوبكر گفت: آیا كاملاً به شما داده می شود؟ حضرت فرمود: مگر اینها برای تو و خویشان توست؟!!
ابوبكر گفت: من آن را در مصالح مسلمانان صرف می كنم و حضرت (سلام الله علیها) فرمود: اما این حكم خدای متعال نیست. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره به من توصیه ای نكرد، جز اینكه وقتی آیه «و اعلموا انما غنمتم. . . » نازل شد، شنیدم كه پدرم گفت:‌ ای آل محمد! مژده باد كه ثروت و بی نیازی به سوی شما آمد.
ایشان در ادامه خطبه خود در مسجد مدینه در خصوص موارد مصرف «خمس» و «فیء» كه در قرآن آمده، چنین فرمودند: «اما دربارة فدك، خداوند در قرآن كه بر پیامبرش نازل نمود، فرمان داد كه پیامبر حق مرا بدهد و فرمود: حق نزدیكانت را بده!… و من و دو فرزندانم نزدیكترین مردم به رسول خدا بودیم و او فدك را به من و فرزندانم بخشید و هنگامی كه جبرئیل این آیه را بر او خواند كه «و الیتامی و المساكین و ابن سبیل (حق آنها را بده)…»، رسول خدا فرمود: یتیمان در این آیه آنانند كه به خدا و رسول خدا و ذوی القربی اقتدا كنند و مساكین كسانی هستند كه با آنها (خدا و پیامبر و آل او) در دنیا و آخرت سكنی گزینند و ابن سبیل كسی است كه به راه آنها برود.» عمر گفت:‌« آیا در این صورت خمس و فیء كاملاً برای شما و موالیان شماست؟»‌حضرت فرمود: اما فدك را كه خداوند فقط برای من و فرزندانم واجب كرده نه موالیان و شیعیانمان؛ ولی خمس را برای ما و شیعیان ما تقسیم كرده است چنانكه در كتاب خداست. در این حال عمر پرسید: پس چه بهره ای برای مهاجرین و انصار و تابعین خواهد بود؟ فرمود: اگر از موالیان و شیعیان ما باشند، صدقاتی كه خداوند در كتابش بیان كرده و تقسیم نموده و واجب گردانیده برای آنهاست، كه خداوند و رسول او به این امر خشنودند.
ایشان در مناظره خود با ابوبكر و عمر در قضیه غصب فدك، دوباره حق خود را نسبت به فدك و مالكیت آن به قاعده «ید» استشهاد می‏كند و آنها كه خواستار شاهد و بینه بودند را محكوم می سازد:
حضرت فرمود: «آیا فدك در دست من نبود؟ و وقتی رسول خدا زنده بود، آیا نماینده من در آن نبود و من از غله آن نمی خوردم؟ گفتند: آری، فرمود: پس چرا دربارة آنچه در دست من بوده از من شاهد و بینه می طلبید؟»
جلوه های حكمت در زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) آنقدر زیاد است كه امكان بررسی یكایك آنها در این مقاله نیست. لذا آخرین جلوه را از زبان فرزند بزرگوارشان به عنوان حسن ختام ذكر می كنیم.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: فاطمه بعد از پیامبر خدا هفتاد و پنج روز زنده بود و بر فراق پدر، گرفتار اندوهی شدید شد. جبرئیل نزد او می‏آمد، او را آرامش می داد، از مقام پدر برای او گفتگو می كرد و از حوادثی كه بعداً برای ذریه اش پیش می آمد، او را آگاه می ساخت.
