تبیان، دستیار زندگی

  قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم :
یَا فَاطِمَةُ كُلُّ عَیْنٍ بَاكِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا عَیْنٌ بَكَتْ عَلَى مُصَابِ الْحُسَیْنِ فَإِنَّهَا ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ بِنَعِیمِ الْجَنَّة .
بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏44، ص: 293 .
اى فاطمه! هر چشمى فرداى قیامت گریان است غیر از چشمى كه در مصیبت حسین گریه كند ؛ صاحب آن چشم خندان است و مژده نعمت‏هاى بهشت به وى داده خواهد شد .

عزادارى وگریه از سنّتهاى آفرینش :
 

یكى از سنن الهى در انسان كه جنبه فطرى و ذاتى هم دارد عكس العمل هاى روحى وروانى او در هنگام مواجهه وبرخورد با پیش آمدهاى شادى آور ویا اندوهگین است . كه هنگام شنیدن خبر ویا روبرو شدن با پدیده اى غیر منتظره احساسات درونى تحریك و عكس العمل متناسب از او دیده مى شود.
این حالت در برابر حوادث تلخ به مصائب ورنجها تعبیر مى شود و انسان عكس العمل خود را با اشك وگریه وافسوس ابراز مى دارد .
همان گونه كه در برابر حوادث و صحنه هاى خوش وخبرهاى خوشحال كننده ، حالت درونى خود را باشادى وخوشى اظهار مى كند .
مادرى كه فرزند ویا یكى از عزیزانش را از دست داده وقطرات اشكش حكایت از رنج درونى وروحى او دارد ، ودر مرگ عزیزش بى تابى مى كند نمونه اى روشن از احساسات فطرى مادرانه است كه نه تنها مذمّت وسرزنش نمى شود ؛ بلكه تحسین برانگیز و غرورآفرین نیز مى باشد .
بنابراین ، نوحه سرائى و عزادارى و مرثیه خوانى خواستگاه اصلى آن فطرت و نهاد انسان ها است ، ونفى آن به معناى نفى فطریّات خواهد بود .
هریک از معصومین علیهم السلام ویژگی های خاصی داشته اند که دیگران از آن بی بهره بوده اند . حضرت سید الشهداء علیه السلام نیز دارای ویژگی های است که در میان معصومان کسی به آن متصف نیست ؛ از جمله این که تمامی پیامبران و اوصیاء بر مصائب آن حضرت اشک ریخته اند ؛ هم قبل از تولد و هم بعد از آن ، و این اشک ها را مایه مباهات و فخر خود دانسته اند .
ما در این جا به چند مورد از گریه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم اشاره می کنیم . روایت در این باب ، بیش از آن است که بتوان همه آن ها را در این مختصر جمع کرد ، ما از باب مشت نمونه خروار چند روایت از طریق شیعه و چند روایت دیگر از کتاب های معتبر اهل سنت نقل می کنیم .

گریه پیامبر اسلام در روایات شیعه :
 

روایات فراوانی از طریق شیعه در این باره نقل شده است که ما فقط به چند روایت اشاره می کنیم . مرحوم شیخ صدوق رضوان الله تعالی علیه در کتاب شریف عیون اخبار الرضاء علیه السلام می نویسد :
... فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ حَوْلٍ وُلِدَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) وَ جَاءَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقَالَ یَا أَسْمَاءُ هَلُمِّی ابْنِی فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فِی خِرْقَةٍ بَیْضَاءَ فَأَذَّنَ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَى وَ أَقَامَ فِی الْیُسْرَى وَ وَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ فَبَكَى فَقَالَتْ أَسْمَاءُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مِمَّ بُكَاؤُكَ قَالَ عَلَى ابْنِی هَذَا قُلْتُ إِنَّهُ وُلِدَ السَّاعَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ مِنْ بَعْدِی لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَالَ یَا أَسْمَاءُ لَا تُخْبِرِی فَاطِمَةَ بِهَذَا فَإِنَّهَا قَرِیبَةُ عَهْدٍ بِوِلَادَتِه‏ ...
عیون أخبار الرضا علیه السلام ، ج‏2 ، ص 26 .
