تبیان، دستیار زندگی

4. دمشق
 

برخی از گزارش‎ها حاكی از آن است كه سر امام حسین(ع) در دمشق دفن شده، اما اینكه در كجای این شهر دفن شده است، گزارش‎ها متفاوت است. بلاذری، اقوال ذیل را بیان كرده است:
1. قصر (دارالاماره)؛(1)
2. بوستان قصر(2)(در محوطه چهار دیواری قصر)؛
3. بوستانی در دمشق؛(3)
4. قبرستان.(4)
نویری در این باره، پنج قول دیگر ذكر كرده است:
1. دروازه فرادیس: ابن ابی‌الدنیا به نقل از منصوربن ‌جمهور در كتاب مقتل خود نگاشته است كه سر حسین(ع) را در خزانه یزیدبن معاویه یافته است و آن را در پارچه‌ای پیچیده و در برج و باروی سوم دروازه فرادیس از سمت مشرق، دفن كرده است.(5)
2. مسجد دمشق: استرآبادی در كتابش به نام الداعی الی وداع الدنیا به نقل از ابوسعید زاهد نگاشته است كه سر حسین(ع) در مسجد دمشق بر سر یك استوانه دفن شده است.(6)
3. سر دو ستون سمت راست قبله؛(7)
4. در قبر معاویه توسط یزید؛(8)
5. در مقابر مسلمانان توسط سلیمان‌بن عبدالملك.(9)
اما ابن عساکر و بعدها ذهبی، قول دیگری نیز نقل كرده‌اند و گفته‌اند كه نزدیك باب توما در دمشق دفن شده است.(10)

نقد و بررسی
 

اگر چه برخی از اقوال این دیدگاه، قدمت نسبتاً مناسبی دارد، اما افزون بر آنکه بر اساس این دیدگاه، در محل دفن سر در دمشق، اختلاف است و تا ده قول در این باره گفته شده است، با اقوال دیگر نیز، به ویژه دو قول نخست که آن دو نیز قدمت دارند ـ و حتی قول دوم، مبتنی بر برخی از روایات است ـ ناهمگون و ناهم‌سو می‌باشد.

5. رَقَّه(11)
 

این قول را سبط ابن‌جوزی به نقل از مقتل عبدالله‌بن عمرو وراق نقل كرده و افزوده است كه وقتی سر [حسین بن علی(ع)] را نزد یزید حاضر كردند، گفت: آن را به عوض سر عثمان نزد خاندان ابی‎معیط می‎فرستم. و چون آنان در رقّه ساكن بودند، یزید سر را نزدشان فرستاد و آنان آن را در خانه‎ای دفن كردندكه بعدها آنجا جزءِ مسجد جامع شد.(12)

6. کوفه
 

سبط ابن‌جوزی گزارش دیگری آورده است مبنی بر آنکه عمروبن حُرَیث مخزومی، سر امام(ع) را از ابن‌زیاد گرفت و پس از شست‌‌و‌شو و تمیز کردن و کفن کردن آن، در خانه‌اش در کوفه که به «دارالخزّ» شناخته می‌شد، دفن کرد.(13)
این قول و قول پنجم افزون بر آنکه از قد‌مت لازم برخوردار نیست، به سبب متفرّد بودن آن از اعتبا‌ر لازم را نیز ندارد؛ از این‌رو پذیرفته نمی‌شود.

7. عَسقَلان(14)
 

در این باره گزارش‎ها متفاوت است. برخی از گزارش‎ها حاكی از آن است كه گروهی از اهل عَسقَلان نزد یزید بودند و از وی درخواست كردند تا سر نزد آنان دفن شود و یزید سر را به آنا‌ن داده، آنان آن را در شهرشان دفن كرده و بر آن بارگا‌هی ساختند.(15)
اما بر اساس گزارش دیگری، شخصی در عصر خلافت مستنصر بالله (420 ـ 487‌ق)ـ یكی از خلفای فاطمی ـ و وزارت بدر جمالی در خواب دید كه سر امام(ع) در عسقلان است و در خواب برایش محل آن مشخص شد. او آنجا را نبش كرد و بدر جمالی بارگاهی برای آن ساخت.(16)
این قول نیز به سبب عدم قدمت آن و اختلاف در زمان و سبب دفن سر در عسقلان و به طور کلی مخالفت آن با اقوال دیگر و نیز عدم وجود قراین و شواهدی در تأیید آن، غیرمعتبر و مردود است، چنان‌که برخی از محققانِ معاصر نیز این قول را با دلایلی ردّ کرده‌اند.(17)

8 . قاهره (مصر)
 

یاقوت حموی در این باره نگاشته است: در قاهره، مزاری است که سر حسین بن علی(ع) در آن قرار دارد ... و آن در پشت کاخ سلطنتی می‌باشد.(18)
سبط ابن‌جوزی، قول پنجم در محل دفن سر امام (ع) را قاهره مصر دانسته و نگاشته است كه خلفای فاطمی آن را از دروازه فرادیس (در دمشق) به عسقلان انتقال داده و سپس به قاهره برده و سر حسین(ع) را در آنجا دفن كرده و بارگاه بزرگی بر آن ساختند كه اكنون زیارتگاه است.(19)
ابن نما نیز در این باره نوشته است: گروهی از اهل مصر به من گفتند كه آنان به مشهد الرأس که نزد آنان است، مشهد كریم گویند و بر آن طلای بسیاری است و در موسم‌های خاصی آن را زیارت كرده و گما‌ن می‎كنند كه سر، آنجا دفن شده است.(20)
نویری علتِ انتقال سر را از عسقلان به قاهره، این گونه نگاشته است كه اروپایی‌ها در سال 548ق بر عسقلان حاكم شدند و سر، از راه دریا به قاهره منتقل شد.(21)
صَفَدی (م‌764‌ق) نیز نوشته است كه برخی گمان كرده‎اند كه خلفای فاطمی سر حسین(ع) را از عسقلان به مصر منتقل كرده و در همان جایی كه امروز به بارگاه حسین در قاهره معروف است، دفن كردند.(22)
مَقریزی (م‌845‌ق) گزارش کرده است که سر حسین(ع) روز یکشنبه هشتم جمادی الآخر سال 548 به قاهره منتقل شد و روز سه‌شنبه دهم همان سال به قاهره رسید و به (باغ) کافوری(23) برده شد، سپس از سرداب به کاخ زمرّد برده شد و در (زیر) گنبد دیلم در درِ‌ راهرو خدمت (راهرویی که از طریق آن به خدمت خلیفه می‌رسیدند) دفن شد. (24)
در نقد و ردّ این قول، باید گفت که به نظر می‌رسد خلفای فاطمی چنین ادعایی طرح كردند تا ادعای خود مبنی بر انتسابشان به فرزندان فاطمه را ترویج كنند، چنان‌که برخی از مورخان اهل‌سنت نیز به این نکته اشاره کرده‌اند.(25)

9. مرو
 

سمعانی (م‌562‌ق) به نقل از كتاب ‌المراوزه معدانی، نگاشته است كه سر حسین بن علی(ع) در مرو در قصر ساكنان زرتشتی، سمت راستِ (درِ) ورودی، پای دیوار، دفن شده است.(26)
نویری ابتدا به توضیح این گزارش و سپس به نقد آن، پرداخته است. وی در توضیح آن، نگاشته است: آن كه گفته است سر حسین در مرو دفن شده، می‎گوید: چون ابومسلم خراسانی دمشق را تصرف كرد، سر را گرفت و به مرو برده و در دارالاماره دفن کرد.(27)
اما وی در نقد این گفته از قول عمر بن ابی‎المعالی ‌نوشته است: اینكه ابومسلم سر را به خراسان منتقل كرده باشد، بسیار بعید به نظر می‎رسد، چرا كه فاتح شام، عبدالله‌بن علی‌بن [عبدالله بن] عباس بوده است نه ابومسلم، از این‎رو چگونه می‎توان تصور كرد كه او سر را به خراسان منتقل كرده یا برای او امكان انتقال بوده است. اگر او سر را در خزائن بنی‎امیه یافته بود، آن را به مردم نشان می‌داد تا بر دشمنی مردم نسبت به بنی‎امیه بیفزاید. افزون بر این، چون عمربن‌عبدالعزیز خلیفه شد، بعید است كه وی سر را در خزانه سلاح به حال خود رها كرده باشد و آن را دفن نكرده باشد.(28)

10. حَرّان
 

حمدالله مستوفی بدون ارائه هیچ سندی، یکی از اقوال محل دفن را «حرّان» گفته است،(29) که به هیچ رو نمی‌توان پذیرفت.

جمع بندی، نتیجه‎گیری و بیان نظریه مختار
 

از بررسی اقوال بیان شده، به این نتیجه می‌توان دست یافت كه جز قول اول (قول مشهور علمای شیعه) و قول دوم كه در منابع حدیثی شیعه از قول ائمه(ع) درباره آن روایاتی وارد شده است، بقیه اقوال، گفته مورخان و اندیشمندان اهل سنت است، از این‎رو با آنكه برخی از آن اقوال همانند قول سوم و چهارم از قدمت زیادی برخوردارند، اما افزون بر اشكالاتی كه برای اقوال یاد شده بیان شد، چون نه روایتی از معصوم درباره آنها نقل شده است و نه اندیشمندان شیعه به آن قائل شده‎اند، نمی‎توان به آنها اعتنا كرد.
اما درباره دیدگاه دوم (دفن سر در نجف) باید گفت كه اگرچه برخی از روایات، قول به دفن سر امام(ع) در کنار (یا پایین) قبر امیرالمؤمنین(ع) را تأیید می‎كند و نیز زیارت امام حسین(ع) نزد سر امیرالمؤمنین(ع) وارد شده است،(30) با این وجود، روایات یاد شده در مرئی و منظر علما و فقهای شیعه بوده است و هیچ یك به مضمون آن پای‎بند نشده ‎و به آن اعتماد نكرده‎اند، زیرا افزون بر آنكه اسناد آنها تمام نبوده و رجال آن معروف و مشهور نیستند(31) ، مضمون آنها درباره محل دفنِ سر نیز با یكدیگر همخوانی ندارد، چنان‎كه برخی از آنها محل دفن سر را، «ذکوات»(32) (= تپه‎های سفید یا سرخ) و برخی دیگر، «جوف»(33)(یا جُرف) دانسته‎اند.(34) همچنین برخی از آنها همانند روایت یونس بن ظَبیان از امام صادق(ع)، افزون بر آنكه امر عجیب و غریبی را بیان می‎كند، بر بقای سر در كنار قبر امیر‎المؤمنین(ع) دلالت نمی‎كند، بلكه می‎توان از ظاهر آن چنین استفاده كرد كه پس از دفن، سر به بدن در كربلا ملحق شده است.(35) از این‎رو اندیشمندان شیعه تنها دیدگاه نخست، یعنی «‎الحاق سر به بدن» را پذیرفته و به آن اعتماد كرده‎اند.
بنابراین، اگرچه درباره دیدگاه اول هیچ خبری از امامان معصوم(ع) وارد نشده، اما این دیدگاه در طول قرون متمادی شهرت خاصی داشته و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه بوده است. این امر حاكی از آن است كه دیدگاه یاد شده در قرن‌های اولیه، از مسلّمات اعتقادی و تاریخی شیعه بوده است تا جایی كه در آن زمان ـ بدون توجه به آنكه در آینده این قول مورد تردید قرار خواهد گرفت ـ ضرورت دانسته نشده مستند به قول معصوم یا گزارش‎های معتبر تاریخی شود. بر این اساس، دیدگاه یاد شده قابل اعتنا و پذیرش ا‎ست .

دوم: مدفن و فرجام سرهای سایر شهد‌ا
 

اگرچه بر اساس گزارش‌های تاریخی، سرهای دیگر شهدا نیز از کوفه به شام فرستاده شد،(36) اما درباره مکان دفن آنها، گزارش‌های چندان معتبری در دست نیست و در مجموع سه گزارش و گفته ذیل در این باره وجود دارد:

1. دفن سرها در جَبّانه‌(37) كوفه
 

ابن سعد نگاشته است كه وقتی اسرا در قصر ابن زیاد زندانی شدند، شخصی به نام ابوخالد ذكوان به ابن زیاد گفت: این سرها را به من واگذار تا آنها را دفن كنم؛ او آنها را كفن كرده و در (قبرستان) جَبّانه (كوفه) دفن كرد و سواربر مركب خود شده و به سوی اجساد آنان رفته و پس از تكفین، آنها را دفن كرد.(38)
این قول را به هیچ‎رو نمی‎توان پذیرفت، چرا كه ـ چنان نگاشته شد ـ اولاً: با نصوص تاریخی كه بر بردن سرهای شهدا به شام نزد یزید دلالت دارد، ناسازگار است، ثانیاً: در ادامه گزارش آمده است كه ذكوان، اجساد آنها را نیز دفن كرد كه این امر با مسلّمات تاریخ عاشورا منافات دارد، زیرا بر اساس گزارش‌های معتبر، اهل غاضریّه، دفن كنندگان شهدا بوده‎اند،(39) نه شخصی به نام ذكوان.

2. الحاق سرها به بدن‎ها
 

مستوفی هروی و بعدها خواندمیر، نگاشته‎اند كه اسرای اهل بیت‌علیهما‌السلام، سرهای دیگر شهدا را همراه سر امام(ع) به كربلا آورده و در كنار بدن‎هایشان دفن كردند.(40)
این گزارش از این‌رو که از گزارش‌های متأخر است و در منابع کهن، نیامده، چندان اعتباری ندارد.

3. دفن برخی سرها در مقبره باب الصغیر شام
 

اما از محققان معاصر، سیدمحسن امین عاملی، دیدگاه دیگری دارد و در این باره نگاشته ‌است:
در سال 1321ق در مقبره معروف به مقبره باب‌الصغیر در دمشق، بارگاهی را دیدم كه جلویِ درِ آن، سنگی بود و روی آن نوشته شده بود: اینجا محل دفن سرهای عباس‌بن علی(ع)، علی‌بن الحسین اكبر(ع) و حبیب‌بن مظاهر است. پس از چند سال، آنجا را خراب كرده و تجدید بنا كردند و آن سنگ از بین رفت و ضریحی داخل بارگاه ساخته بودند و اسامی بسیاری از شهدای كربلا را روی آن نوشته بودند، در حالی كه آنجا در حقیقت منسوب به آن سه سر بود. البته به گمان قوی چنین انتسابی صحیح باشد، زیرا پس از حمل سرهای شریف به دمشق و گرداندن آنها و پایان یافتن مقصود یزید كه اظهار پیروزی، آزار و اذیت كردن اسرا و انتقام گیری از آنان بود، چاره‎ای جز دفن آنها در یكی از مقابر نبوده است، پس این سه سر در مقبره باب الصغیر دفن شد و مكان دفن آنها حفظ شد.(41)
اگرچه گفته این محقق، به ظاهر درست به نظر می‎رسد، اما اثبات چنین ادعایی كه تنها سند آن سنگ نبشته‎ای است كه معلوم نیست چه كسی و چه زمانی آن را نوشته و در مکان یاد شده قرار داده، مشكل است.