نكتة قابل توجه این است كه در پایان روایت فوق آمده كه: «و كان علیُّ یكتب ذلك» امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) كاتب وحی زهرا بود چنانكه كاتب وحی پیامبر بود. و صد البته كه این وحی، وحی تشریعی و نبوی نیست و منافاتی با مقام خاتمیت باب گرانقدرش ندارد. چنین شخصیت والایی كه ارتباطش با غیب، ارتباط وحیانی است و هر آنچه برای انبیاست، برای اوست، چگونه ممكن است كه «عین الحجة» نباشد و بر مسند والای «منطق الرساله» قرار نگیرد؟
امام راحل(ره) می گوید: «من راجع به حضرت صدیقه خودم را قاصر می دانم ذكری بكنم. فقط اكتفا می كنم به یك روایت كه در كافی شریف است. آن روایت این است كه: . . . جبرئیل امین می آمد خدمت ایشان و به ایشان تعزیت عرض می كرد . . . من این شرافت و فضیلت را از همة فضایلی كه برای حضرت زهرا ذكر كرده اند. . . . بالاتر می دانم كه برای غیر انبیاء ـ آنهم نه همة انبیاء، برای طبقة بالای انبیا و بعض اولیایی كه در رتبة آنها هست ـ حاصل نشده و با این تعبیری كه مراوده داشته است جبرئیل در این هفتاد و چند روز، برای هیچ كس تاكنون واقع نشده و از این فضائلی است كه از مختصات حضرت صدیقه است».
فاطمه زهرا (سلام الله علیها) حكیمه ای بودند كه طی عمری كوتاه، دریایی بیكران از علم، عرفان و فلسفه برجای گذاشت كه با عنایت آن حضرت، در این مقاله نظری داشتیم بر آبی بیكران این دریا، چه رسد به دست یازیدن به قطره ای ناچیز از آن، امید آنكه قبول افتد و همین وجیزه، مایه شفاعت ما گردد. انشاءالله
پی نوشتها:
[1] - ممتحنه، 4.
[2] - احزاب، 22، راغب اصفهانی می گوید: «اسوه و اسوه، مانند قدوه و قدوه، حالتی است كه انسان در آن حالت، در تبعیت غیر است، چه نیكو چه زشت، چه مفید و چه مضر؛ از این جهت است كه خداوند در آیه، آن را متصف به نیكی كرده است». (المفردات فی غریب القرآن: اسا، ص18)
[3] - نهج البلاغه، نامه 45.
[4] - سفینه البحار،1/30: امر
[5] - توبه، 100.
[6] - انعام، 153
[7] - دكتر یثربی، كتاب نقد، ش 5و 6.
[8] - سمباتیك = علم معانی.
[9] - زنان نامدار، به همین قلم.
[10] - مقاله استاد مطهری و نسبیت معرفت دینی به قلم علی دژاكام، كتاب نقد، ش 5 و 6.
[11] - بحارالانوار، 43/54 و باب 3، ح 48.
[12] - همان، ص 91،باب 4، ح 16.
[13] - همان، ص 53، باب 3، ح 48
[14] - احزاب، 59.
[15] - جلباب ـ بنابر قول مجمع البیان ـ پوششی است كه سر و صورت را می پوشاند. (ج 8،ص 396).
[16] - نور،‌30.
[17] - احزاب، 33.
[18] - احزاب، 33.
[19] - همان، 53.
[20] - احزاب، 53.
[21] - بحارالانوار، 43، 35و 36 و باب 3، ح 39.
[22] - همان.
[23] - همان،‌ ص 63، باب 3، ح .53.
[24] - همان، ص 53، باب3، ح 48.
[25] - همان، ص66 تا 68، باب 3، ح 59.
[26] - وسائل الشیعه، باب 30 از ابواب احكام مسجد، 3/511.
[27] - همان،ح 2.
[28] - همان، ح 5.
[29] - بحارالانوار، 43/189، باب 7، ح 19.
[30] - وسائل الشیعه، ابواب النفقات، باب 15،15/223.
[31] - همان، باب20، ح 6، ص 249.
[32] - حجر، 13.
[33] - قصص، 60.
[34] - سفینه‌ البحار، 1 /571: زهد.
[35] - بحارالانوار، 43/31، باب3، ح 38.
[36] - همان، ص 59، باب 3، ح 51.
[37] - تفسیر مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 404.
[38] - انسان، 9.
[39] - بحارالانوار، 43، ص 198، 199.
[40] - همان، ص175، باب 7، ح 15.
[41] - هنگامی كه آیه شریفه «لاتجعلوا دعاء الرسول كدعاء بعضكم بعضا» (النور، 63) نازل شد، فاطمه هم گفت: یا رسول الله. ولی پیامبر به او فرمود: این آیه در باره تو نازل نشده است. بلكه در باره اهل جفا و غلظت نازل شده، بگو:«یا ابه‌ فانها احیی للقلب و ارضی للرب» (بحارالانوار، 43/33).