اسماء گوید : در سال بعد حسین (علیه السّلام) متولّد شد ، رسول خدا (صلّى اللَّه علیه و آله) به سراغ او آمد و فرمود : اى اسماء فرزندم را بیاور ، اسماء حسین را در حالى كه در پارچه‏ سفیدى پیچیده شده بود به دست آن حضرت داد ، و ایشان (صلّى اللَّه علیه و آله) در گوش راست او (علیه السّلام) اذان و در گوش چپش اقامه خواند ، آنگاه او را در آغوش گرفت و گریست ، اسماء گفت : پدر و مادرم فداى تو باد ، گریه براى چیست و از چه رو میگریى ؟ حضرت فرمود : بر حال این فرزندم مى‏گریم ، عرض كردم یا رسول اللَّه ! او هم اکنون به دنیا آمده است ! حضرت فرمود : ستمكاران او را پس از من شهید مى‏كنند ، خدا شفاعت مرا نصیب آنان نگرداند ، آنگاه فرمود : اى اسماء این خبر را (كه او را مى‏كشند) به فاطمه نرسانید ، زیرا او تازه فارغ گشته است‏ .
مرحوم شیخ مفید رحمت الله علیه در کتاب الإرشاد می نویسد :
عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ خَرَجَ مِنْ عِنْدِنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ فَغَابَ عَنَّا طَوِیلًا ثُمَّ جَاءَنَا وَ هُوَ أَشْعَثُ أَغْبَرُ وَیَدُهُ مَضْمُومَةٌ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاكَ أَشْعَثَ مُغْبَرّاً فَقَالَ أُسْرِیَ بِی فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ إِلَى مَوْضِعٍ مِنَ الْعِرَاقِ یُقَالُ لَهُ كَرْبَلَاءُ فَرَأَیْتُ فِیهِ مَصْرَعَ الْحُسَیْنِ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ وُلْدِی وَ أَهْلِ بَیْتِی فَلَمْ أَزَلْ أَلْتَقِطُ دِمَاءَهُمْ فِیهَا هِیَ فِی یَدِی وَ بَسَطَهَا فَقَالَ خُذِیهِ وَ احْتَفِظِی بِهِ فَأَخَذْتُهُ فَإِذَا هِیَ شِبْهُ تُرَابٍ أَحْمَرَ فَوَضَعْتُهُ فِی قَارُورَةٍ وَ شَدَدْتُ رَأْسَهَا وَ احْتَفَظْتُ بِهَا فَلَمَّا خَرَجَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) مُتَوَجِّهاً نَحْوَ أَهْلِ الْعِرَاقِ كُنْتُ أُخْرِجُ تِلْكَ الْقَارُورَةَ فِی كُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ فَأَشَمُّهَا وَ أَنْظُرُ إِلَیْهَا ثُمَّ أَبْكِی لِمُصَابِهَا فَلَمَّا كَانَ یَوْمُ الْعَاشِرِ مِنَ الْمُحَرَّمِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ أَخْرَجْتُهَا فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَ هِیَ بِحَالِهَا ثُمَّ عُدْتُ إِلَیْهَا آخِرَ النَّهَارِ فَإِذَا هِیَ دَمٌ عَبِیطٌ فَضَجِجْتُ فِی بَیْتِی وَ كَظَمْتُ غَیْظِی مَخَافَةَ أَنْ یَسْمَعَ أَعْدَاؤُهُمْ بِالْمَدِینَةِ فَیُسْرِعُوا بِالشَّمَاتَةِ فَلَمْ أَزَلْ حَافِظَةً لِلْوَقْتِ وَ الْیَوْمِ حَتَّى جَاءَ النَّاعِی یَنْعَاهُ فَحُقِّقَ مَا رَأَیْتُ‏ .
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد ، ج‏2 ، ص130 ، فصل فی فضائل الإمام الحسین و مناقبه . و إعلام الورى بأعلام الهدى ، ص 219 ، الفصل الثالث فی ذكر بعض خصائصه و مناقبه و فضائله .
از ام سلمه روایت شده كه وى گوید : در یكى از شب‏ها حضرت رسول از ما دور شدند و این غیبت مقدارى بطول انجامید ، پس از مدتى‏ آمدند در حالى كه غبار آلود و گرفته به نظر میرسیدند ، و دست خود را هم بهم گذاشته بودند ، عرض كردم : یا رسول اللَّه ترا غبار آلود مى‏بینم ، فرمودند : مرا در این شب به عراق بردند و در محلى بنام كربلا فرود آوردند ، و من در آن جا محل شهادت حسین را دیدم كه با گروهى از فرزندان و اهل بیتم در آن جا شهید خواهند شد ، و من همواره خون آن ها را جمع می كردم و اینك مقدارى از آن خون ها در دست من موجود است .