نتیجه
 

از آنچه نوشته شد، به این نتیجه می‎توان رهنمون شد كه اگرچه روایتی از معصومان(ع) درباره دیدگاه نخست (الحاق سر به بدن در کربلا) نرسیده است، اما با توجه به شهرت آن در میان شیعه و سنی و اعتماد علمای شیعه بر آن، این دیدگاه مورد اعتماد و قابل پذیرش است. همچنین اسنادِ معتبر كهن درباره فرجام و محل دفن سرهای دیگر، وجود ندارد و تنها برخی از سندهای متأخر، همانند گزارش‌های مستوفی هروی و خواندمیر که البته معلوم نیست آنان از چه منبعی نقل کرده‌اند، حاكی از آن است كه سرهای شهدا به كربلا برده و به بدن‎ها ملحق شده است که اعتبار لازم را ندارد.
صرف نظر از دستاورد این پژوهش که درصدد تعیین محل دفن سر امام(ع) است، عشق به امام(ع) و آرمان‌هایش در طول تاریخ، هر انسان معتقدی را شیفته آن حضرت ساخته است. بنابراین، چندان مهم نیست سر و بدن مطهر امام حسین (ع) کجا دفن شده باشد، بلکه آنچه مهم است آن‌که شخصیت والای امام(ع) همیشه در دل همه شیعیان و محبان خود جای داشته و خواهد داشت. سخن برخی از مورخان و اندیشمندان در این باره، شنیدنی است. سبط ابن‌جوزی پس از شمردن اقوال مکان دفن، می‌افزاید:
به هر حال، در هر جایی که سر یا پیکرش باشد [نام و یاد] او در دل‌ها، اذهان و خاطره‌ها جای دارد، چنان‌که برخی از استادان ما در این باره سروده‌اند:

لاتطلبوا المولی حسین
بأرض شرق او بغرب

ودَعُوا الجمیع و عرّجوا
نحوی فمشهده بقلبی»(42)

مولا حسین را در سرزمین شرق یا غرب نجویید
و همه جا را رها کنید وبه سوی من آیید که مشهد او در دل من است.
همچنین عقّاد، اندیشمند معاصر مصری در این باره می‌نویسد:
در هر جایی که آن سر شریف دفن شده باشد، مورد تعظیم و احترام است. حسین به سبب برخورداری از منزلت شهادت، نشان شجاعت و شرافت خاندانی با پیامبر(ص)، حقیقتی گردید که انسان همیشه او را در سینه و خاطرش دارد، چه نزدیک و چه دور از قبرش باشد. حقیقتی که در کربلا، دمشق، ... وغیر این جاها، یکی است.(43)
 

پی نوشت ها :
 

*استادیار دانشگاه شهید باهنر كرمان.
1 . بلاذری، انساب الاشراف، ج 3، ص416 و 418؛ سبط ابن جوزی، پیشین، ج2، ص 208.
2 . بلاذری، همان، ج3، ص 416.
3 . همان، ج 3، ص 416 و 418.
4 . همان، ج 3، ص 418.
5 . نویری، پیشین، ج 20، ص299 ـ 300. مورخان دیگر نیز این قول را نقل کرده‌اند: ابن‌حبان، الثقات، ج3، ص 69؛ ابن‌جوزی، الرد علی المتعصب العنید، ص 50 و همو، المنتظم فی الامم و الملوک، ج5، ص 344؛ سبط ابن جوزی، پیشین، ج2، ص 208؛ ابن نما، مثیرالاحزان، ص 85؛ ابن‌كثیر، البدایه و النهایه‌، ج8 ، ص 222.
6 . نویری، پیشین، ج20، ص 300؛ محمود بن عمر زمخشری، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، ج 3، ص 349. ابن حبان در این باره نوشته است: بر سر ستونی در مسجد جامع دمشق، سمت راست قبله (الثقات، ج3، ص 69).
7 . نویری، پیشین، ج20، ص 300.
8 . نویری، پیشین، ج20، ص 300. ابن حبان (پیشین، ج3، ص 69) این قول را بیان کرده است.
9 . نویری، پیشین، ج 20، ص 299 ـ 300. مورخان دیگر نیز این قول را گزارش کرده‌اند: شجری، الامالی الخمیسیه، ج1، ص 176؛ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ج2، ص 83 ؛ ابن عساكر دمشقی، تاریخ مدینه دمشق، ج 69، ص 161؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج 3، ص 319؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج 12، ص 264؛ ابن‌كثیر، پیشین، ج 8 ، ص222.
10. ابن عساکر دمشقی، پیشین، ج 67، ص 159، شماره 8784؛ ذهبی، سیرأعلام النبلاء، ج3، ص 316؛ همو، تاریخ الاسلام، ج 5، ص 20.
11. رَقّه (به فتح راء و قاف) شهر مشهوری است بر كنار فرات كه از شهرهای جزیره به حساب می‎آمده و از آنجا تا حرّان سه روز راه بوده است (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج3، ص 59). رقّه، اکنون جزء شهرهای کشور سوریه است.
12 . سبط ابن جوزی، پیشین، ج 2، ص 208.
13 . همان، ج2، ص 191ـ 192.
14. عسقلان، شهری در شام از توابع فلسطین بوده كه در كنار دریا بین غزه و بیت جبرین قرار داشته است و (و در آن زمان) همانند دمشق، به عروس شام شهرت داشته است (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 4، ص 122). اکنون این شهر از شهرهای ساحلی دریای مدیترانه است که بین دو شهر غزه و اشدود (اسدود)در فلسطین اشغالی قرار دارد.
15 . محمد‌بن علی بن محمد عمرانی(م‌580‌ق)، الانباء فی أخبار الخلفاء، ص 54.
16 . نویری، پیشین، ج 20، ص 300.
17 . قاضی طباطبایی، پیشین، ص 316 به بعد .
18 . حموی، معجم البلدان، ج 5، ص 142.
19 . سبط ابن جوزی. پیشین، ج 2، ص 209.
20 . ابن نما، مثیر الاحزان، ص 85 .
21 . پیشین، ج20، ص 300.
22 . صفدی، الوافی بالوفیات، ج 12، ص 264.
23 . نام باغی بوده که یکی از امرای مصر به نام ابوبکر محمد بن طفج بن جف اخشید معروف به کافور اخشیدی بنا کرده است (تقی‌الدین احمد‌بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیه، ج2، ص 377).
24 . همان، ج2، ص 323.
25 . ابن كثیر، البدایه و النهایه‌، ج 8 ، ص 222. همچنین شهید قاضی طباطبایی در رد این قول، مطالبی را نگاشته است (پیشین، ص 306 به بعد).
26. عبدالكریم بن محمد سمعانی، الانساب، تعلیق عبدالله عمر بارودی، ج3، ص 370. و نیز ر.ک : محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ص 46 و 333.
27. نویری، پیشین، ج 20، ص 300.
28 . همان، ج 20، ص 302.
29 . حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ص 202.
30 . ابن مشهدی، المزار، ص 214؛ سید عبد الكریم بن طاووس، فرحه الغری، ص 123 ـ 124.
31 . سید عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین(ع)، ص 363؛ فضل علی قزوینی، الامام الحسین(ع) و اصحابه، ج1، ص 431؛ سیدعلی قاضی طباطبایی، تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، ص 340 .
32 . همانند خبر فروع كافی، ج 4، ص 571 و كامل الزیارات، باب 9، ص 83 .
33 . همانند خبر مبارك خباز در تهذیب الاحكام ، ج6، ص 35 ـ 36 و فرحه الغری، ص 87 .
34 . قزوینی، پیشین، ج1، ص 432.
35 . قزوینی، پیشین، ج 1، ص 433.
36 . بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ج3، ص 415؛ طبری، پیشین، ج 4، ص 351؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص 127؛ شیخ مفید، پیشین، ج 2، ص 118؛ سبط ابن جوزی، پیشین، ج2، ص 193.
37. كوفیان به مقابر، جَبّانه (به فتح جیم و تشدید باء) و اهل بصره به آن مقبره گویند (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج2، ص99).
38 . محمد‌بن سعد، ترجمه‌الحسین و مقتله، ص 81 .
39 . بلاذری، پیشین، ج3، ص 411؛ طبری، پیشین، ج 4، ص 348؛ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ج2، ص 44؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج4، ص 121.
40 . محمد بن احمد مستوفی هروی، ترجمه الفتوح، ص 916؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ص 60.
41 . محسن امین، اعیان الشیعه، تحقیق و تخریج حسن الامین، ج1، ص 627.
42 . سبط ابن جوزی، پیشین، ج2، ص 209. همچنین شیخ مهدی فَلُّوجی حلّی (م‌1357‌ق) نیز در این باره سروده است :

لاتطلبوا رأس الحسین فانه
لا فی حِمی ثاوٍ و لافی واد

لکنّما صِفو الولاءِ یدلّکم
فی انه المقبور وسط فؤادی

سر ِحسین(ع) را نجویید ،چون نه در حرم و حصاری و نه در دره‌ای (مدفون) است.
لکن ولایت خالص و ناب، شما را راهنمایی می‌کند که حسین(ع) در اعماق و ژرفای دل من مدفون است.
(محمد علی یعقوبی، البابلیات، ج 3، القسم الثانی، ص 128).
43 . عباس محمود عقاد، ابوالشهداء، الحسین بن علی(ع)، ص 111.
 

منابع:
ـ ابن اسعد یافعی شافعی، عبدالله، مرآه الجنان و عبره الیقظان، حیدر آباد ـ دكن، دائره المعارف النظامیه الكائنه، 1337 ق.
ـ ابن اعثم كوفی، ابومحمد احمد بن علی، كتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء،1411 ق.
ـ ابن تیمیه، تقی الدین ابوالعباس احمد، رأس الحسین(ع)، تحقیق السید الجُمَیلی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1406 ق.
ـ ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوك، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1412 ق.
ـ ــــــــــ، الردّ علی المتعصب العنید، تحقیق محمد کاظم محمودی، بی‌جا، التراث الاسلامی العظیم، 1403 ق.
ـ ابن سعد، محمد، ترجمه الامام الحسین و مقتله، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، قم، مؤسسه اهل البیت لإحیاء التراث، 1415ق.
ـ ــــــــ ، الطبقات الكبری، بیروت، دارصادر، [بی تا].
ـ ابن شهر آشوب، ابوجعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی‎طالب، تحقیق یوسف البقاعی، [بی‌جا]، انتشارات ذوالقربی (افست دارالاضواء)، 1379 ش.
ـ ابن طاووس، سید رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر، الملهوف علی قتلی الطفوف، تحقیق و تقدیم فارس تبریزیان (الحسّون)، [بی جا]، دارالاسوه، 1383 ش.
ـ ابن طاووس، سید عبد الكریم، فرحه الغری، تحقیق سید تحسین آل شبیب موسوی، [بی جا]، مركز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1368 ق.
ـ ابن عساکر دمشقی، علی بن حسن بن هبه الله شافعی، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ـ ابن فتال نیشابوری، محمد، روضه الواعظین، تحقیق سید محمد مهدی سید حسن خرسان، قم، منشورات الرضی، [بی تا].
ـ ابن قولویه قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمد، كامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.
ـ ابن كثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل، البدایه و النهایه، تحقیق و تعلیق علی شیری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1408 ق.
ـ ابن نما حلی، نجم الدین محمد بن جعفر، مثیرالاحزان، نجف، مطبعه الحیدریه، 1369ق.
ـ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق و تخریج حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، [بی تا].
ـ ــــــــــ ، لواعج الاشجان، [بی جا]، مكتبه بصیرتی، [بی تا].
ـ بلاذری، احمد بن یحیی بن جا‌بر، کتاب جمل من انساب الاشراف، بیروت، دارالفكر، 1417 ق.
ـ بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، الآثار الباقیه من القرون الخالیه، بیروت، دار صادر، [بی تا].
ـ تمیمی بستی، محمد بن حبّان بن احمد، الثقات، [بی جا]، مؤسسه الكتب الثقافیه، 1393 ق.
ـ تمیمی مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار(ع)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی،‌ قم، مؤسسه النشر الاسلامی، [بی تا].
ـ حسینی موسوی حائری كركی، سید محمد بن ابی‎طالب، تسلیه المُجالس و زینه المَجالس، تحقیق فارس حسّون كریم، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1418 ق.
ـ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1399 ق.
ـ خوارزمی، موفق بن احمد بن محمد، مقتل الحسین(ع)، تحقیق محمد سماوی، قم، دارانوار الهُدی، 1418 ق.
ـ خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران، انتشارات كتابخانه خیّام، 1333 ش.
ـ ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، مؤسسه الرساله، 1413 ق.
ـ ـــــــــــ ، تاریخ الاسلام،‌ تحقیق عمر عبدالسلام تدمُری، بیروت، دارالكتاب العربی، 1407ق.
ـ زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق سلیم النعیمی، منشورات الرضی، 1410 ق.
ـ سبط ابن جوزی، یوسف بن قزغلی بغدادی، تذكره الخواص من الامه بذكر خصائص الائمه(ع)، ‌تحقیق حسین تقی زاده، [بی جا]، مركز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت (ع)، 1426 ق.
ـ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، تعلیق عبدالله عمر بارودی، بیروت، دارالجنان، 1408 ق.
ـ شَبراوی، عبدالله بن محمد بن عامر، الإتحاف بحُبّ الأشراف، تحقیق سامی الغُرَیری، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1423 ق.
ـ شبلنجی، مؤمن بن حسن مؤمن، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ع)، بیروت، دارالجیل، 1409 ق.
ـ شجری، یحیی بن حسین بن اسماعیل جرجانی، الامالی الخمیسیه، بیروت، عالم الكتب، 1403ق.
ـ صبّان، محمد بن علی، إسعاف الراغبین فی سیره المصطفی(ص) و فضائل اهل بیته الطاهرین(ع)، (چاپ شده در حاشیه «نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ع)»، بیروت، دارالجیل، 1409 ق).
ـ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، الامالی، تحقیق مؤسسه البعثه، قم، مؤسسه البعثه، 1417 ق.
ـ صفدی، صلاح الدین خلیل بن آیبَك، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار إحیاء التراث، 1420 ق.
ـ طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1417ق.
ـ ــــــــــ ، تاج الموالید فی موالید الائمه و وفیاتهم، قم، مكتبه آیه الله مرعشی نجفی، 1406 ق.
ـ طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوك، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
ـ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحكام،‌ تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1365 ش.
ـ عقاد، عباس محمود، ابوالشهداء، الحسین بن علی(ع)، بیروت، المکتبه العصریه، 1421 ق.
ـ علم الهدی، سید مرتضی، رسائل المرتضی، تقدیم احمد حسینی، ‌قم، دارالقرآن الكریم، 1405ق.
ـ عمرانی، محمد بن علی بن محمد، الانباء فی أخبار الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره، دارالآفاق العربیه، 1421 ق.
ـ قاضی طباطبایی، سید محمد علی، تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، قم، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت الله قاضی طباطبایی، 1368 ش.
ـ قرطبی، محمد بن احمد، التذكره فی امور الموتی و امور الآخره، [بی جا]، دارالكتبالعلمیه، [بی تا].
ـ قزوینی، زكریا محمد بن محمود، عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات، (چاپ شده در حاشیه «حیاه الحیوان الکبری»، کمال الدین دمیری)، [بی جا، بی تا، بی نا].
ـ قزوینی، فضل علی، الامام الحسین(ع) و اصحابه، تحقیق سید احمد حسینی، قم، ابن المؤلف، 1415 ق.
ـ کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الفروع من الكافی، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367 ش.
ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوارالجامعه لدُرَر أخبار الائمه الاطهار(ع)، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.
ـ مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی‎بكر بن احمد، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیركبیر، 1364ش.
ـ مستوفی هروی، محمد بن احمد، ترجمه کتاب الفتوح، تصحیح غلام‎رضا مجد طباطبایی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372 ش.
ـ مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الكبیر، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، نشر القیوم، 1419ق.
ـ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل البیت(ع)، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاءا التراث، 1413ق.
ـ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411 ق.
ـ مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیه، بیروت،دارالکتب العلمیه، 1418ق.
ـ مُناوی، محمد عبدالرؤوف فیض القدیر، بیروت، دارالمعرفه، 1391ق.
ـ موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، [بی جا، بی نا]، 1413 ق.
ـ موسوی مقرم، سید عبد الرزاق، مقتل الحسین(ع)، بیروت، دارالکتاب، 1399ق.
ـ نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایه الارب فی فنون الادب، تحقیق عبدالمجید ترحینی و عماد علی حمزه، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1424 ق.
ـ یعقوبی، محمد علی، البابلیات، قم، دارالبیان، 1373ق.
منبع: نشریه تاریخ در آینه پژوهش شماره 26

چکیده
 

پژوهش حاضر به بررسی فرجام سر مطهر امام حسین(ع) و سرهای دیگر شهدا و محل دفن آنها، در دو بخش پرداخته است: بخش نخست، به فرجام سر امام(ع) و دیدگاه‌های مربوط به محل دفن آن می‌پردازد و پس از بررسی و بازکاوی اقوال متعدد در این باره، قول الحاق سر به بدن مطهر، را بر اقوال دیگر ترجیح می‌دهد. در بخش دوم به نقد و بررسی گزارش‌های مربوط به فرجام سرهای دیگر شهدا پرداخته شده است. بررسی‌ها، این باور را تقویت می‌كند كه فرجام و محل دفن سرهای دیگر شهدا نامعلوم است.
کلید واژه‌ها: عاشورا، سر امام حسین(ع)، سر یاران امام حسین(ع)، کربلا و نجف.