[42] - بحار الانوار، 43/191، باب 7، ح 19.
[43] - همان،‌ ص 176، باب 7، ح 15.
[44] - همان.
[45] - نهج البلاغه، خطبه 5، باب 6، ح 4.
[46] - بحارالانوار، 43/148.
[47] - همان.
[48] - همان، ص 173، باب 7، ح 14.
[49] - همان.
[50] - همان.
[51] - همان، ص 191، باب 7، ح 20.
[52] - همان.

منبع: کتاب زنان، ش12 و 13

گونه‌های شكوهمند تاریخی كه در متن خویش، ‌حاوی مضامین متعالی ماندگار بوده‌اند در غالب موارد قهرمانی داشته‌اند كه اگرچه از سویی ارائه‌گر نمودی مثالی از صعود روح انسانی بوده‌اند اما این نیز بسیار پراهمیت است كه از سوی دیگر با تاریخ و زمینه‌های بروز خویش نسبتی می‌یافته‌اند كه خواه‌ناخواه آنان را گذشته از اینكه از تجربه‌گونه‌های دیگر متمایز می‌سازد، به امری غیرقابل گرته‌برداری مبدل می‌سازد. به سخن دیگر این قهرمانان به نحو مطلق تحقق ندارند، بل مشروط‌اند.
در سوی دیگر شخصیت‌هایی تحقق یافته‌اند كه این‌گونه نیستند؛ ایشان تنها با بخشی از تاریخ مرتبط نیستند؛ با كل تاریخ نسبت برقرار می‌سازند و از این‌رو قابلیت ارائه گونه‌ای از زندگی مثالی را برای تمام عصرها دارند، هرچند درباره خصوصیات این نوع از الگوبرداری همواره به خاطر متحول شدن شتابان عوامل تغییردهنده زندگی اجتماعی اختلافاتی وجود داشته است. برخی اسوه‌های دینی اینگونه‌اند.
گمان صائب بر آن است كه آنجا كه پیامبر می‌گوید: «فاطمه خیر نساء اهل الجنه، فاطمه بهترین زنان اهل بهشت است»، (صحیح امام محمد‌بن اسماعیل بخاری ج2، كتاب مناقب، باب مناقب فاطمه بنت محمد) از این چنین اسوه‌ای سخن به میان آورده است.
عصاره تاریخ بشری منظور او بوده است، چرا كه جمع بهترینان كه در بهشت به اجتماع گرد یكدیگر آمده‌اند، خود بهترینی دارند كه به سخن پیامبر، فاطمه‌س است. از این‌رو فاطمه با كل تاریخ نسبتی می‌یابد كه در كلام نبوی، نه از سوی خود بل از سوی قادر علیم و به نحو قیدی (جن/27) بازتاب یافته است.
بنابراین بازخوانی اسوه فاطمه- البته با تجرید خصوصیاتی كه در فرآیند عمل به حكم عوامل اجتماعی از اهمیت چندانی برخوردار نیستند- موضوعیت تام می‌یابد. در این متن نبوی و البته در یك سطح معنایی دیگر این نیز قابل ذكر است كه مراد نبی از پیشوند «بهترین زنان» بی‌شك، تفكیك قائل شدن در امر سعادت و كمال و جنسیتی نمودن آن نبوده است.
این بیشتر اشارت دارد به استعدادها، روحیات و توانایی‌ها و نیازهای یكسره متفاوتی كه زنان را از مردان متمایز می‌سازد. قرآن در این باره می‌گوید: «هركس- از مرد یا زن- كارشایسته كند و مومن باشد، قطعا او را با زندگی پاكیزه‌ای، حیات (حقیقی) بخشیم و مسلما به آن بهتر از آنچه انجام می‌دادند پاداش خواهیم داد.»(نحل/97).
با این تمهید و به مناسبت سیزدهم جمادی‌الاول كه در روایتی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به شمار رفته است، به فرادیدن برخی از اسوه – رفتارهای همه زمانی زهرای اطهر می‌نشینیم كه از خویش به یادگار نهاده است.