در این هنگام پیغمبر خون‏ها را به من دادند و فرمودند : این خون را نگهدارید من خون را از آن جناب گرفتم ؛ در حالى كه مانند خاك سرخى بودند ، خون را در میان شیشه‏اى نگهداشتم ، هنگامى كه حسین علیه السّلام به طرف عراق حركت كردند من هر روز آن شیشه را نگاه میكردم و او را مى‏بوئیدم ، و به مصیبت او میگریستم .
روز دهم محرم كه فرا رسید اول روز به شیشه نگاه كردم او را به حال اول دیدم و در آخر روز بار دیگر در وى نگاه كردم مشاهده كردم تبدیل بخون غلیظى شده ، ناگهان فریادى كشیدم ، و لیكن از ترس دشمنان او مطلب را مخفى داشتم ، من همواره در انتظار بودم كه ناگهان خبر قتل حسین بن علی علیهما السّلام را در مدینه اعلام كردند .
و نیز می‌نویسد :
وَ رَوَى السَّمَّاكُ عَنِ ابْنِ الْمُخَارِقِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ وَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) فِی حَجْرِهِ إِذْ هَمَلَتْ عَیْنَاهُ بِالدُّمُوعِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرَاكَ تَبْكِی جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَعَزَّانِی بِابْنِیَ الْحُسَیْنِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ طَائِفَةً مِنْ أُمَّتِی سَتَقْتُلُهُ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی‏ .
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد ، ج‏2 ، ص130 ، فصل فی فضائل الإمام الحسین و مناقبه . و إعلام الورى بأعلام الهدى ، ص 219 .
ام سلمه گوید : یكى از روزها حضرت رسول نشسته بودند و حسین علیه السّلام نیز در دامن او بودند ، در این هنگام ناگهان چشمانش پر اشگ شد ، عرض كردم :
یا رسول اللَّه تو را گریان مشاهده می كنم . فرمود : جبرئیل نزد من آمد و مرا نسبت به حسین تسلیت گفت ، و به من اطلاع داد كه گروهى از امت من او را خواهند كشت ، خداوند آنان را از شفاعت من محروم می گرداند .
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد ، ج‏2 ، ص129 ، فصل فی فضائل الإمام الحسین و مناقبه .

گریه پیامبر اسلام در روایات اهل سنت :
 

شمس الدین ذهبی كه از استوانه‌های علمی اهل سنت به حساب می‌آید در كتاب تاریخ الإسلام می‌نویسد
وقال الإمام أحمد فی مسنده ثنا محمد بن عبید ثنا شرحبیل بن مدرك عن عبد الله بن نجی عن أبیه أنه سار مع علی وكان صاحب مطهرته فلما حاذى نینوى وهو سائر إلى صفین فنادى اصبر أبا عبد الله بشط الفرات قلت وما ذاك قال دخلت على النبی صلى الله علیه وسلم وعیناه تفیضان فقال قام من عندی جبریل فحدثنی أن الحسین یقتل بشط الفرات وقال هل لك أن أشمك من تربته قلت نعم فقبض قبضة من تراب فأعطانیها فلم أملك عینی أن فاضتا وروى نحوه ابن سعد عن المدائنی عن یحیى بن زكریا عن رجل عن الشعبی أن علیاً قال وهو بشط الفرات صبراً أبا عبد الله وذكر الحدیث
وقال عمارة بن زاذان ثنا ثابت عن أنس قال استأذن ملك القطر على النبی صلى الله علیه وسلم فی یوم أم سلمة فقال یا أم سلمة احفظی علینا الباب لا یدخل علینا أحد فبینا هی على الباب إذ جاء الحسین فاقتحم الباب ودخل فجعل یتوثب على ظهر النبی صلى الله علیه وسلم فجعل النبی صلى الله علیه وسلم یلثمه فقال الملك أتحبه قال نعم قال فإن أمتك ستقتله إن شئت أریتك المكان الذی یقتل فیه قال نعم فجاءه بسهلة أو تراب أحمرقال ثابت فكنا نقول إنها كربلاء
عمارة صالح الحدیث رواه الناس عن شیبان عنه