مقدمه
 

یكی از پرسش‌هایی که درباره وقایع پس از عاشورا مطرح و شایسته مطالعه و بررسی است، فرجام سر مطهر امام حسین(ع) و دیگر سرهای شهدا است. بر اسا‌س گزارش‎های تاریخی، مسلّم است كه سر امام حسین(ع) و دیگر سرها توسط مأموران ابن زیاد به شام فرستاده شد. همچنین بر اسا‌س برخی گزارش‎ها، سرهای دیگر شهدا نیز همراه سر امام حسین(ع) به دربار یزید برده شد.(1) اکنون این پرسش مطرح است كه پس از آنكه یزید ـ در ظاهر ـ از عملكرد خویش با امام حسین(ع) و یارانش اظهار پشیمانی كرد و درصدد بازگرداندن اسرا به مدینه برآمد، سرنوشت سر امام(ع) و سرهای دیگر چه شد؟ آیا چنان كه بین شیعه مشهور است، سر امام(ع) به بدن ملحق شد یا چنان كه در برخی منابع دیگرِ حدیثی شیعه آمده است، در نجف، كنار قبر امیرالمؤمنین(ع) دفن شد یا بر اساس برخی منابع اهل‌سنت به مدینه فرستاده شد و در بقیع دفن شد و یا در دمشق یا قا‌هره یا عَسقَلان یا رَقّه و یا حتی در مرو دفن شد؟ فرجام سرهای دیگر شهدا به كجا انجامید؟ آیا آنها نیز به بدن‎هایشان ملحق شدند یا سرنوشت آنها نامعلوم است؟ بنابراین در این نوشتار دو موضوع، مورد بررسی و پژوهش قرار می‎گیرد: نخست، فرجام سر امام(ع) و دوم، فرجا‌م سرهای شهدا.

نخست: فرجام سر امام حسین‌(ع)
 

در اینكه سر مطهّر امام حسین(ع) كجا دفن شده است، منابع تاریخی و حدیثی شیعه و سنی، گزارش‌های متفاوتی ارائه كرده‎اند تا آنجا كه ده قول در این باره گفته شده است. برخی از مورخان همانند سبط ابن‌جوزی و نویری و بعضی از محققان و نویسندگان معاصر، از جمله سید محسن امین عاملی(2)، فضل علی قزوینی(3) و شهید قاضی طباطبایی(4)، به جمع‎آوری برخی از اقوال و نقد و بررسیِ آنها پرداخته‎اند كه در این پژوهش از كوشش‌های آنان بهره گرفته شده است. اما اقوال در این باره، عبارت‌اند از:

1. كربلا
 

بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعی و سنی بر این باورند كه سرِ امام حسین(ع) به بدن ملحق شده است، از این‎رو این قول، شهرت خاصی دارد. از اندیشمندان شیعه كه قائل به چنین قولی شده‎اند، عبارت‌اند از:
شیخ صدوق (م381ق) و به پیروی از او، ابن فتال نیشابوری (م‌508 ‌ق) در این باره می‎نویسند: علی بن حسین(ع) همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین(ع) را به كربلا بازگرداند.(5)
سید مرتضی (م436ق) در این باره می‎گوید: روایت شده كه سر امام حسین(ع) با جسد وی در كربلا دفن شد.(6)
طبرسی (م548ق) پس از اشاره به قول سید مرتضی،(7) در جای دیگر می‌نویسد: برخی از اصحاب ما گفته‎اند كه سر از شام بازگردانده و به بدن ملحق شد.(8)
ابن شهر آشوب (م‌588‌ق) بعد از نقل سخن سید مرتضی،(ره) از قول شیخ طوسی نقل كرده است كه به همین سبب (الحاق سر امام(ع) به بدن) توصیه به زیارت اربعین شده است.(9)
ابن نمای حلی(م644‌ق) نیز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن می‎توان اعتماد كرد، ‌آن است كه بعد از گرداندن سر امام(ع) در شهرها به بدن بازگردانده و با جسد دفن شد.(10)
سید ابن‌طاووس (م‌664‌ق) و بعدها به پیروی از او، سید محمدبن ابی‎طالب (از مورخّان قرن دهم) نوشته‌اند: اما سرِ حسین(ع)، روایت شده كه برگردانده شد و در كربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب هم طبق همین دیدگاه مورد اشاره بوده است.(11)
مجلسی (م‌1110 یا 1111ق) یكی از وجوه استحباب زیارت امام حسین(ع) را در روز اربعین، الحا‌ق سرهای مقدس شهدا به اجسادشان توسط امام سجاد،(ع) بیان كرده است.(12)وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره، می‎نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است كه سر امام(ع)، همراه بدن، دفن شده است.(13)
اما برخی از مورخّان و اندیشمندان اهل‌سنت، كه به این دیدگاه قائل شده‌اند، عبارت‌اند از:
ابوریحان بیرونی (م440‌ق) در این باره می‎نویسد: «و فی العشرین رُدَّ رأسُ الحسینِ(ع) الی مَجثمه حتی دفن مع جثّته ...؛(14)در روز بیستم (صفر)، سر حسین(ع) به بدنش ملحق و با آن دفن شد».
مستوفی هروی (از مورخان قرن ششم و مترجم كتاب الفتوح نگاشته ابن‌اعثم) بر این باور است كه علی بن حسین(ع) با سایر اهل بیت(ع) در روز بیستم صفر، سر مبارك امیرالمؤمنین حسین(ع) را به بدنش ملحق ساختند.(15)
سبط ابن‌جوزی (م‌654‌ق) ملحق شدن سر به بدن را پس از بازگرداندن آن به همراه اسرا به مدینه، گفته هشام كلبی و غیر او دانسته و آن را مشهورترین قول می‌داند.(16)و(17) قرطبی (م‌671‌ق) می‎نویسد: امامیه می‎گویند كه سر حسین(ع) پس از چهل روز، به كربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‎نامند.(18)
قزوینی (م‌682‌ق) نیز نگاشته است: روزِ اول ماه صفر، عید بنی‎امیه است، چون در آن روز، سر حسین(ع) را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، بازگردانده شد.(19)
نُوَیری (م‌7‌33‌ق) یكی از اقوال را در این باره، الحاق سر به بدن دانسته و افزوده است كه قائلان به الحاق، دو دسته هستند: گروهی معتقدند كه یزید پس از چهل روز سر را به بدن بازگرداند و گروه دیگر بر این باورند كه این الحاق در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز بوده است.(20)
حمدالله مستوفی (متوفای پس از 744‌ق) می‎گوید: اهل‌بیت(ع) را با سر حسین پیش یزید بن معاویه فرستادند. او به سخن ابوبُرده (برادر ابوموسی اشعری) ایشان را به مدینه فرستاد و سر حسین [باز به كربلا] فرستاد.(21) وی در جای دیگر افزوده است: «پسر ابوایّوب انصاری، آنجا [شام] بود. یزید را ملامت كرد و سر حسین از او بستد. روز چهلم به تنش رسانیدند».(22)
خواند میر (م‌942‌ق) نگاشته است: «امام چهارم(ع) با خواهران و عمات و سایر اقربا، متوجه مدینه طیّبه گشته، در بیستم شهر صفر، سر امام حسین(ع) و سایر شهیدان كربلا ـ رضی الله عنهم ـ را به ابدان ایشان منضم ساخت». وی این قول را صحیح‎ترین قول درباره محل دفن امام(ع) دانسته است.(23)
مُناوی(24) (م‌1031‌ق)، شَبراوی(25)(م‌1172‌ق)، ابن‌صَبّان(26) (م‌1206‌ق) و شِبلَنجی(27) (متوفای پس از 1308‌ق) نوشته‎اند: امامیه می‎گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در كربلا دفن شد.
این گزارش‎ها، دیدگاه مورخان و نویسندگان شیعه و اهل‌سنت در این باره بود و چنان‌که ملاحظه می‎شود، بر اساس گزارش‎های یاد شده، قول دفن سر در کربلا، مشهورترین قول در میان شیعه و نیز اهل‌سنت ـ بر اساس گفته سبط ابن جوزی(28)ـ است.

2. نجف
 

در منابع حدیثی شیعه، روایاتی وجود دارد كه حاكی از دفن سر امام حسین(ع) كنار قبر امیرالمؤمنین(ع) است. این روایات چنین است:
1. بر اسا‎س برخی از روایات، سر امام(ع) توسط یكی از موالی امام صادق(ع) از شام به نجف آورده شد و در كنار قبرِ امیرالمؤمنین(ع) دفن شد، چنان‌كه یزیدبن عمر بن طلحه می‌گوید: امام صادق(ع) وقتی در حیره بود، به من فرمود: آیا آنچه به تو وعده داده بودم، نمی‌خواهی؟ گفتم آری، یعنی رفتن نزد قبر امیرمؤمنان ـ که درودهای خدا بر او بادـ . پس امام و (پسرش) اسماعیل و من سوار مركب شدیم تا آنكه از ثَوِیّه (مكانی میان حیره و نجف كنار تپه‌‌های سفید) گذشتیم. پس امام(ع)، اسماعیل و من فرود آمدیم و همگی نماز خواندیم. امام(ع) به اسماعیل فرمود: برخیز و بر جدّت حسین(ع) سلام بده. گفتم: فدایت شوم مگر حسین در كربلا نیست؟ فرمود: آری، لكن چون سرش به شام برده شد، غلامی از ما آن را ربود و در كنار قبر امیرمؤمنان(ع) دفن كرد.(29)
2. در برخی روایات آمده است كه در نجف، دو قبر است: قبر بزرگ و قبر كوچك، چنان‎كه علی بن أسباط از امام صادق(ع) روایت می‌كند كه وقتی به نجف آمدی، دو قبر خواهی دید. قبر بزرگ و قبر كوچك، اما بزرگ، قبر امیرمؤمنان(ع) است و اما كوچك، سر حسین(ع) است.(30)
3. در روایتی آمده است كه ابان بن تغلب می‌گوید: من همراه امام صادق(ع) بودم، حضرت چون از پشت كوفه گذشت، فرود آمده و دو ركعت نماز خواند، سپس اندکی جلو رفت، دو ركعت نماز خواند، سپس اندكی راه رفت و فرود آمد و دو ركعت نماز خواند. آنگاه فرمود: این قبر امیرمؤمنان(ع) است. گفتم: فدایت شوم، آن دو جای دیگری كه نماز خواندی، كجا بودند؟ فرمود: جایگاه سر حسین(ع) و جایگاه منبر (امام) قائم.(31)
4. یونس بن ظَبیان در روایتی، از امام صادق(ع) نقل كرده است كه همراه حضرت از حیره خارج شده و به تپه‎های سرخ نجف رسیدیم. امام (ع) پس از وضو گرفتن، به تپه‎ای نزدیك شده و در آنجا نماز خواندند، سپس به تپه‎ای پایین‎تر از تپه نخست رفته و در آنجا نیز نماز به جا آورد و به من فرمود: ای یونس، همان کاری که من کردم، بکن. من نیز چنان کردم. چون فراغت یافتم، به من فرمود: اینجا را می‎شناسی؟ گفتم: نه. فرمود: جای اولی را كه نماز خواندی، قبر امیرمؤمنان(ع) است و تپه دیگر، محل دفن سر حسین بن علی(ع) است. عبیدالله بن زیادِ ملعون چون سر را به شام فرستاد، به كوفه بازگردانده شد. ابن‌زیاد گفت: آن را از اینجا بیرون ببرید تا كوفیان مفتون آن نشوند. خدا آن را نزد قبر امیرمؤمنان(ع) قرار داد. پس سر با بدن است و بدن با سر.(32)

3. مدینه
 

برخی از مورخان اهل‌سنت، گزارش كرده‎اند كه وقتی كه یزید اسرا را رهسپار مدینه كرد، سر امام حسین(ع) را نزد عمرو بن سعید بن عاص، كارگزارش در مدینه فرستاد و او آن را كفن كرده و در بقیع نزد قبر مادرش فاطمه(س) دفن كرد.(33)
نُویری، علت ارسال سر را به مدینه توسط یزید،‌ چنین گزارش كرده است:
برخی گفته‌اند: یزید، نعمان بن بشیر انصاری را مأمور كرد تا سر حسین را به مدینه ببرد تا مردم آن را مشاهده كنند و با این شیوه، عبدالله بن زبیر (یكی از مدعیان خلافت) را بترساند. چون سر به مدینه رسید، عمرو بن سعید اشدق پس از اظهار عدم تمایل به دریافت سر، آن را كفن كرده و در كنار قبر مادرش فاطمه(س) دفن كرد.(34)
نُویری افزوده است كه برخی دیگر گفته‌اند كه سر نزد بنی‌هاشم فرستاده شد و آنان آن را پس از غسل و كفن و نماز خواندن بر آن در كنار قبر فاطمه(س) دفن كردند. (35)

نقد و بررسی
 

احتمال آنكه سر امام(ع) از شام به مدینه فرستاده شده باشد، با برخی از گزارش‌ها همخوانی دارد، چنان‌که گزارش شده است كه وقتی امام سجاد(ع) از یزید می‎خواهد سر پدرش را به او بدهد، یزید می‎گوید كه هرگز سر را نخواهی دید.(36) اما اینكه سر در مدینه دفن شده باشد، نمی‌توان پذیرفت، زیرا افزون بر آنكه با برخی از گزارش‎ها كه حاكی است سر مجدداً به شام بازگردانده شد، منافات دارد، چنان‌كه بلاذری به نقل از كلبی، نگاشته است كه یزید سر حسین(ع) را به مدینه فرستاد و سپس به دمشق بازگردانده شد،(37) با دیدگاه مشهور، یعنی الحاق سر به بدن نیز همخوانی ندارد.