ولادت فاطمه (سلام الله علیها)

حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) پیش از تولد فاطمه بسیار از قریش طعنه می‌شنید. پنج سال از بعثت گذشته بود. پیامبر را بیرون از خانه و در شهر، ابوطالب و حمزه یاری می‌كردند كه دیگر اینها هم نبودند.... پیامبر، ناگهان از جانب خدا مامور شد كه از خدیجه برای 40 روز كناره‌گیری كند. خدیجه از محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) نپرسیده كه چرا این‌گونه باید باشد؟ آن 40روز را پیامبر به روزه‌داری و راز و نیاز با خداوند گذراند. محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به خدیجه بازگشت. نطفه فرزندی پدید آمد و خدیجه با خود می‌اندیشید: «این كودك كیست كه برای آفرینش او جبرئیل نازل می‌شود و برای خلقت او خداوند فرمان می‌دهد؟»
زمان وضع حمل رسیده بود و خدیجه به كمك زنان قریش محتاج بود. دنبال زنی از بستگان قدیم فرستاد كه پاسخی نیامد. برخی گفته بودند: «مگر نگفته بودیم با این جوان یتیم ازدواج نكن؟»به هر روی خدیجه تنها ماند. درد بر او فائق آمد. ناگهان احساس كرد سرنوشتش به سرنوشت بزرگترین زنان خداپرست گره خورده است؛ سرنوشت هاجر، آسیه و مریم. پس از اندكی فرزندش را كه دختری زیباروی بود در كنارش دید.

فاطمه (سلام الله علیها) و مكه

فاطمه (سلام الله علیها) با تولد خویش شاید ناخواسته به كمك پدر آمده بود. پیش از فاطمه با اینكه پیامبر دو دختر و دو پسر داشت اما او را بی‌عقب خوانده بودند. با آمدن فاطمه(سلام الله علیها) نبرد چرخید و اینك خداوند بود كه ایشان را ابتر و بی‌نسل پنداشته بود و از فاطمه(سلام الله علیها) به عنوان كوثر (خیر فراوان) یاد كرده بود. فاطمه می‌بالید و پدر دل در گرو او داشت. پدر برای فاطمه هیچ‌وقت جز تبسم و خنده ارمغانی نداشت حتی آنگاه كه با سر و روی خاكی و بدنی خونین به خانه می‌آمد و معلوم بود كه از آزاری كه قریش بر او روا می‌داشت، در امان نمانده است. باز این لبخند همراه بود و چون پدر در آغوشش می‌كشید، احساس آرامش پدر را داشت، پدر برای فاطمه انسان اول بود.
و جز او حتی مادرش را در جایگاه پدر نمی‌دید: «پدر با جبرئیل همنشینی می‌كند و با او سخن می‌گوید و جبرئیل حرف‌های خدا را بر او می‌خواند. پدر با ملكوت آشناتر از مكه است كه در آن بزرگ شده است. او آسمان‌ها را بهتر از زمین می‌شناسد كه بر آن راه می‌رود... پدر روحی بهشتی دارد. او آمده تا دوزخیان را نجات دهد. پدر برگزیده خداست.» سال دهم، فاطمه تنها 5 سال داشت كه خداوند مادر از او گرفت. محمد بعدها درباره او گفته بود: «هیچ‌كس برای اسلام چون خدیجه نبود، آنگاه كه كسی با ما نبود، آنچه داشت برای خدایش نهاد.» فاطمه از مادر استواری و استقامت در راهی را كه بدان ایمان دارد را آموخت.
نكته این كه مرگ مادر در فاطمه كه آرام و استوار قدم جای پای مادر می‌گذاشت. در آنچه برای پدر بود تأثیر ننهاد. فاطمه فاطمه بود، پایان محاصره شعب، اما حادثه‌ای دیگر هم برای پیامبر در بر داشت. پرواز ابوطالب كه حامی محمدص بود. سال سیزدهم بعثت بود. محمد برای همیشه از مكه رفت. به جایی كه تا پیش از آن یثرب نام داشت و اینك مدینه‌النبی. پیامبر در شبی از خانه خارج شد كه قصد قتل او را كرده بودند. علی‌ع بر جای پیامبر خفته بود تا قریش گمان نكند كه دیگر پیامبری در مكه نیست.