وقال علی بن الحسین بن واقد حدثنی أبی ثنا أبو غالب عن أبی أمامة قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم لنسائه لا تبكوا هذا الصبی یعنی حسیناً فكان یوم أم سلمة فنزل جبریل فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم لأم سلمة لا تدعی أحداً یدخل فجاء حسین فبكى فخلته أم سلمة یدخل فدخل حتى جلس فی حجر رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال جبریل إن أمتك ستقتله قال یقتلونه وهم مؤمنون قال نعم وأراه تربته رواه الطبرانی
وقال إبراهیم بن طهمان عن عباد بن إسحاق وقال خالد بن مخلد واللفظ له ثنا موسى بن یعقوب الزمعی كلاهما عن هاشم بن هاشم الزهری عن عبد الله بن زمعة قال أخبرتنی أم سلمة أن رسول الله صلى الله علیه وسلم اضطجع ذات یوم فاستیقظ وهو خاثر ثم اضطجع ثم استیقظ وهو خاثر دون المرة الأولى ثم رقد ثم استیقظ وفی یده تربة حمراء وهو یقبلها فقلت ما هذه التربة قال أخبرنی جبریل أن الحسین یقتل بأرض العراق وهذه تربتها
وقال وكیع ثنا عبد الله بن سعید عن أبیه عن عائشة أو أم سلمة شك عبد الله أن النبی صلى الله علیه وسلم قال لها دخل علی البیت ملك لم یدخل علی قبلها فقال لی إن ابنك هذا حسیناً مقتول وإن شئت أریتك من تربة الأرض التی یقتل بها
رواه عبد الرزاق عن عبد الله بن سعید بن أبی هند مثله إلا أنه قال أم سلمة ولم یشك
وإسناده صحیح رواه أحمد والناس
وروی عن شهر بن حوشب وأبی وائل كلاهما عن أم سلمة نحوه
تاریخ الإسلام ذهبی ج5/ص102
احمد بن حنبل در مسندش گفته است که ... همراه علی می رفت وظرف آب حضرت را همراه داشت . پس وقتی به نینوا رسید – در حالیکه به صفین می رفت – پس صدا زد که ای ابا عبد الله در شط فرات صبر کن . گفتم این چه معنی دارد ؟ فرمودند : به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم رفتم وحال آنکه دو چشم ایشان (مانندچشمه) می جوشید . پس به من فرمودند که جیریل در کنار من ایستاد وگفت که حسین در کنار شط فرات کشته می شود . وگفت آیا می خواهی که بوی تربت وی را احساس کنی ؟ گفتم آری ، پس کفی از خاک وی را گرفته به من داد ، پس نتوانستم که جلوی اشک چشم خود را بگیرم ...
... از انس نقل شده است که فرشته باران در روز ام سلمه( روزی که رسول خدا در خانه وی بودند) از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم اجازه حضور گرفت . پس حضرت فرمودند که ای ام سلمه ، مراقب در باش که کسی بر ما وارد نشود . در این هنگام حسین علیه السلام آمد پس با اصرار وارد اتاق شد و بر پشت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پرید .ورسول خدا او را بوسیدند ؛ پس فرشته باران گفت: آیا او را دوست می دارید؟ حضرت فرمودند : آری ، گفت : بدرستیکه امت تو او را بعد از تو می کشند . اگر بخواهید مکان شهادت وی را به شما نشان خواهم داد . پس حضرت قبول فرمودند . پس وی حضرت را در کنار تپه ای یا خاک سرخی آورد .
ثابت گفت : ما آن را کربلا می گفتیم. روایتهای عماره روایات خوبی است .
...رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به همسرانشان فرمودند این کودک – حسین – را به گریه نیندازید . پس نوبت ام سلمه شده بود که جبریل نازل شد پس حضرت به ام سلمه فرمودند که نگذار کسی وارد اتاق شود . پس حسین آمد و شروع به گریه کرد . پس ام سلمه اجازه داد که ایشان وارد شود . پس وارد شده بر دامان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نشست . پس جبریل گفت که ام تو او را خواهند کشت . حضرت پرسیدند او را می کشند وحال آنکه مومنند!!!(ادعای ایمان دارند؟) گفت آری وتربتش را به حضرت نشان داد .