پی نوشت ها :
 

*استادیار دانشگاه شهید باهنر كرمان.
1 . طبری، تاریخ الامم و الملوك، ج 4، ص 352؛ شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج2، ص 119؛ طبرسی، ‎إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 1، ص 473.
2 . سید محسن امین عاملی، اعیان‌الشیعه، تحقیق و تخریج حسن الامین، ج1، ص 626 ـ 627 و همو، لواعج الاشجان، ص 247 ـ 250.
3 . فضل علی قزوینی، الامام الحسین(ع) و اصحابه، تحقیق سیداحمد حسینی، قم، ص 427 ـ 435.
4 . سید علی قاضی طباطبایی، تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، ص 304 ـ 353.
5 . شیخ صدوق، الامالی، مجلس سی و یكم، ص 232؛ ابن فتال نیشابوری، روضه‌الواعظین، ص 192؛ مجلسی، بحار الانوار، ج 45، ص 140.
6 . رسائل المرتضی، ‌ج3، ص130.
7 . فضل‌بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج1، ص 477.
8 . تاج الموالید فی موالید الائمه و وفیاتهم، ص 33.
9 . مناقب آل ابی‎طالب، ج4، ص 85 : قال الطوسی(ره) : و منه زیاره الاربعین. مجلسی، پیشین، ج 44، ص 199.
10 . نجم‌الدین محمد‌بن جعفر‌بن نما حلی، مثیرالاحزان، ص85 .
11 . سید ابن طاووس، الملهوف فی قتلی الطفوف، ص 114؛ سید محمد بن ابی‎طالب، تسلیه المُجالس و زینه المَجالس، ج 2، ص 459.
12 . مجلسی، پیشین، ج 98، ص 334.
13 . همان، ج 45، ص 145.
14 . بیرونی، آلاثارالباقیه عن القرون الخالیه، ص 331.
15 . محمد بن احمد مستوفی هروی، ترجمه الفتوح، ص 916.
16 . سیدبن جوزی، تذكره الخواص من الامه بذكرخصائص الائمه(ع)، تحقیق حسین تقی زاده، ج2، ص 206 : اختلفوا فی الرأس علی أقوال: اشهرها انه رُدّ الی المدینه مع السبایا، ثم رد الی الجسد بكربلاء فدفن معه، قاله هشام و غیره.
17. یکی از محققان معاصر درباره عبارت «رد الی المدینه مع السبایا» احتمالاتی داده است. یکی آن که احتمال تصحیف در آن را داده و صحیح آن را «رده ابن زیاد مع السبایا الی الشام ثم رد الی كربلا» دانسته است، چنانکه احتمال داده مقصود از مدینه، «مدینه الشام» باشد، چرا كه ارسال سر و اسرا به مدینه و از آنجابه كربلا، بسیار بعید است. وی احتمال سومی نیز داده‎ و آن این كه یزید سر را همراه اهل بیت(ع) به مدینه فرستاد، اما آنان از بین راه به كربلا رفته و سر را به بدن ملحق كردند (فضل علی قزوینی، الامام الحسین(ع) و اصحابه، ج 1، ص 428).
18. محمدبن احمد قرطبی، التذكره فی امور الموتی و امور الآخره، ج2، ص 668.
19. زكریا محمد بن محمود قزوینی، عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات، چاپ شده در حاشیه حیاه الحیوان الکبری، کمال‌الدین دمیری، ج1، ص 109.
20. احمد‌بن عبدالوهاب نویری، نهایه الارب فی فنون الادب، ج 20، ص 300.
21 . حمدالله بن ابی‎بكر بن احمد مستوفی قزوینی، تاریخ گزیده، ص 202.
22 . همان، ص 265.
23 . غیاث الدین بن همام الدین حسینی مشهور به خواندمیر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ص 60.
24 . محمد عبدالرؤوف مناوی، فیض القدیر، ج1، ص 205.
25. عبدالله بن محمد بن عامر شَبراوی، الإتحاف بحُبّ الأشراف، تحقیق سامی الغُرَیری، ص 127. او در این باره نوشته است: و گفته شده: پس از چهل روز از شهادتش، سر به بدن در كربلا برگردانده شد.
26 . محمدبن علی صبّان، إسعاف الراغبین فی سیره المصطفی و فضائل اهل بیته الطاهرین، ص 215.
27 . مؤمن‌بن حسن مؤمن شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص 269.
28 . سبط‌ابن جوزی، پیشین، ج 2، ص 206.
29 . شیخ كلینی، الفروع من الكافی، ج 4، ص571؛ ابن‌قولویه قمی، كامل الزیارات، باب 9، ص 83 ؛ سید عبد الكریم بن طاووس، فرحه الغری، ص 92ـ 93؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 178، حدیث 28. و مشابه آن: ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحكام،‌ ج 6، ص35ـ36؛ طبرسی، تاج الموالید، ص 34؛ ابن شهرآشوب، پیشین، ج4، ص 85 ؛ سید ابن طاووس، فرحه الغری، ص92ـ94.
30 . ابن قولویه، پیشین، باب 9، ص 84 ؛ سید عبدالكریم بن طاووس، پیشین، ص 88 .
31 . شیخ كلینی، پیشین، ج 4، ص 572؛ ابن قولویه قمی، پیشین، باب 9، ص83ـ84 ؛ سید عبدالكریم بن طاووس، پیشین، ص 87 . شیخ طوسی نیز مشابه چنین خبری را از مبارك خبّاز نقل كرده است (پیشین، ج 6، ص 34 ـ 35). همچنین ابن طاووس چند روایت دیگر را به این مضمون از امام صادق (ع) نقل كرده است (فرحه الغری، ص 86 به بعد).
32 . ابن قولویه قمی، پیشین، باب 9، ص 86 ـ 87 ؛ مجلسی، پیشین، ج 45، ص 178 و ج 97، ص 243 ـ 244. افزون بر آن كه راوی این خبر یعنی یونس‌بن ظَبیان، در منابع رجالی، ضعیف شمرده شده است (سید ابوالقاسم موسوی خوئی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، ج 21، ص 207) این که مقصود از جمله آخر خبر یعنی «سر با بدن است و بدن با سر» روشن نیست، از این‌رو مورد بحث و توجیه برخی از اندیشمندان شیعه قرار گرفته ا‎ست، ر.ك : بحار الانوار، ج 45، ص 178 و ج 97، ص 244.
33 . محمد بن سعد، ترجمه الحسین(ع) و مقتله، ص 85 و همو، الطبقات الكبری، ج 5، ص 238؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج2، ص 83؛ ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزی، المنتظم فی الامم و الملوک، ج5، ص 344 و همو، الردّ علی المتعصب العنید، ص 50؛ سبط ابن جوزی، پیشین، ج 2، ص 206؛ ابن نما، مثیرالاحزان، ص 85؛ ابن‌تیمیه، رأس الحسین(ع)، ص 197 و 208؛ عبدالله‌بن اسعد یافعی شافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، حیدر آباد ـ دكن، دائره المعارف النظامیه الكائنه، 1337 ق، ج1، ص 135 ـ 136؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج 3، ص 315 ـ 316؛ ابن‌كثیر، البدایه و النهایه‌، ج 8 ، ص 222.
34 . نویری، پیشین، ج20، ص301 ـ 302.
35 . همان، ج 20، ص302.
36. ابن‌نما، پیشین، ص 85؛ سیدابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص 224؛ مجلسی، بحار الانوار، ج 45، ص 144.
37. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص 418. همچنین از گزارش قاضی نعمان مغربی که گفته است: «هنگامی که یزید فرمان داد تا سر حسین(ع) را در شهرها بگردانند، آن را به مدینه آوردند» چنین برداشت می‌شود که طبیعتا پس از گرداندن، بایستی دوباره به دمشق بازگردانده شده باشد (ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار(ع)، ج 3، ص 159).
 

منبع: نشریه تاریخ در آینه پژوهش شماره 26

درس‏ها و عبرت‏هاى عاشورا در عرصه رفتار سیاسى
 

یكى از اساسى‏ترین ابعاد حادثهعاشورا، درس‏ها و عبرت‏هاى ایننهضت‏است.
درس‏هاى عاشورا همواره بحثى زنده،حیات‏بخش و حركت‏آفرین است. هر چنداین رویداد در مكان و زمان محدودى بهوقوع پیوست اما درس‏هاى آن ویژه زمان ومكان خاصى نیست. عدالت‏خواهى وستم‏ستیزى، عزت، پاسدارى از اسلام وارزشهاى اسلامى، شهادت در راه خدا، جمعمیان سیاست و معنویت، امر به معروف ونهى از منكر از جمله درس‏هاى مهم درعرصه رفتارسیاسى رویداد عاشورا است.
نویسنده پس از تبیین مسائل یاد شدهو بیان نمونه‏هایى از آن در كلام و رفتارامام حسین(ع)، به بررسى عبرت‏هاىعاشورا مى‏پردازد. وى تحلیل عواملزمینه‏ساز حادثه عاشورا را مایه عبرتجامعه اسلامى و نظام دینى دانسته،مهم‏ترین آن‏ها را تحت عنوان دگرگونىارزش‏ها و آرمان‏هاى حاكم بر جامعه نبوىو كوتاهى خواص از انجام رسالت خود،بازگو مى‏نماید. جدایى مردم از اهل‏بیت(ع)و دنیاگرایى خواص از جمله موضوعاتىاست كه در این بخش مورد توجه قرارگرفته است.

مقدمه
 

در باره رویداد عاشورا بسیار گفته و نوشته‏اند. باز هم جاى گفتن و نوشتن باقى است، چراكه این رویداد از چنان ابعاد بزرگ و گسترده‏اى برخوردار است كه هر چه بیش‏تر به تحلیل وبررسى آن پرداخته شود زوایاى نوتر و تازه‏ترى از آن آشكار خواهد شد.
قیام عاشورا از سال 61 هجرى تا امروز همچون چشمه‏اى جوشان و خروشان از آبزلال و گواراى خود تشنگان معرفت و حقیقت را سیراب كرده، و الهام‏بخش بسیارى ازنهضت‏هاى حقّ علیه باطل بوده است. انقلاب اسلامى، به رهبرى امام خمینى(ره) از عاشوراالهام گرفت. ماندگارى و پایایى آن نیز در گرو بهره‏گیرى از درس‏ها و عبرت‏هاى آن است.درس‏هاى عاشورا در گستره زمان و زمین همچنان ادامه دارد، چرا كه در ادبیات عاشوراآمده‏است:
«كلّ یوم عاشورا و كل ارض كربلا و كل شهر محرم.»
[1]
یعنى درگیرى حقّ‏جویان و عدالت‏خواهان با باطل و ستمگران همیشگى است. رویدادعاشورا در تاریخ همواره قابل تكرار است. از این روى، عاشورا رسالت بزرگى را بر دوشهمه دینداران به ویژه آگاهان جامعه نهاده است. همگان پس از شناخت ابعاد آن موظف‏اندخود و جامعه خود را با آن مقایسه و از آن درس و عبرت بیاموزند، چرا كه زنده بودن تاریخ بهترسیم و تصویب آن و سنجش خودمان با آن است.
سخن ما در این گفتار با عنوان : «درس‏ها و عبرت‏هاى عاشورا در عرصه رفتار سیاسى»در باره یكى از اساسى‏ترین ابعاد این حادثه بزرگ است كه در دو بخش آن را پىخواهیم‏گرفت:
الف. درس‏هاى عاشورا؛
ب. عبرت‏هاى عاشورا.
پیش از آن یادآورى چند نكته مفید و مناسب مى‏نماید:

1. تفاوت درس و عبرت
 

درس گرفتن از قیام عاشورا یعنى گفتار و رفتار عاشورائیان را در زندگى فردى واجتماعى، الگو و اسوه قراردادن. در نهضت عاشورا با قهرمانان و الگوهایى روبه رو هستیمكه با گفتار و رفتار خود حادثه‏اى بس بزرگ آفریدند، حادثه‏اى كه مى‏توان براى شیعه و مسلمانان بلكه همه جهانیان الگوى مناسب و كارآمدى باشد.
عبرت: واژه «عبرت» از ریشه «عبور» و گذشتن از چیزى به چیز دیگر است.
به اشگ چشم «عبره» گفته مى‏شود،
[2] چون اشگ از چشم عبور مى‏كند. در تعبیر خوابنیز، این واژه به كار رفته، چون انسان را از ظاهر به باطن منتقل مى‏كند. به همین مناسبت بهحوادثى كه به انسان پند دهد «عبرت» گویند، چون انسان را به یك سلسله تعالیم كلّىراهنمایى مى‏كند.
[3]
بنابراین، عبرت‏آموزى یعنى از حال به گذشته رفتن و گذشته را بررسى و از آن پند گرفتناست. عبرت‏آموزى از حادثه عاشورا به این معناست كه انسان همواره آن را مورد مطالعهقرار داده و جامعه خود را با آن مقایسه كند تا بفهمد در چه حال و وضعى قرار دارد، چه چیزىاو را تهدید مى‏كند و چه چیزى براى او لازم است.
با این بیان، تفاوت اساسى بین درس و عبرت وجود ندارد؛ چرا كه عبرت‏آموزى نوعدیگرى از درس است، امّا درس از راه عبرت‏گیرى. با این توضیح كه ما در درس‏آموزىنقطه‏هاى اوج و خوبى‏ها را مى‏بینیم و آن‏ها را به عنوان اسوه و سرمشق معرفى مى‏كنیم. امّا درعبرت‏آموزى، تنها به خوبى‏ها و الگوهاى مثبت نگاه نمى‏كنیم بلكه بدى‏ها و زشتى‏ها ونامردمى‏ها را نیز مى‏بینیم و از آن به گونه‏اى دیگر درس مى‏آموزیم. به گفته استاد شهیدمطهرى: حادثه عاشورا دو صفحه دارد: سفید و نورانى، تاریك و سیاه. صفحه سفیدقهرمانانى چون امام حسین(ع) و قمر بنى‏هاشم و صفحه سیاه قهرمانانى چون یزید، ابن زیادو عمر سعد دارد. در بحث عبرت‏ها به صفحه سیاه و تاریك و جنایت‏هاى آنان نیزتوجّه‏مى‏شود.

2. اهمیت بحث در اندیشه اسلامى
 

هر چند برخى درس‏آموزى و عبرت‏گیرى از تاریخ را نفى كرده‏اند،
[4] ولى بر اساس بینشاسلامى، این موضوع مورد تأیید و تأكید منابع دینى ماست. قرآن و روایات در بسیارى ازموارد ما را به درس‏آموزى و عبرت‏گیرى از تاریخ فرا خوانده‏اند. از باب نمونه: قرآن پس ازطرح داستان حضرت یوسف و برادرانش و همچنین انحراف زلیخا و عفاف و پاكدامنىیوسف و دیگر مسائل مى‏فرماید:
«لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب؛
[5]
در قصه‏هاى آنان براى صاحبان خرد عبرت است.»
امامان بزرگوار شیعه نیز بر این مسأله تأكید كرده‏اند. به عنوان نمونه: على(ع) به یكى ازكارگزارانش مى‏نویسد:
«و اعتبر بما مضى من الدنیا لما بقى منها، فان بعضها یشبه بعضاً و آخرها لاحقٌ باوّلها؛
[6]
از گذشته دنیا، براى مانده و آینده آن پند و عبرت گیر. چرا كه پاره‏هاى تاریخ با یكدیگرهمانندند و پایانش به اوّلش مى‏پیوندد.»
آیات و روایات در این باره فراوان است. در این‏جا به همین دو نمونه بسنده مى‏كنیم.

3. ابعاد بحث
 

عبرت‏هاى عاشورا، از دو زاویه درخور بحث و بررسى است:
الف. از بعد تاریخى: از این بعد محقّق با مطالعه و تحلیل چند مقطع از تاریخ اسلام بهعلت یا علل این فاجعه بزرگ دست مى‏یابد. چرا كه این قیام بزرگ بدون مقدمه و زمینه قبلىنبود بلكه مقدمات بسیار از دیر زمان زمینه‏هاى آن را فراهم كرده بود. بنابراین، اگر از این بعدبخواهیم به این رویداد نگاه كنیم باید به حدود پنجاه سال پیش از آن برگردیم و پس از بررسىحوادث گذشته به تحلیل روى كارآمدن یزید و فاجعه عاشورا بپردازیم.
ب. از بعد نظرى: در این‏جا به اصول و عواملى كه در این رویداد نقش داشته‏اند بایدپرداخته شود. به دیگر سخن، در فرهنگ اسلامى، تعیین سرنوشت جامعه و تاریخ به دستانسان است:
«ان الله لا یغیّر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم.
[7]
ذلك بان الله لم یك مغیراً نعمة انعمها على قوم حتى یغیروا ما بانفسهم.»
[8]
جامعه و تاریخ همانند دیگر پدیده‏ها داراى ضابطه و قانون است، و قوانین حاكم بر آنهاهمانند قوانین حاكم بر دیگر پدیده‏ها ثابت و غیر قابل تغییر است:
«و لن تجد لسنّة الله تبدیلا.»
[9]
خداوند حتى به جامعه مؤمنان خطاب مى‏كند كه اگر آنان از ایمان خویش روى برگردانندطولى نخواهد كشید كه گروهى را جایگزین آنان خواهد كرد.
[10]
بر این اساس پیدایش، بقا، رشد و حركت و نابودى جوامع در گذشته و حال و آینده پیرواصول و قانونهایى است كه با دقت در منابع و متون دینى مى‏توان به پاره‏اى از آن‏ها و یا همهآن‏ها دست یافت. در این گفتار، در صدد بیان و تشریح این اصول نیستیم، بلكه مى‏خواهیم بامطالعه تاریخ، اصولى و عواملى را كه سبب رویداد عاشورا شده‏اند شناسایى كنیم. در این
نگاه هر چند مطالعه و تحلیل مقاطع گذشته تاریخ در پنجاه سالپس از رحلت پیامبر اسلام(ص) براى پژوهش‏گر لازم است ولىطرح همه آن ضرورتى ندارد، پژوهش‏گر از آن تحقیقات در ایننگاه بهره مى‏گیرد.
هر چند هر دو نگاه مفید درس‏آموز است، ولى در اینپژوهش حادثه كربلا را از نگاه دوّم مورد بحث قرار مى‏دهیم،یعنى به پاره‏اى از اصول و عواملى كه زمینه‏ساز حادثه عاشوراشده‏اند اشاره خواهیم كرد.
4. از قیام عاشورا تحلیل‏هاى گوناگونى ارائه شده است. یكىآن است كه عاشورا از اسرار الهى و تكلیفى ویژه براىامام‏حسین(ع) بوده است و هیچ فرد و یا معصوم دیگرى چنینوظیفه‏اى نداشت است.
[11] اگر این تحلیل را بپذیریم، سخن گفتناز عاشوراهاى دیگر و همچنین درس و عبرت‏گیرى از رویدادعاشورا در ابعاد گوناگون از جمله در عرصه رفتار سیاسى بى‏معنىخواهد بود، چرا كه وظیفه اختصاص مجالى براى الگوبردارىباقى نمى‏گذارد. ولى این تحلیل از سوى متفكران اسلامى، ازجمله شهید مطهرى به عنوان یكى از تحریف‏هاى معنوى عاشورانقد و ردّ شده است.
[12] امّا در تحلیل‏هاى دیگر حركت و قیامامام(ع) مى‏تواند الگو و سرمشق هر مسلمانى به ویژه رهبرانجامعه باشد. همان‏گونه كه خود آن حضرت خواستار آن بوده‏اند:«و لكم فىّ اسوة».
[13] بنابراین، قیام امام‏حسین(ع) از ابعاد گوناگونمادّى و معنوى، فردى و اجتماعى، اخلاقى، سیاسى، نظامى،فرهنگى مى‏تواند الگو و سرمشق باشد. و در نتیجه استنتاجسنّت‏ها و قواعدى از این حادثه در وضعیتى همانند وضعیتروزگار امام‏حسین(ع) امكان‏پذیر خواهد بود.