پیامبر 3 روز را در غار ثور سپری كرد و جز علی، ابوبكر، عامر غلام ابوبكر و هند بن ابی هاله فرزند خدیجه كسی از جای ایشان مطلع نبود. روز سوم پیامبر كه داشت به سوی یثرب می‌رفت به علی گفت: «ای علی! من امین مردمم و امانت مردم در خانه من است، فردا در مكه اعلام كن هركس امانتی دارد بیاید و بگیرد و پس از آن خود را برای هجرت آماده كن. فاطمه مادرت را به همراه فاطمه دخترم و فاطمه دختر عبدالمطلب، به همراه خویش به یثرب بیاور و نیز اگر كسی از بنی‌هاشم خواست تا مهاجرت كند، او را كمك كن.» فاطمه اینك 8 ساله بود. او در خانه‌ای می‌زیست كه جز مادر و پدرش، علی را نیز با خود داشت و او اگرچه برادرش نبود ولی می‌دید كه پدر، چون پسرش او را دوست دارد.

ازدواج فاطمه (سلام الله علیها) و علی (علیه السلام)

این دو وجود آسمانی از كودكی مشتركات زیادی با هم داشتند، هر دو در یك خانه رشد كرده بودند و از تربیت پیامبر بهره‌مند شده بودند، بنابراین از یكدیگر شناخت كامل داشتند. سال دوم هجری است. جنگ بدر با تمام غروری كه برای مسلمانان در پی داشت، به پایان رسیده است.
فاطمه كه خود را وقف پدر كرده است و مادر پدرش نام گرفته، با شرایط جدیدی در خانه روبه‌رو گشته است. عایشه به خانه پدر آمده. عروس نوجوانی كه خود هم‌سن و سال با فاطمه است، او خود را جانشین خدیجه می‌بیند. فاطمه اینك 9 ساله یا 10 ساله است. او خواستگاران فراوان داشت.
ولی پیامبر با خواستگاران او به گونه‌ای برخورد می‌كرد كه گویی می‌خواستی كسی در این باره با او سخن نگوید. وقتی یكی از اصحاب كه اتفاقاً در هجرت هم همراه پیامبر بود از فاطمه خواستگاری كرده بود با این جواب پیامبر(ص) مواجه شده بود: «درباره ازدواج فاطمه منتظر دستور خداوندم» دیگران نیز همین را از پیامبر شنیده بودند. برخی از صحابه‌ اما تصمیم گرفتند تا علی را به پیامبر معرفی كنند. او را در حال آبكشی برای درختان خرمای نخلستان‌های مدینه یافتند.
«چه شده؟ چرا به اینجا آمده‌اید؟» برقی از چشمان علی جهید، دست از كار كشید و به خانه برگشت و لباس عوض كرد و نزد پیامبر آمد. پیامبر چون صدای وی شنید گفت: «كسی پشت در است كه خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند.» فاطمه راضی بود. تنها دغدغه‌ای كه او داشت یك چیز بود. توانایی و تحمل جدایی از پدر.
مهر زهرا(ص) زره علی بود، علی زره را به چهارصد و هشتاد درهم فروخت. می‌گویند عثمان بن‌عفان آن را خرید و دوباره به علی(ع) داد. و پیامبر مقداری از آن را در اختیار سلمان، ‌ابوبكر و بلال گذارد تا با آن وسایل زندگی تهیه كنند. وسائلی كه پیامبر وقتی آن را دیده بود، گفته بود: «خداوندا! این پیوند را برای كسانی كه اكثر ظروفشان سفالین است، مبارك گردان!»
سال بعد حسن به دنیا آمد و سال دیگر حسین، سال پنجم نیز زینب به دنیا آمد. اسوه‌های دیگری كه همگی در دامان فاطمه تربیت شدند. از جمله همین را بزرگترین دستاورد فاطمه به شمار‌آورده‌اند كه كسی در تاریخ موفق نشده چنین نسلی را در دامان خود پرورش دهد. سال‌ها می‌آمد و سپری می‌شد. سال هشتم، فاطمه بازگشت به مكه را نیز دید و تصمیم پیامبر را كه قصد كرده بود تا با انصار بماند و دیگر به مكه بازنگردد برای زندگی.