درس‏هاى عاشورا
 

درس‏هاى عاشورا همواره بحثى زنده، حیات‏بخش و حركت‏آفرین است. هر چند این رویداد در مكان و زمانمحدودى به وقوع پیوست، امّا درس‏هاى آن ویژه زمان و مكانمشخصى نیست. اگر تا دیروز عده‏اى مى‏پنداشتند كه عاشوراحادثه‏اى مقطعى است، امروز با توجه به تعالیم عاشورایى امامخمینى و در نتیجه استقرار حكومت اسلامى، باید به عنوانرویدادى تلقّى شود كه در طول تاریخ مى‏تواند درس‏آموز بوده وپایه‏هاى ستم و استبداد را از بیخ و بن براندازد:
«واقعه عظیم عاشورا از سال 61 هجرى تا خرداد 42 و از آنزمان تا قیام حضرت بقیةالله ارواحنا لمقدمه الفداه، در هرمقطعى انقلاب‏ساز است.»
[14]
پس از سال 61 هجرى، این رویداد در عرصه رفتار سیاسىالگوى بسیارى از حركت‏ها شده است: حركت توّابین، مردممدینه، قیام مختار، نهضت زیدبن على، قیام محمد نفس زكیّه وابراهیم فرزندان عبداللّه...تا قیام و نهضت مقدس ملت ایران بهرهبرى امام خمینى همه و همه با الهام از عاشورا سازماندهىشده‏اند. اقبال لاهورى، استقلال و نجات پاكستان را مرهون قیامعاشورا دانسته است.
[15] گاندى، نیز، نهضت عاشورا را الهام‏بخشخود در رهایى هندوستان مى‏داند.
[16] ما در این مقال، در صددتجزیه و تحلیل قیام و انقلاب‏هایى كه در پى رویداد عاشوراصورت گرفته‏اند نیستیم و همچنین در پى صداقت و یا درستى ونادرستى این نهضت‏ها نیز نیستیم؛ ما بر آنیم كه اشاره كنیم كهرویداد عاشورا در گذشته در عرصه رفتار سیاسى منشأحركت‏هایى علیه حاكمان ستم در دوره‏هاى گوناگون بوده وهست. و در یك كلمه اگر نهضت بزرگ عاشورا را الگو و اسوههمه حركت‏هاى حق‏طلبانه و عدالت‏خواهانه بنامیم و بدانیمسخنى به گزاف نگفته‏ایم. مصعب ابن زبیر با این‏كه خود را رقیبامام‏حسین(ع) براى حكومت مى‏دانست مى‏گوید: «و ان الاولى بالطف من آل هاشم تاسوا فسنوا الكرام التاسیا
[17]
مردان بزرگوارى از آل هاشم در برابر ستم مقاومت نشان دادند كه براى بزرگان تاریخ نمونه والگو است.»
بسیارى از نویسندگان، شاعران و تاریخ نگاران مسلمان و غیر مسلمان از درس‏آموزىاین رویداد براى همه جهانیان سخن گفته‏اند. از باب نمونه یكى از نویسندگان مصرى به نامعباس محمود عقاد، با قلم توانایش در كتاب: «ابوالشهداء حسین بن على(ع)»چنین‏مى‏نویسد:
«نه تنها مسلمانان بلكه غیر مسلمانان از این حادثه درس جوانمردى، ایثار و مقاومت در برابرستمگران گرفتند. از سفیر مسیحى كه در همان مجلس یزید به او اعتراض كرد بگیریم تابرسیم به قرون میانه، تا روزگار خودمان.»
[18]
آرى عاشورا از چنان عمق و غنایى برخوردار است كه تا پایان تاریخ، پیام آور ارزش‏هاىوالاى انسانى و الهام‏بخش انسان‏هاى آزاده و خداجو خواهد بود. عاشورا دانشگاهى است كههمه طبقات از زن و مرد، كوچك و بزرگ، باسواد و بى‏سواد، سیاه و سفید، مسلمان و غیرمسلمان از آن درس مى‏آموزند و در این دانشگاه همواره استادان بنامى چون: حسین بنعلى(ع)، قمر بنى‏هاشم، زینب كبرى و دیگر عاشورائیان تدریس مى‏كنند. ولى متأسفانه ماتاكنون نتوانسته‏ایم ارزش‏هاى عاشورا را آن چنان كه شاید و باید به جوامع جهانى بشناسانیم.در یكى از فیلم‏هایى كه بر ضد اسلام به وسیله B.B.C با نام شمشیر اسلام، تهیه شده، بخشمهمّى از آن را عزادارى و سوگوارى‏هاى دوستداران امام‏حسین(ع) تشكیل مى‏دهد. مفسّراین فیلم مى‏گوید:
«باید مراقب بود كه اگر این عزادارى‏ها و این همه عشق هدف‏دار شود و به سوى قلب غربنشانه رود، دیگر هیچ سلاحى نمى‏تواند در برابر آن مقابله كند.»
[19]
با توجه به سخنان فوق، مهم جهت‏دار شدن مراسم عاشورا و شناخت درس‏هاى آن درابعاد گوناگون است.
فداكارى و ایثار، صبر و استقامت، شهادت و شجاعت، تعهد و مسؤولیت، صداقت ووفادارى، قاطعیت در راه هدف، دفاع از امامت و ولایت، دفاع و پاسدارى از دین و ارزش‏ها،تولى و تبرى، ستیز با ستم و ستمگران، با فساد و مفسدان، دستور به نیكیها، پرهیز از بدیها وزشتیها، انس با قرآن، ترویج فرهنگ نماز، نهراسیدن از نیروى دشمن، پرهیز از سستى وتنبلى در برابر تجاوز به ارزش‏ها، افشاى چهره دشمنان اسلام، توجّه به معنویات حتّى در
جبهه جنگ، نفى نژادپرستى، توبه، دعا، استغفار، تسلیم در برابر خدا، قیام براى خداو...بخشى از درس‏هاى عاشورا است. البته همین درس‏ها كافى است كه یك ملّت را از ذلتبه عزت برساند و همین درسها مى‏تواند جبهه كفر و استكبار را شكست بدهد. همان‏گونهملت ایران با الهام از همین درس‏هاى عزّت‏بخش استبداد و استعمار را به زانو درآورد و بازهمین درس‏ها بود كه نقش خود را در جنگ تحمیلى به نمایش گذاشت.
آن چه آوردیم فهرست بخشى از درس‏ها و آموزه‏هاى عاشورا بود. صدها بلكه هزارهاهزار درس از رویداد عاشورا مى‏توان آموخت. شرح و تفصیل درس‏هاى یاد شده در اینمقال نمى‏گنجد. از این روى، به شرح نمونه‏هایى از درس‏ها در عرصه رفتار سیاسىبسنده‏مى‏كنیم:

1. عدالت‏خواهى و ستم‏ستیزى
 

ستیز با ستم و ستمگران به ویژه حاكمان ستم و بر پایىِ عدل یكى از درس‏هاى عاشورا درعرصه رفتار سیاسى است. عاشورا به ما مى‏آموزد كه انسان مسلمان نمى‏تواند در برابر ستم وستمگران سكوت كند و بى‏تفاوت بماند؛ اگر سكوت كرد در حكم همان ستمكار است.امام‏حسین(ع) در یك سخنرانى كه در منزل «بیضه» در برابر سپاهیان حرّ فرمودند:
«اى مردم. رسول خدا(ص) فرمود: اگر كسى حاكم ستمگرى را ببیند كه حلال خدا را حراممى‏كند، عهد و پیمان الهى را مى‏شكند، و با سنت رسول خدا مخالف است، و با بندگان خدا بهستم و بیدادگرى رفتار مى‏كند، پس با گفتار و كردار در برابرش نایستد بر خداست كه این فرد رانیز با همان حاكم ستمكار محشور كند.»
[20]
آن بزرگوار سپس از بنى‏امیه و پیروان آنها به عنوان نمونه و مصداقى از سخنان پیامبرگرامى اسلام یاد كرده و مى‏فرماید:
«مردم آگاه باشید كه بنى‏امیه و اتباع آنها پیرو شیطانند و از پیروى و بندگى خداى بخشندهسرپیچى كرده‏اند، فساد و تباهى را آشكار ساخته‏اند و حدود الهى را تعطیل كرده‏اند و اموالمردم را به خود اختصاص داده‏اند. حرام خدا را حلال و حلالش را حرام كرده‏اند. من از هر كسشایسته‏ترم كه وضع موجود را تغییر دهم...پس لازم است از روش من پیروى كنید زیرا عملمن براى شما حجّت و سرمشق است...»
[21]
از سخنان یاد شده چند نكته اساسى زیر استفاده مى‏شود:
1. مبارزه با ستم ستمگران و متجاوزان به حدود و قوانین دین واجب است. این برنامهباید سر لوحه زندگى امت اسلامى در گستره تاریخ در هر سرزمینى باشد.
2. سكوت در برابر حاكم ستم، گناهى بس بزرگ و در حدّ گناه همان حاكم ستم است.
3. حكومت یزیدى از مصادیق حاكمان ستم و متجاوزان به حدود و قوانین الهى است. ازاین روى مبارزه با او نیز تكلیف الهى است.
امام در نامه‏اى به مردم كوفه مى‏نویسد:
«فلعمرى ما الامام الّا الحاكم بالكتاب، القائم بالقسط، الدائن بدین الحق، الحابس نفسه علىذات الله؛
[22]
به جان خودم سوگند، امام و پیشوا تنهاكسى است كه برابر كتاب خدا داورى كند. دادگر ومتدین به دین حقّ باشد. وجود خویش را وقف و فداى فرمان خدا كند.»
امام‏حسین(ع) در همین نامه سخنان مردم كوفه را كه نوشته بودند: «لیس لنا امام؛ ما امامنداریم، تأیید كرده است، چرا كه آن بزرگوار یزید را داراى شرایط امامت و حكومتنمى‏داند. زیرا كه اجراى حقِّ و عدالت، عمل به كتاب خدا از شرایط امام و حاكم است و یزیدهیچ یك از این شرایط را ندارد.

2. یكى دیگر از درس‏هاى عاشورا در عرصه رفتار سیاسى، درس عزّت است.
 

امام‏حسین(ع) و دیگر عاشورائیان با گفتار و عمل خود به ما آموختند كه برخورد مسلمانان بایكدیگر چه در داخل كشور و چه با خارج كشور باید از موضع عزّت باشد. چرا كه درفرهنگ اسلامى، مسلمان عزیز است و هرگز نباید تن به ذلت و خوارى بدهد. ذلت و خوارىبا مسلمانى قابل جمع نیست. بنابراین، مسلمانى كه ذلّت را پذیرفته مسلمانى‏اش كامل نیست.بر این اساس دو نوع زندگى خواهیم داشت: زندگى ذلیلانه و زندگى عزتمندانه. زندگىعزتمندانه در پرتو پذیرش ولایت خدا و اولیاء خدا، و زندگى ذلیلانه در پرتو پذیرش ولایتكفر و شرك و دشمنان خداست. همراهى و دوستى با دشمنان خدا نیز ذلت و خوارى است. برهمین اساس قرآن كریم مى‏فرماید:
«یا ایها الذین امنوا لا تتخذوا عدوى و عدوكم اولیاء؛
[23]
اى مؤمنان، دشمن من و دشمن خود را به ولایت بر نگیرید.»
عزّت در سخن و عمل همه عاشورائیان تجلى دارد، ولى در سخن و عمل امام‏حسین(ع)از همه بیش‏تر. همه این بزرگواران مرگ با عزّت را زندگى و زندگى با ذلّت را عین مرگمى‏دانستند. یكى از شعارهاى امام‏حسین(ع) در روز عاشورا این بود:
الموت خیرٌ من ركوب العار و العار خیر من دخول النّار.
[24]
مرگ از پذیرش ننگ بهتر، و ننگ از ورود در آتش سزاوارتر است.»
و نیز آن بزرگوار در روز عاشورا مى‏فرمود:
«این ناكس پسر ناكس مرا به پذیرش یكى از دوكار ناچار كرده است.
یا شمشیر كشیدن و كشته شدن و یا پذیرش ذلّت. ذلت از خاندان ما به دور است. هیهات كهذلت و زبونى را اختیار كنم. نه خدا به ذلت من راضى است، نه رسول خدا و نه مؤمنان و نهدامن‏هاى پاكى كه مرا تربیت كرده‏اند. همچنین مردان غیرتمند و آزاده، كشته شدن را برپیروى از انسان‏هاى پست ترجیح مى‏دهند.»
[25]
آرى، امام‏حسین(ع) در دامن پدر و مادرى تربیت شده است كه مرگ با عزّت را زندگى، وزندگى با ذلّت را عین مرگ مى‏دانست:
«فالموت فى حیاتكم مقهورین و الحیاة فى موتكم قاهرین.»
[26]
آن بزرگوار در جاى دیگرى مى‏فرماید:
«و الله لا اعطیكم بیدى اعطاء الذلیل و لا افرّ فرار العبید؛
[27]
به خدا سوگند همانند افراد فرومایه تسلیم شما نمى‏شوم و مانند بردگان نیز فرار نمى‏كنم.»
عزّت حسینى به او اجازه نمى‏دهد كه براى این‏كه چند روز بیش‏تر زنده بماند با فردىهمانند یزید بیعت كند. چرا كه بیعت با یزید به معناى تأیید حكومت و كارهاى ناپسند اواست. چنین كارى نه تنها شایسته آن امام همام كه حتى یاران او نیز نیست.
در سخنان یاد شده، امام(ع) به ما مى‏آموزد كه در برابر غیر خدا عزیز و سربلند باشید وتنها در پیشگاه خدا متواضع باشید.
آن بزرگوار در جاى دیگر مى‏فرماید:
«فانى لا ارى الموت الّا سعادة و الحیاة مع الظالمین الّا برما؛
[28]
من در چنین محیط ذلت‏بارى مرگ را جز سعادت و زندگى با این ستمگران را جز رنج ونكبت‏نمى‏دانم.»
سخنان و رفتار امام‏حسین(ع) و دیگر عاشورائیان درس است به همه شیعیان به ویژهكارگزاران نظام اسلامى و هشدارى است به كسانى كه خود را شیعه مى‏دانند ولى در این حالخود را در اختیار غیر خدا قرار داده و مرعوب و تسلیم قدرت‏هاى بزرگ شده‏اند و دیگران رانیز به این ذلّت فرا مى‏خوانند.

پی‌نوشت‌ها:
 

[1]. صحیفه نور، مجموعه رهنمودهاى امام خمینى، ج‏9، ص‏57،، 202، ارشاد اسلامى.
[2]. امالى صدوق، ص‏118، مؤسسه اعلمى؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تصحیح و تعلیق على اكبرغفارى، ص‏123، مكتبة الصّدوق، تهران.
[3]. مجمع البحرین، ج‏2، ص‏1156؛ تفسیر نمونه، ج‏23، ص‏491.
[4]. نك: فلسفه تاریخ، شهید مطهرى، ج‏1، ص‏13، صدرا.
[5]. یوسف، 12، 111.
[6]. نهج البلاغه، نامه 69.
[7]. رعد(13)، 11.
[8]. انفال، 54.
[9]. احزاب(33) آیه 62؛ فاطر(43(35؛ فتح(48) آیه‏23.
[10]. مائده آیه 54.
[11]. ناسخ التواریخ، سپهر، ج‏1، ص‏266، جواهر الكلام، ج‏21، ص‏25.
[12]. حماسه حسینى، شهید مطهرى، ج‏1، ص‏78 - 77، صدرا.
[13]. تاریخ طبرى، ج‏4، ص‏304.
[14]. صحیفه نور، ج‏16، ص‏179.
[15]. این شاعر مسلمان و انقلابى در این باره چنین مى‏سراید:
رمز قرآن از حسین آموختیم زآتش او شعله‏ها افروختیم تا قیامت قطع استبداد كرد موج خون او چمن ایجاد كرد خون او تفسیر این اسرار كرد ملت خوابیده را بیدار كرد
[16]. درسى كه حسین(ع) به انسانها آموخت، شهید هاشمى نژاد، ص‏447، انتشارات فراهانى.
[17]. شرح نهج البلاغه، ابن ابى‏الحدید، ج‏3، ص‏249، دار احیاء التراث العربى.
[18]. مجموعه مقالات كنگره بین المللى امام خمینى و فرهنگ عاشورا، ج‏2، ص‏610، مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینى، درسى كه حسین(ع) به انسان‏ها آموخت، ص‏450 - 447.
[19]. همان.
[20]. تاریخ الامم و الملوك، طبرى، ج‏4، ص‏304.
[21]. همان.
[22]. الارشاد، شیخ مفید، ص‏204.
[23]. ممتحنه، آیه‏1.
[24]. مناقب ابن شهرآشوب، ج‏4، ص‏68؛ بحارالانوار، ج‏44، ص‏192، ج‏45، ص‏50.
[25]. تحف العقول، 249.
[26]. نهج البلاغه، ص‏51.
[27]. بحارالانوار، ج‏44، ص‏191.
[28]. تحف العقول، ص‏249، تاریخ طبرى، ج‏4، ص‏305.
 

منبع: فصلنامه حکومت اسلامی شماره 27

عرش را به لرزه در می آورد
 

از پیامبر پرسیدند: « کدام یک از اهل بیت بیش تر مورد توجه شماست؟» ایشان فرمودند: «حسن (ع) و حسین (ع)»، حسین (ع)، از من است و من از حسین (ع)، کسی که حسین (ع)، را دوست دارد من و خدا را دوست دارد. کسی که خدا را دوست دارد حسین (ع) را دوست دارد...
امام حسین (ع)، 1370 سال پیش در چنین روزی به همراه خانواده ی خود در کربلا به شهادت رسید از آن روز تا به امروز سینه ی همه ی ما به درد آمده و جگرمان آتش گرفته است. از آن روز تا به امروز دعاها و مرثیه های ما عرش را به لرزه در می آورد. از آن روز تا به امروز می دانیم که فرشته ها در عرش گریه می کنند . شهادت امام حسین (ع) مرگ نبوده، نابودی نبوده، بلکه زندگی و زنده بودن است. وداع نبوده، به وصال رسیدن است. پایان نبوده، بلکه شروع است، جدایی نبوده بلکه وصلت است.
قسمتی از سخن رانی «رجب طیب اردوغان»، نخست وزیر ترکیه در مراسم عاشورای 1431 هجری قمری - استانبول

ارث از پدر
 

حسین بن علی (ع) مردی است دانشمند و با اراده و دارای قیافه ای با احتشام. شجاعت را از پدر به ارث برده و با این که مردی دلیر است وقتی یک نفر بر او وارد می شود، تبسم می کند و با نرمی صحبت می نماید.
همسر حسین بن علی (ع)، یک شاه زاده خانم ایرانی به اسم شهربانو دختر یزدگرد سوم است و خود حسین (ع) نوه ی دختری پیغمبر ما می باشد.
حسین بن علی (ع)، از سرداران جنگ آزموده ی اسلام است؛ زیرا بعد از این که به سن رشد رسید. در بعضی از جنگ های پدرش، از جمله جنگ های عراق شرکت کرد و فنون و رسوم جنگ را آموخت. حسین بن علی (ع)، بعد از رحلت پدرش با معاویه بیعت نکرد و او را برای خلافت صالح ندانست.
امام حسین و ایران - کورت فریشلر

انسان زنده
 

فتوای حسین (ع) این است: آری! در «نتوانستن» نیز «بایستن» هست. برای او زندگی، عقیده و جهاد است. بنابراین، اگر او زنده است و به دلیل این که زنده است، مسئولیت جهاد در راه عقیده را دارد.انسان زنده مسئول است نه تنها انسان توانا و از حسین زنده تر کیست؟ در تاریخ ما کیست که به اندازه ی او حق داشته باشد که زندگی کند و شایسته باشد که زنده بماند؟
نفس انسان بودن، آگاه بودن، ایمان داشتن، زندگی کردن، آدمی را مسئول جهاد می کند و حسین (ع)،مَثَل اعلای انسانیت زنده ی عاشق و آگاه است.
و حسین بی درنگ از مکه بیرون می آید و به سوی قتل گاه خویش شتاب می گیرد. او می داند که تاریخ منتظر است.
شهادت- دکتر علی شریعتی

بهره دل مصطفی

ای قوم در این عزا بگریید
برکشته ی کربلا بگریید

با این دل مرده خنده تا چند
امروز در این عزا بگریید

فرزند رسول را بکشتند
از بهر خدای را بگریید

از خون جگر سرشک سازید
بهر دل مصطفی بگریید

وز معدن دل به اشک چون دُر
بر گوهر مرتضی بگریید

در ماتم او خَمُش مباشید
یانعره زنید یا بگریید

تا روح که متصل به جسم است
از تن نشود جدا بگریید

اشک از پی چیست؟ تا بریزید
چشم از پی چیست؟ تا بگریید

درگریه، سخن، نکو نیاید
من می گویم شما بگریید

تا شسته شود کدورت از دل
یک دم ز سرصفا بگریید

سیف فرغانی (قرن هفتم)
 

راه رنج تا رستاخیر
 

به کربلای توآمدم
حسین!
نه بدان گذرگاه که امتی اندک
با توماندند و
ماندگار شدند
با تو آمدیم بدان مَهلک
که معبر ملّتی است
و نه به دین تو
که به آیین تو
از سرِ صداقت
به شهادت
*
با توآمدم
تا عاشورا را به اَعشار بَرَم
به عَشًَرات برم
تا این گل گونه را
درشت کنم
درشت تر کنم
و شنلی از خون بر آرم
شایسته ی اندام مردمم
*
تنها رفتم و
خلقی به خانه باز آمدم
گندمی
که در غلاف لاغر خویش
خرمنی باخویش آورد!
سیاوش کسرایی- عاشورایی سال 57
منبع: نشریه مه یار شماره 1

امام حسین(ع) با همسران، فرزندان، برادران، خواهران و بانوان اهل‌بیت خود و حتی با كنیزان و غلامانش، در نهایت ادب، محبت، رحمت و انس و دوستی رفتار می‌كرد.

احترام به برادر
 

آن حضرت، برادرش، امام مجتبی(ع) را بسیار احترام می‌كرد، همیشه همراه و همگام ایشان بود و هیچ‌گاه میان دو برادر فاصله و شكافی رخ نداد. آنچه امام حسن می‌كرد، پسندیده امام حسین(ع) بود و آنچه امام حسین می‌كرد، امام حسن می‌پسندید. آنان از جان و دل، یكدیگر را دوست داشتند.1
ایشان به برادر بزرگوار خود می‌فرمود: «برادرم، حسن! دوست داشتم كه زبان گویای تو از آنِ من و قلب من از آنِ تو باشد».2

محبت در حق كنیز
 

یكی از كنیزان خانه امام حسین(ع)، شاخه گل ریحانی را تقدیم امام كرد. حضرت به پاس محبتش او را آزاد فرمود. یاران امام علت را جویا شدند. امام حسین(ع) فرمود: قرآن، ما را چنین ادب آموخته است كه «هرگاه به شما تهنیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید یا دست‌كم به همان‌گونه پاسخ دهید؛ خداوند حساب همه چیز را دارد.»1 ازاین‌رو، بهتر از آن دسته گل كه به من داد، آزاد كردن وی بود.2

توجه به حقوق همسر
 

چند تن از یاران حضرت، در خانه ایشان، فرش‌ها و پرده‌های جدید دیدند و گفتند: در خانه شما چیزهایی می‌بینیم كه در خانه رسول خدا(ص) نمی‌دیدیم. امام حسین(ع) فرمود: «عادت ما بر این است كه مهریه همسرانمان را پس از ازدواج به آنها می‌پردازیم و چون آنها امكانات مالی می‌یابند، برای خود لوازم خانه می‌خرند و این وسایل به ما تعلق ندارد».1

محبت به فرزندان
 

راوی گوید: نزد امام حسین(ع) نشسته بودم كه علی بن حسین(ع) وارد شد. امام، او را صدا زد و در آغوش گرفت و به سینه‌اش چسبانید. سپس میان چشمان فرزند زیبایش را بوسید و فرمود: «پدرم فدای تو باد! چقدر زیبا و خوش‌بویی!»1
منبع: ماهنامه طوبی شماره 35

داستان کربلا از روی قدیمی ترین سندها
 

فرض کنید به یک ویدئو کلوپ رفته اید و می خواهید فیلمی بخرید یا در یک کتابفروشی هستید، از بین فیلم ها و کتاب ها، فروشنده دو تا داستان را برایتان تعریف می کند.
توی داستان اول، مردی هست که محترم است، همه دوستش دارند و روزگارش خوب است و این مردم محترم موقر وقتی که می بیند چیزی به خطر افتاده و آن چیز، چیز مهمی هم هست همه چیز را کنار می گذارد و دست به اعتراض می زند و هر چند نمی خواهد کشته شود اما از مردن هم نمی ترسد، وقتی هم که روبه رویش می ایستند تا ساکتش کنند، پا پس نمی کشد. می ایستد و می بیند یکی یکی همه آنهایی را که می شناسد و دوست داردشان در کنارش می جنگند و کشته می شوند. با این حال، باز تنهای تنها می ایستد و عجیب ترین جمله تاریخ را در همان حال تنهایی فریاد می کند: «زندگی با ستمکاران برای من کسالت آور است.»
حال داستان دوم؛ توی این داستان ما یک مرد مظلوم و ستمکش را می بینم که خسته است، تشنه است. به همسرش می گوید برو توی خیمه موهایت را پریشان کن و زاری کن شاید خدا پسرمان را سالم برگرداند. این همسرش که می رود روبه آن یکی می کند و می گوید می خواهم قبل از مرگ عروسی برادرزاده و دخترم را ببینم، حجله بیاورید. بعد در حالی که لشکری خشمگین و مسلح آن بیرون منتظر ایستاده، عروسی می گیرد ولی داماد بلافاصله به جنگ می رود و کشته می شود و ما اصلاً نمی فهمیم پس چرا عروسی کردند؛ اصلاً این همه مصیبت برای چی هست؟ چرا مرد دوست دارد همه برایش گریه کنند؟
شما اگر می خواستید انتخاب بکنید، کدام یکی از این دو تا داستان را انتخاب می کردید؟ اگر انتخابتان گزینه اول است، می توانید با خیال راحت این مقاله را ادامه بدهید. کاری که ما در اینجا کرده ایم، سر زدن به قدیمی ترین مقاتل و روایت های کربلا برای خواندن داستان اصلی آن روز بزرگ است. ابتدا روایتی از کلیت روز عاشورا می خوانیم و شهادت اصحاب ( که در آن امام حسین (ع) مدام خودش قصد میدان رفتن و جنگیدن دارد و دیگران نمی گذارند.)، بعد از مقتل شهدای کربلا از اصحاب، به شهادت بنی هاشم می رسیم که ما ماجرای شهادت چهره های معروف و اصلی یعنی علی اکبر (ع)، قاسم بن الحسن (ع) و عباس علمدار (ع) را با ذکر سیر تاریخی مقتل ها و تحریف های وارد شده می آوریم. آخرین مقتل هم که مقتل خود حضرت (ع) است و ماجرای شهادت شیرخواره و تشنگی و چهره ای که دشمن می گوید بعد از کشته شدن دیدمش و هنوز زیباتر از آن چهره ای را ندیده ام.

مقتل اصحاب
 

ماجراهای روز عاشورا در مقاتل کهن با چنان دقتی توصیف شده که می شود با محاسبه تاریخ شمسی عاشورا (21 مهر 59) و پیدا کردن اوقات شرعی این تاریخ، گزارشی ساعت به ساعت از آن روز به دست داد.

ترجمه تفسیر طبری- قصه ها، صفحه 397 تا 400:
 