فاطمه پس از رحلت پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) : «و محمد نیست مگر بشری كه بر او وحی می‌شود، و اگر بمیرد و یا كشته شود، آیا مجدداً به سوی گذشته خود برخواهید گشت.» «دخترم! جبرئیل هر سال یك بار قرآن را بر من می‌خواند، ولی امسال آن را دوبار بر من خواند.» «معنای آن می‌پندارم آخرین سال زندگی من است.» فاطمه اندوهناك شد. اشك در چشمان او حلقه زد. پیامبر ادامه داد: «و تو دخترم نخستین كس از خاندان منی كه به من ملحق می‌شوی!»
خنده بر لبان فاطمه شكفت. محمد تنها پدری است كه مژده این چنین خبری را به دختر خود می‌دهد. بیست‌وهشتم صفر سال یازدهم هجری، فاطمه می‌گفت: «انقطع عنا الوحی» دیگر بار وحی از آسمان نخواهد آمد چه مصیبتی بالاتر از این. اما هنوز جنازه در میان بود كه گروهی از یاران پیامبر برای مشخص كردن خلیفه راهی سایبانی شدند كه از آن قبیله بنی‌ساعد بود. خلیفه انتخاب شد. نتیجه با آنچه قبلاً در بركه‌های خم رقم خورده بود، شباهتی نداشت. فاطمه اما آرام‌وقرار نداشت.
زوجش را به گرفتن حقش می‌خواند و پاسخ می‌شنید، آیا صدای موذن را می‌شنوی كه می‌گوید، «اشهد ان محمداً رسول‌‌الله» می‌خواهی دیگر این اذان نباشد؟!
در همراهی با دولت جدید، فاطمه رنج بسیار برد و تاوان فراوان پرداخت. تاوان شبانه به اشتری بی‌یراق سوار شدن و در پی حق رهسپار شدن. تاوان دفاع از آنچه می‌دید كه به ناحق گرفته شده و در جای دیگر به ناحق به كار رفته است. آن خطبه كه در مسجد پیامبر می‌خواند. برای آن نبود تا ادباء و شاعران پس از آن به آن استناد كنند كه در فصاحت و بلاغت یك زن كه چون پیامبر سخن می‌گفته و راه می‌رفته. برای آن نبود تا مشتی درخت خرما را كه در نخلستان فدك جمع بودند و برای فاطمه ارزشی نداشتند، مطالبه كند. برای آن بود كه حق را گمشده می‌دید. و این او را ناراحت و غضبناك كرد. خلیفه جایی گفته بود: «ای كاش آنچه داشتم می‌دادم و ناراحتی فاطمه، نمی‌دیدم.»
چرا كه به یادداشت پیامبر گفته بود: «فاطمه پاره تن من است هر كه او را بیازارد....» و فاطمه آزرده بود. چند بار به شفاعت علی آمده بودند او حتی راضی به ملاقات نبود، ‌در بستر روی گردانیده بود، پاسخی نگفته بود.
«بسم‌الله‌الرحمن الرحیم، این است آنچه فاطمه دختر رسول خدا بدان وصیت می‌كند. وصیت می‌كند در حال شهادت به یگانگی خداوند یكتا و رسالت بنده او محمد و گواهی به این‌كه بهشت است، ‌دوزخ حق است و قیامت بی‌تردید برپا خواهد شد و خداوند كسانی را كه در گورهایند زنده خواهد كرد. ‌ای علی!منم فاطمه دختر رسول خدا(ص) كه خداوند مرا به همسری تو در آورد تا در دنیا و آخرت برای تو باشم. تو در انجام كارهای من سزاوارتر از دیگرانی. مرا شبانه حنوط كن، غسل ده، كفن كن و بر من نماز بخوان و شبانه مرا دفن كن و كسی را خبر نكن تو را به خدا می‌سپارم. به فرزندانم تا روز قیامت سلام می‌رسانم.»
معلوم نیست فاطمه دقیقاً در چه ساعتی از شب به شهادت جاوید نایل آمده است اما پنهان، نقاب در خاك كشیدن او بی‌شك رازی با خود دارد رازی كه امت محمد(ص) اكنون نیز تاوان آن را می‌پردازد، رازی آشكار.
منبع: روزنامه همشهری
/س