پس دیگر روز آدینه بود؛ روز عاشورا، دهم از محرم.
عمر بن سعد با سپاه به حرب بایستاد و بر میمنه، عمروبن حجاج کرد و بر میسره شمر بن ذی الجوشن و خود به قلب اندر بایستاد.
و حسین (ع) تعبیه همی کرد سپاه را، میمنه و میسره راست همی کرد و گرداگرد خیمه زنان کنده کرد و هیزم اندر نهاد و گفت «چون من به حرب مشغول شوم، شما آتش به این هیزم اندر زنید تا به زندگانی من کسی آهنگ خیمه شما نکند!»
حسین (ع) پیش صف اندر آمد، چنان که همه لشکر عمربن سعد او را بدیدند و خطبه کرد و گفت: «من دانم یا مردمان کوفه که مرا این سخن سود نکند ولیکن من بگویم حجت خدای را بر شما و عذر خویش را نزد خدای. هر که داند از شما که من کیستم، خود داند و هر کس که نداند، من پسر دختر پیغامبرم و پسر عم زاده وی ام. و پدر من نخستین کسی بود که به اسلام اندر آمد. و عم من جعفر طیار است که کشته شد به فرمان پیغامبر و عم پدر من حمزه است، سیدالشهدا و من و برادر من آنیم که پیغامبر گفت سیدالشباب اهل الجنه و ترسایان برسم خری که عیسی بر آن نشست همی آن کنند که شما خود دانید و اگر جهودان چیزی از آن موسی بیابند، همچنین کنند و من فرزند پیغامبرم و شما به این بیابان آهنگ کشتن من کردید و نه از خدای ترسید و نه از روز رستاخیز و نه از روان پیغامبر شرم دارید. من تا اندر میان شماام، خون کس نریختم و خواسته کس نستدم. به چه حجت خون من حلال دارید؟ و من به مدینه بودم، به گور جدم. مرا آنجا دست باز نداشتید و به مکه آمدم، مرا بخواندید. شما که اهل کوفه اید، مرا نامه کردید و رسولان فرستادید؛ یکی و دو و ده. اکنون من شما را آن گویم که موسی گفت قوم فرعون را. اگر به من نگروید، باری از من زاستر شوید! من نیز می گویم اگر مرا یاری نکنید، باری مکشید تا باز حرم خدای شوم و آنجا بنشینم، تا این جهان بگذرد و به آن جهان پدید آید که حق که را بوده است».
پس هیچ کس مر حسین (ع) را جواب نداد.
حسین (ع) گفت: «الحمدلله که حجت خدای بر شما لازم شد». یکان یکان را آواز داد؛ یا «شبث بن ربعی و یا قیس بن اشعث! و یا فلان یا فلان! به شما نامه کردید به من و مرا بخواندید! اکنون مرا همی بکشید؟».
ایشان گفتند: «ما نامه نکردیم به تو».
پس حسین (ع) نامه های ایشان بیاورد و به ایشان نمود. ایشان گفتند: «ما بیزاریم».
پس حسین (ع) باز صف آمد و بایستاد و چشم همی داشت تا ایشان ابتدا کنند به حرب. پس آن حربن یزید که از پیش بیامده بود، اسب برانگیخت و نزدیک حسین (ع) آمد.
حسین (ع) او را گفت: «به چه کار آمد؟»
گفت: «به آنکه پیش تو کشته شوم».
حسین (ع) گفت: «نوش باد تو را شهادت و بهشت! تو آزاد مردی؛ چنان که نام توست». پس شمر عمر را گفت: «چرا روزگار همی برید؟ فرا حرب آی»!
عمر تیر به کمان نهاد و بینداخت و گفت: «شما گواه باشید که نخستین تیر من انداختم».
پس دو تن از لشکر عمربن سعد بیرون آمدند، از مولایان عبیدالله بن زیاد- نام یکی یسار و دیگر سالم- و مبارز خواستند. از لشکر حسین (ع) دو تن بیرون شد؛ یکی حبیب مظاهر و دیگر بریربن خضیر و یسار و سالم را بکشتند.
پس مردی از لشکر عمر بیرون آمد نامش یزیدبن معقل و از لشکر حسین (ع) بریربن خضیر بیرون شد و حمله کرد و یزیدبن معقل را بکشت.
پس مردی از لشکر عمر بیرون آمد نامش اشرف بن سعد. بریرین حضیر او را هم بکشت.
پسر عمروبن قرظه بیرون آمد؛ نافع بن هلال از لشکر حسین (ع) بیرون آمد و او را بکشت.
و مردی دیگر بیرون آمد نافع او را نیز کشت.
مزاحم بن حریث بیرون آمد از لشکر عمر و او مردی مبارز بود. نافع او را نیز بکشت.
و روز گرم شد و لشکر حسین (ع) همه تشنه شدند و عمروبن حجاج گفت: «این لشکر حسین (ع) دل بر مرگ نهاده اند و کس برایشان برنیاید. ما را همه به جمله حرب باید کردن».
عمر به سعد همچنین کرد و تیرباران کردند بر لشکر حسین (ع) و همه لشکر حسین (ع) را به تیر مجروح کردند. پس میمنه عمر به جمله حمله کردند و بیست تن را از لشکر حسین (ع) بکشتند.
وقت نماز فرا آمد. حسین (ع) گفت: «دست از حرب باز دارید!»
باز داشتند و نماز کردند و باز به حرب مشغول شدند.
و حرب سخت شد و یاران حسین (ع) آن که مانده بودند، صبر کردند و حرب به حسین (ع) رسید و حسین (ع) پیش اندر آمد. زهیر بن قین پیش حسین (ع) شد و گفت:«و الله که تو پیش نشوی تا جان به تن من اندر است!» و پیش حرف رفت و حرب همی کرد تا کشته شد. پس یاران حسین (ع) آن که مانده بودند، گفتند: «تا از ما یکی مانده است، گزند به تو نرسد.» حسین (ع) را آب به چشم اندر آمد و گفت: «جزاء کم الله خیرا». پس ایشان یک یک پیش حرب همی شدند و هر که پیش رفتی، گفتی: «بدرود باش یا فرزند پیغامبر!».
حسین (ع) گفت: «تو رفتی و من از پس تو آمدم» و همچنین همی کردند، تا هر چه با وی کس بود از اولیا و شیعت همه کشتن شدند و حسین (ع) تنها ماند با برادران و فرزندان و عم زادگان. حسین (ع) گفت: «اکنون نوبت من آمد.»

مقتل علی اکبر (ع)
 

در بین مقاتل اهل بیت (ع)، مقتل علی اکبر (ع) کمترین میزان تحریف را دارد و چیزی که ما الان می دانیم و می شنویم تقریباً مشابه همان است که در مقاتل کهن آمده. در این بین فقط صفت «اِربا اربا» که به معنای قطعه قطعه بوده و در توصیف بدن آن حضرت پس از جنگ است، در مقتل خوارزمی آمده است.

الفتوح، صفحه 907:
 

پس علی بن حسین به علی (ع) روی بدان قوم آورد. او جوانی بود که بر آن قوم حمله کرد. حسین بن علی (ع) چون پسر خویش علی اکبر (ع) را دید که با آن قوم جنگ می کرد، دل او در اضطراب آمد و چشم او گریان شده دست بر آسمان آورده، گفت:
«اللهم اشهد علی هؤلاء القوم؛ یعنی ای بار خدایا، بر این قوم گواه باش. این ساعت کودکی با این گروه بی باک مقاومت می کند که در خلق و خوی و منطق و شکل هیچ کس به رسول تو چنان نمی ماند که او. ای بار خدایا، باران آسمان و برکات زمین از این فاسقان بازدار و ایشان را روی زمین متفرق گردان و از زنان و فرزندان برخورداری مده».
پس آواز برداشت و عمر سعد را بخواند و او را گفت: «خدای تعالی رحم تو بریده کناد و بر تو کس مسلط کناد که تو را در جامه خواب بگیرد و بکشد.
پس به آواز بلند این آیه از قرآن بخواند: «ان الله اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین ذریه بعضها من بعض و الله سمیع علیم.»

تاریخ ابن اثیر، جلد 5، صفحه 2251:
 

نخستین کس از خاندان ابوطالب که در آن روز کشته شد، علی اکبر (ع) فرزند حسین (ع) بود. مادرش لیلا دخت ابومره بن عروه بن مسعود ثقفی بود. او بر آن مردم تاخت و همی سرود:
انا علی بن حسین بن علی/ نحت و رب البیت اولی بالنبی/ تالله لا یحکم فینا ابن الدعی
یعنی: من علی بن حسین بن علی ام. به خدای بارگاه سوگند که ما برای پایگاه پیامبر سزوارتریم. سوگند به ارجمندی خدا که مردک روسپی زاده بر ما فرمان نخواهد راند.

الفتوح، صفحه 907:
 

پس علی بن الحسین بن علی (ع) با آن قوم ظالم جنگ می کرد و حمله های متواتر می نمود تا عدد کشتگان او به یکصد و بیست نفر رسید که آن قوم به فریاد آمده، او را چند زخم گران برساندند. عطش بر او غالب گشته بازگشت و پیش پدرش آمده، گفت: «یا أبه، ألعطش أالعطش، از تشنگی هلاک می شوم. هیچ شربتی آب هست که به من دهند تا روی به این فسقه فجره آرم و دمار از ایشان برآرم؟».
امیرالمومنین حسین (ع) بگریست و گفت: «ای جان پدر، احوال بر تو پوشیده نیست. صبر کن که همین ساعت از دست جد خویش سیراب شوی».
پس علی بن حسین (ع) بازگشت و با لب تشنه بر سر جنگ شده، بر آن قوم می زد.

تاریخ ابن اثیر، جلد 5، صفحه 2251:
 

بارها چنان کرد. مره بن منقذ عبدی بر او تاخت و شمشیر بر او نواخت و او را از باره بلندش به زیر انداخت. مردم او را با شمشیرهای خود پاره پاره کردند. چون حسین (ع) او را دید، گفت: «خدا بکشد آنانی را که تو را کشتند! پسرم، اینان چگونه بر دریدن پاس پیامبر خدا گستاخ گشته اند! پس از تو خاک بر زندگی این گیتی!». حسین (ع) با جوانانش به سوی پیکر پاک او شتافت و گفت: «برادرتان را بردارید». او را برداشتند و آوردند و در برابر سراپرده ای که پیشاپیش آن می جنگیدند، فروهشتند.

مقتل قاسم (ع)
 

مقتل های قدیمی این شهید 14 ساله کربلا همگی شبیه به هم و پر از جزئیات هستند. همه شان از قول حمید بن مسلم- وقایع نگار لشکر عمر سعد- ماجرا را نقل کرده اند و همه هم جزئیاتی را مثل اینکه بند کفش چپ قاسم پاره بوده عیناً آورده اند. مهم ترین نکته ای که در روایت های امروزی وارد شده، ماجرای دامادی حضرت قاسم است که قاعدتاً به خاطر اشتباه گرفتن قاسم و برادر ابابکر است. ابابکر بن حسن (ع) برادر مادری قاسم بود که داماد امام حسین (ع) و همسر حضرت سکینه هم بود. ابابکر و قاسم هر دو در کربلا شهید شدند. از پسران امام حسن (ع) فقط حسن بن حسن ( معروف به «حسن مثنی») بود که اسیر شد و زنده ماند. سادات مرعشی و طباطبایی به او می رسند.

تاریخ طبری، جلد7، صفحه 3053 و 3054:
 

حمید به مسلم گوید: پسری سوی ما آمد که گویی چهره اش پاره ماه بود. شمشیری به دست داشت و پیراهن و تنبان داشت و نعلینی به پا که بند یکی از آن پاره بود. هر چه را فراموش کنم، این را فراموش نمی کنم که بند چپ بود.
گوید عمر بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: «به خدا به او حمله می برم». گفتمش: «سبحان الله، از این کار چه می خواهی؟ کشته شدن همین کسان که می بینی در میانشان گرفته اند تو را بس». گفت: «به خدا به او حمله می برم». حمله برد و پس نیامد تا سر او را با شمشیر بزد که پسر به رود در افتاد و گفت: «عمو جانم!».
گوید: حسین چون عقاب برجست و همانند شیری خشمگین حمله آورد و عمر را با شمشیر بزد که دست خود را حایل شمشیر کرد که از زیر موفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت.
گوید: تنی چند از سواران مردم کوفه حمله آوردند که عمر را از دست حسین (ع) رهایی دهند. اسبان رو به عمر آورد و سم های آن به حرکت آمد و اسبان و سواران جولان کردند و او را لگدمال کردند تا جان داد. وقتی غبار برفت، حسین را دیدم که بر سر پسر ایستاده بود و پسر با دو پای خویش زمین را می خراشید و حسین می گفت: معلون باد قومی که ترا کشتند! به روز رستاخیز جد تو از جمله دشمنان آنها خواهد بود.
آنگاه گفت: «به خدا برای عمویت گران است که او را بخوانی اما جوابت ندهد یا جوابت دهد اما صدایی سودت ندهد. به خدا دشمنش بسیار است و یاورش اندک».
گوید: آنگاه وی را برداشت، دو پای پسر را دیدم که روی زمین می کشید و حسین سینه به سینه وی نهاده بود.
گوید: با خودم گفتم: او را چه می کند؟ وی را ببرد و با پسرش علی اکبر و دیگر کشتگان خاندانش که اطراف وی بودند به یکجا نهاد.
گوید: درباره پسر پرسش کردم، گفتند: وی قاسم به حسن بن علی به ابی طالب بود.

مقتل عباس (ع)
 

در بین مقاتل شهدای کربلا، روایت شهادت حضرت عباس (ع ) از همه کمتر گفته شده است. قدیمی ترین تاریخ ها مثل «اخبارالطوال» و «الفتوح» فقط گفته اند آن حضرت همراه امام (ع) می جنگید تا شهید شد. مقتل خوارزمی و الفتوح گریه شدید امام (ع) بعد از شهادت برادر علمدارش را هم اضافه می کنند. تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر در این مورد هیچ ندارند. «مقاتل الطالبین» فقط اسم قاتلین را آورده.
شیخ مفید در «ارشاد» می گوید وقتی تشنگی به امام (ع) غلبه کرد، با برادر به سمت فرات رفتند. «مناقب آل ابی طالب» ابن شهر آشوب (متوفای 588ق) قدیمی ترین منبعی است که داستان شهادت حضرت عباس (ع) را شبیه چیزی که امروز می دانیم، نقل کرده و بالاخره ماجرای صدا زدن حضرت عباس (ع) و «یا اخا ادرک اخاک» گفتن آن حضرت را برای اولین بار علامه مجلسی در «بحارالانوار» (قرن 11) می آورد.

اخبارالطوال، صفحه 257:
 

عباس (ع) همچنان پیشاپیش امام (ع) ایستاده بود و جنگ می کرد به هر سو می رفت، او هم به همان سوی می رفت.

ارشاد شیخ مفید - به نقل از مقتل امام حسین (ع)، صفحه 240:
 

پس تشنگی بر حضرت غلبه کرد. سوار بر اسب شد و آهنگ فرات کرد، در حالی که برادرش عباس (ع) پیش روی او بود. سپاه ابن سعد راه را بر او بست. مردی از بنی دارم میان آنان بود، به سپاه گفت: «وای بر شما! بین او و فرات فاصله بیندزاید و نگذارید به آب دست یابد». حسین (ع) فرمود: «خدایا او را تشنه بمیران». آن مرد دارمی خشمگین شد و تیری به سوی حضرت انداخت. تیز بر چانه حضرت فرود آمد. حسین (ع) تیر را بیرون کشید و دست زیر چانه خود گرفت. مشت او پر از خون شد. آن را بر آسمان افشاند، پس رو به بالا کرد و فرمود: «خدایا! از آنچه با پسر دختر پیامبرت می کنند، به تو شکایت می آورم». سپس به جایگاه خود بر گشت، در حالی که تشنه بود. آن گروه عباس (ع) را احاطه کردند و بین او و امام (ع) فاصله انداختند. عباس (ع) به تنهایی با آنان می جنگید تا شهید شد. رحمت خدا بر او باد! زیدبن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنبسی پس از آنکه آن حضرت مجروح شده و قادر به حرکت نبود، او را کشتند.

الفتوح، صفحه 906 و 907:
 

عباس بن علی (ع) بر اهل بغی حمله کرده. مراسم جد و جهد به جای آورد و جمعی از شجعان لشکر عمر [ سعد] را بکشت تا شهید شد. چون عباس (ع) به عز شهادت فایض گشت، امیرالمؤمنین حسین (ع) عظیم ناخوشدل شده، سخت بگریست و فرمود: «الان انکسر ظهری و قلت حیلتی».

مقتل شیرخواره
 

داستان شهادت طفل شیرخواره امام حسین (ع) هم یکی از نکات اختلافی بین مقاتل است. در حالی که بیشتر مقتل های قدیمی مثل تاریخ طبری و مقتل خوارزمی و «ارشاد» شیخ مفید و «مقاتل الطالبین» اسم کودک نوزاد امام را عبدالله آورده اند. در «لهوف» اصغر آمده و ما او را به نام علی اصغر می شناسیم. این در حالی است که شیخ طوسی در «رجال» می گوید علی اکبر پسر بزرگ امام و علی اصغر، امام سجاد(ع) بوده است و تاریخ طبری می گوید در روز عاشورا «علی اصغر بیمار بود و در خیمه». نکته دیگر، سن این طفل شیرخواره است. در «تاریخ یعقوبی» که از منابع بسیار قدیمی است آمده که طفل در همان روز به دنیا آمد ولی دیگر منابع می گویند او شش ماهه بوده است. با این حال در هیچ کدام از مقاتل، ماجراهایی مثل گفت و گوی حرمله با امام (ع) یا تیر سه شاخه نیست.

مقتل خوارزمی- به نقل از مقتل امام حسین (ع)، صفحه 169:
 

چون حسین (ع) مرگ خانواده و فرزندان خود را دید و جز خود او و زنان و کودکانش کسی نمانده بود، ندا کرد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟ آیا یکتاپرستی هست که درباره ما از خدا بترسد؟ آیا یاری گری هست که با یاری کردن ما به خداوند امید داشته باشد؟ آیا یاوری هست که در یاری اجر الهی را چشم داشته باشد؟» صدای زنان به ناله بلند شد. حضرت کنار در خیمه رفت و فرمود: کودکم را بدهید تا با او وداع کنم. کودک را به او دادند. او را می بوسید و می فرمود: وای بر این گروه اگر جد تو دشمنشان باشد! در همان حال که طفل در آغوش او بود، حرمله تیری انداخت و او را در آغوش وی به شهادت رساند. حسین (ع) خون او را با مشت گرفت و به آسمان افشاند. پس گفت: «خدایا! یاری را از ما دور داشتی؛ این را در مقابل چیزی قرار بده که برای ما بهتر است.»

مقتل امام حسین (ع)
 

داستانی که مقتل نویس ها از مرگ معاویه شروعش کرده و تا بازگشت کاروان اسرا به مدینه تمامش می کنند، در اینجا به اوج خودش می رسد. فصل شهادت امام (ع) را معمولاً مقتل نویس ها از تشنگی امام (ع) شروع می کنند (همان ماجرایی که در مقتل عباس (ع) خواندید) و با فلش فوروارد به سرنوشت «متجاسرین» (یعنی اهانت کنندگان به پیکر مطهر امام (ع) تمام می کنند. ماجرای شهادت امام (ع) در مقاتل قدیمی، پر از جزئیات و تقریباً یکی است (جز اینکه «الفتوح» خولی را به عنوان جداکننده سر مبارک حضرت معرفی می کند). ماجرای شهادت امام (ع) در این مقاتل، چنان آرام و خونسرد و چخوفی روایت شده که نفس خواننده را می گیرد؛ به خصوص آنجایی که سخنان حماسی امام (ع) را می خوانیم.

تاریخ ابن اثیر، جلد 5، ص 2252 تا 2255:
 

حسین (ع) روزگار درازی از روز درنگ ورزید. هر بار که مردی از مردم آهنگ جانش می کرد، هراسان و لرزان باز می گشت و می ترسید که او را بکشد و گناه گران خون او را به گردن گیرد. آنگاه مردی از کنده به نام مالک بن نسیر به سوی وی آمد و شمشیر بر سرش نواخت و کلاهش را به دو نیم کرد. کلاه مالامال از خون گشت. حسین (ع) گفت: «مبادا که هرگز با آن دست بخوری و بنوشی تا خدایت با ستمکاران برانگیزاند!» کلاه را برداشت و خود بر سر خود گذاشت. کندی کلاه بر گرفت و به نزد خانواده خود برد و خون همی از آن شست. زنش گفت: «جامه پسر دختر پیامبر خدا را به خانه من می آوری؟ از برابرم دور شو!» مردک آواره شد و به گدایی افتاد و زندگی را در شور بختی گذراند و با روزگاری سایه روز همی گذراند.
اینک حسین (ع) به سختی تشنه گشت. خود را به رود فرات رساند و خواست آبی بنوشد. حصین بن نمیر تیری بر او افکند که بر دهانش فرود آمد و آن را لباب از خون ساخت. او خون دهان با دست می گرفت و بر آسمان می افشاند. آنگاه ستایش و سپاس خدا به جای آورد و گفت: «خدایا! من شکوه به درگاه تو می آورم که بر سر پسر پیامبرت چه آوردند! خدایا ایشان را یکایک بشمار و کشتار بر ایشان فرو بار و یکی از ایشان را زنده مگذار!»
برخی گویند آن که تیر بر او افکند، مردی از بنی ابان بن دارم بود. آن مرد اندکی درنگ داده شد و سپس خدا تشنگی بر او افکند؛ چنانکه به هیچ روی سیراب نمی گشت. او را باد می زدند و سرد می ساختند و می نواختند. آب را برایش سرد می کردند و با شکر می آمیختند و جام های بزرگ از شیر پر می کردند و به او می نوشاندند. باز می گفت: «مرا بنوشانید که از تشنگی مردم.» یک سبو یا جام بزرگ پر می کردند و به او می نوشاندند. چون می نوشید، اندکی می غنود و باز برمی جست و می گفت: «آبم دهید که تشنگی مرا کشت.»
دیری بر نیامد که شکمش به سان شکم شتر پرباد گشت و بترکید.
آنگاه شمربن ذی الجوشن با ده مرد از مردان ایشان روبه سوی حسین(ع) آورد و میان وی با سراپرده اش جدایی افکند. حسین به ایشان گفت: «وای بر شما! اگر کیش و آیینی ندارید و از روز رستاخیز نمی هراسید. جوانمردانی نژاده باشید و کسان و خاندان مرا در برابر نابخردان و بی سروپایان تان پاس بدارید.» گفتند: «ای پسر فاطمه! این پیشنهادت را می پذیریم.» شمر با پیادگان آهنگ وی کردند که اینان از آن میان بودند: ابوالجنوب عبدالرحمان جعفی، قشعم بن نذیر جعفی، صالح بن وهب یزنی، سنان بن انس نخعی. و ایشان می تاخت که از برابر او می گریختند و با او بر نمی آمدند.
پسری نوجوان از خانواده اش بیرون آمد و در کنار او ایستاد. بحربن کعب بن تیم الله بن ثعلبه با شمشیر آهنگ حسین (ع) کرد. پسر گفت: «ای زاده زن بدکاره! عموی مرا می کشی!» مرد شمشیر بر او فرود آورد که جوان دست را سپر سر خود ساخت و شمشیر آن را برید؛ چنانکه از پوست آویزان گشت. کودک گفت: «آی، مادر جان!» حسین (ع) او را در بر گرفت و به سینه چسباند و گفت: «پسرک برادرم! بر آنچه بر تو فرود آمده است، شکیبا باش که خدا به زودی تو را نزد پدران پاک و نیکوکارت روانه می سازد؛ پیامبر خدا، علی، حمزه، جعفر و حسن.» پس حسین (ع) گفت: «خدایا چکه های آسمان و خجستگی های زمین از ایشان باز دار! خدایا اگر می خواهی ایشان را تا روزگاری درنگ دهی، پاره پاره شان گردان و آسیای پراکندگی بر ایشان بچرخان، و خاک بیزاری فرمانروایان بر سر ایشان افشان، و یا ننگ و زبونی شان بمیران، ایشان ما را فرا خواندند که یاری کنند و آنگاه بر ما تاختند و کشتارمان کردند.»
آنگاه بر پیادگان تاخت آورد که از گرد او براکندند. چون حسین (ع) با سه یا چهار تن ماند، شلوار خواست و آن را درید و برید و ژنده ساخت و بپوشید تا از پایش در نیاورند و نربایند. چون کشته شد، بحربن کعب همان را هم از تنش درآورد. دیرتر دستانش چنان شد که در زمستان آب از آن می بارید و در تابستان چون چوب خشک می گردید.

تاریخ طبری، جلد 7، صفحه 306 و 3061:
 

حمید بن مسلم گوید: آنگاه پیادگان از راست و چپ به وی حمله بردند و او به راستی ها حمله برد تا پراکنده شدند و به چپی ها نیز تا پراکنده شدند. پوشش خز به تنش بود و عمامه داشت.
گوید: به خدا هرگز شکسته ای را ندیده بودم که فرزند و کسان و یارانش کشته شده باشند و چون او محکم دل و آرام خاطر باشد و دلیر بر پیشروی به خدا پیش از او و پس از او کسی را همانندش ندیدم. وقتی حمله می برد پیادگان از راست و چپ او چون بزغالگان از حمله گرگ فراری می شدند.
گوید: به خدا در این حال بود که زینب (س)، دختر فاطمه (س) به طرف وی آمد؛ گویی گوشوارش را می بینم که مابین گوش ها و شانه اش در حرکت بود و می گفت: «کاش آسمان به زمین می افتاد!».
در این وقت عمر بن سعد نزدیک حسین (ع) رسید. زینب (س) بدو گفت: «ای پسر سعد! ابوعبدالله را می کشند و تو نگاه می کنی؟»
گوید: اشک های عمر را می بینم که بر دو گونه و ریشش روان بود. گوید: و روی از زینب(س) بگردانید. حمید بن مسلم گوید: حسین (ع) جبه خزی به تن داشت و عمامه به سرو خضاب کرده بود.
گوید: پیش از آنکه کشته شود شنیدمش که می گفت در آن حال که پیاده می جنگید: «برای کشتن من شتاب دارید؟ به خدا پس از من از بندگان خدا کس را نخواهید کشت که خدای از کشتن وی بیش از کشتن من بر شما خشم آرد.»

تارخی ابن اثیر، جلد 5، ص 2252 تا 2257:
 

زمانی دراز از آن روز گذشت. اگر مردمان می خواستند او را بکشند، می کشتند ولی اینان از هراس مرگ وی به همدگر پناه می بردند و دسته های گوناگون کار را به گردن یکدیگر می افکندند. شمر در میان مردم آواز داد: «از مرد چه ترسید؟ او را بکشید، مادرانتان به سگوتان بنشینند!» آنان از هر سوی بر او تاختند.
زرعه به شریک تمیمی ضربتی بر دست چپ وی زد و دیگری بر شانه اش آسیب رساند. آنگاه از پیرامون وی پراکندند. او برمی خاست و فُرومی افتاد. در آن هنگام سنان بن انس نخعی بر او تاخت و نیزه ای بر او نواخت. حسین بر زمین اتفاد. او به خولی به یزید اصبحی گفت: «سرشر را ببر.» خواست چنان کند که بر خود لرزید و واپس کشید. سنان به او گفت: «خدا بازوانت را سست گرداند!» فرود آمد و سرش را برید و به خولی سپرد.
هرچه جامه بر حسین (ع) بود به چپاول رفت. شلوارش را بحربن کعب ربود. قطیفه اش را که از خز بود، قیس بن اشعث دزدید. از آن پس او را قیس قطیفه دزد می خواندند. دو موزه اش را اسود اودی بیرون آورد. شمشیرش را مردی از دارم برگرفت. مردم روی به جامه ها، زیورها، افزارها، اشتران و دام ها آوردند و همه را به تاراج بردند. بار و بنه وی و زر و زیور زنان و همسران و کسان و یاران و کودکان وی و همراهانش را ربودند. کار به آنجا کشید که زنی شیون کنان بیرون می دوید و به این سوی و آن سوی می گریخت و راهزنی می آمد و جامه از پیکرش بر می کند.
به جز آسیب های تیرها، بر پیکر حسین (ع) زخم نیزه با 34 زخم شمشیر یافت شد.

لهوف، صفحه 138:
 

هلال بن نافع روایت کرده است که من در کنار لشکر ابن سعد- که خدا او را لعنت کند- ایستاده بودم. در این حال شخصی فریاد برآورد: «ای امیر! مژده باد بر تو که شمر حسین (ع) را کشت»!
هلال می گوید: من از صف لشکر ابن سعد بیرون آمدم، بالای سر حسین (ع) ایستادم. آن حضرت در حال جان کندن بود. به خدا سوگند! هرگز کشته به خون آغشته ای را که زیباتر و نورانی تر از او باشد، ندیدم. من چنان محو زیبایی او بودم که نفهمیدم چگونه او را کشتند.

مقتل ها
 

اخبار الطوال
 

در نهضت تاریخ نویسی که از قرن سوم بین مسلمان ها رواج پیدا کرد. ابن قتیبه دینوری ( متوفی 276 ق) پیشکسوت به حساب می آید. «اخبارالطول» یک دوره فشرده تاریخ از وقایع افسانه ای تا پایان دوره امویان را نقل می کند. داستان قیام کربلا در این کتاب کلا چهار صفحه است اما به حکم قدمت متن، همان هم ارزش دارد. علاوه بر اینکه نکاتی مثل مقتل حضرت عباس (ع) که در بیشتر تاریخ های قدیمی نیست، در این کتاب آمده. اخبارالطوال را نشر نی سال 1382 با ترجمه محمود مهدوی دامغانی منتشر کرده.

الفتوح
 

بعد از اخبارالطوال این کتاب قدیمی ترین تاریخ و مقتلی است که به ما رسیده. کتاب را کسی به اسم ابن اعثم کوفی (متوفی 314 ق) نوشته و در اصل از زمان جاهلیت شروع می شود و تا پایان خلافت هارون می رسد اما ترجمه قدیمی ای که از قرن ششم به ما رسیده، شامل وقایع صدر اسلام است. این ترجمه الفتوح سال 1372 توسط انتشارات علمی و فرهنگی چاپ شد. الفتوح در چند مورد تفاوت هایی با بقیه مقاتل دارد؛ مثلاً طبق این کتاب اولین شهید اهل بیت، عبدالله بن مسلم بن عقیل است. نه حضرت علی اکبر.

تاریخ طبری
 

ابوجریر طبری (متوفی 310ق) را «هرودوت مسلمان ها» می دانند. طبری در تاریخ معروف خود که در اصل «تاریخ الرسل و الملوک» ( تاریخ پیامبران و پادشاهان) نام دارد. همان کار ابن قتیبه را کرده اما به شکل مفصل. واقعه عاشورا را می شود در جلد هفتم تاریخ طبری و ذیل حوادث سال 61 خواند. طبری در تاریخ خود از مقتل «ابی مخنف» (شاگرد امامصادق(ع) و از راویان اصلی عاشورا) که حالا دیگر از بین رفته، استفاده کرده. تاریخ طبری با ترجمه ابوالقاسم پاینده را انتشارات اساطیر سال 1355 منتشر کرد.

ترجمه تفسیر طبری
 

طبری علاوه بر تاریخ، یک تفسیر معروف دارد که در آن هم روحیه تاریخ نگاری اش را حفظ کرده و هم به مناسبت و بی مناسبت، وقایع تاریخی را آورده. علت اینکه ما علاوه بر تاریخ طبری، خواندن مقتل امام حسین (ع) در تفسیر او را هم توصیه می کنیم این است که این ترجمه خودش جزء متون کهن است و در قرن چهارم و در دربار سامانیان انجام شده و حالا جزء قدیمی ترین متون فارسی به جا مانده به حساب می آید. «ترجمه تفسیر طبری- قصه ها را جعفر مدرس صادقی آماده کرده و نشر مرکز در 1372 منتشر ساخته.

تاریخ کامل
 

ابن اثیر (متوفی 630ق) جز اینکه 50 سالی دیرتر از طبری آمده، فرق چندانی با او ندارد. تاریخ ابن اثیر با اسم اصلی اش- الکامل فی التاریخ- بسیار به تاریخ طبری شبیه است و فقط گاهی در ترتیب وقایع و ریشه یابی آنها توانسته بهتر از طبری مطالب را توضیح بدهد. یک ویژگی دیگر تاریخ ابن اثیر این است که مترجم فارسی آن ( سید حسین روحانی) اشعار و عبارات معروف عربی را همراه با ترجمه اش آورده که در خواندن ترجمه تاریخ طبری نمی توانید آنها را پیدا کنید. تاریخ ابن اثیر را انتشارات اساطیر در 1372 چاپ کرد و ماجرای قیام امام حسین (ع) را در جلد پنجم آن می توانید بخوانید.

لهوف
 

مقتل نوشته شده توسط سید بن طاووس (متوفی 664 ق) با اینکه از مقتل های دست اول و قدیمی به حساب نمی آید اما به خاطر اعتبار فوق العاده نویسنده اش بین علمای شیعه، از مقتل های معروف است. البته این مقتل کم و کسری هایی دارد؛ مثلاً شهادت حضرت عباس (ع) را در آن نمی توانید پیدا کنید اما در عوض کل کتاب مربوط به قیام امام حسین (ع) است. از بین ترجمه های مختلف لهوف، ما ترجمه سید احمد فهری زنجانی را که انتشارات امیر کبیر در سال 1379 آماده کرده، پیشنهاد می کنیم.

مقتل امام حسین (ع)
 

این جدیدترین کتابی است که در فهرست ما وجود دارد. ایده کتاب چیزی شبیه به همین مطلب ماست؛ یعنی انتخاب از بین مقتل های مختلف. برای همین هم هست که مقتل هایی مثل «مقتل حسین (ع)» خوارزمی (متوفی 568 ق) را که از قدیمی های مقاتل به جا مانده است و ترجمه فارسی به شکل کتاب ندارد، می توانید اینجا پیدا کنید. فقط می ماند یک نکته و آن هم اینکه مترجم محترم، مقاتل قدیم و جدید را بدون نقد و ارزیابی کنار هم آورده. مقتل امام حسین (ع) را جواد محدثی ترجمه و امیرکبیر در سال 1381 چاپ کرده.
منبع: هفته نامه فرهنگی اجتماعی همشهری جوان، شماره 243