...ام سلمه به من خبر داد که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روزی خوابیده بودند ، پس در حالت ناراحتی بیدار شدند ، سپس دوباره استراحت فرموده ودوباره بیدار شدند و حال آنکه گرفتگی ایشان کمتر بود .دوباره خوابیدند وبیدار شدند و در دستشان خاک سرخی بود که آن را می بوسیدند . سوال کردم که این خاک چیست؟ فرمودند جبریل به من خبر داد که حسین در عراق کشته خواهد شد و این تربت وی است ...
رسول خدا به وی فرمودند که فرشته ای به نزد من آمد که تا کنون نیامده بود .پس گفت که فرزندت حسین کشته خواهد شد و اگر بخواهی خاک زمینی را که در آن کشته می شود به تو نشان دهم ..... سندش صحیح است احمد و عده ای آن را نقل کرده اند .
حاکم نیشابوری از علمای اهل سنت در کتاب المستدرک علی الصحیحین می نویسد :
( أخبرنا ) أبو عبد الله محمد بن علی الجوهری ببغداد ثنا أبو الأحوص محمد بن الهیثم القاضی ثنا محمد بن مصعب ثنا الأوزاعی عن أبی عمار شداد بن عبد الله عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ بِنْتِ الْحَارِثِ أَنَّهَا دَخَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْتُ اللَّیْلَةَ حُلْماً مُنْكَراً قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَتْ إِنَّهُ شَدِیدٌ قَالَ مَا هُوَ قَالَتْ رَأَیْتُ كَأَنَّ قِطْعَةً مِنْ جَسَدِكَ قُطِعَتْ وَ وُضِعَتْ فِی حَجْرِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) خَیْراً رَأَیْتِ تَلِدُ فَاطِمَةُ غُلَاماً فَیَكُونُ فِی حَجْرِكِ فَوَلَدَتْ فَاطِمَةُ الْحُسَیْنَ (علیه السلام) فَقَالَتْ وَ كَانَ فِی حَجْرِی كَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) فَدَخَلْتُ بِهِ یَوْماً عَلَى النَّبِیِّ ص فَوَضَعْتُهُ فِی حَجْرِهِ ثُمَّ حَانَتْ مِنِّی الْتِفَاتَةٌ فَإِذَا عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) تُهْرَاقَانِ بِالدُّمُوعِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَكَ قَالَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَأَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی سَتَقْتُلُ ابْنِی هَذَا وَ أَتَانِی بِتُرْبَةٍ مِنْ تُرْبَتِهِ حَمْرَاء .
المستدرك ، الحاكم النیسابوری ، ج 3 ، ص 176 – 177 و تاریخ مدینة دمشق ، ابن عساكر ، ج 14 ، ص 196 – 197 و البدایة والنهایة ، ابن كثیر ، ج 6 ، ص 258 و .
ام الفضل دختر حارث روزى حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شده عرضه داشت دیشب خواب وحشتناكى دیدم . آن حضرت فرمود : خواب خود را بگو . عرضه كرد خواب عجیبى است كه از اظهار آن خوددارى مى‏كنم . فرمود : در عین حال باز هم خوابت را نقل كن . عرض كرد : در خواب دیدم مانند آن كه قطعه از بدن شما جدا شد و در دامن من افتاد . رسول خدا فرمود : خواب بسیار خوبى دیدى . به زودى فاطمه (علیها السلام) فرزندى خواهد آورد و آن فرزند در دامن تو خواهد بود و چون حسین (علیه السلام) متولد شد آن حضرت در دامن من قرار گرفت .
روزى همچنان كه حسین (علیه السلامم) در دامن من بود به ر رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) وارد شدم . حضرت نگاهى به حسین نمود و دیدگانش اشك آلود شد . عرضه داشتم پدر و مادرم فداى شما باد چرا گریستید ؟ فرمود : هم اكنون جبرئیل بر من نازل شد و خبر داد امت من به زودى همین فرزند مرا شهید مى‏كنند و خاكى از خاك سرخ رنگ او براى من آورد .
حاکم نیشابوری بعد از نقل حدیث می گوید :
هذا حدیث صحیح على شرط الشیخین ولم یخرجاه .
و باز در جای دیگر ، می نویسد :
أخبرناه أبو الحسین علی بن عبد الرحمن الشیبانی بالكوفة ثنا أحمد بن حازم الغفاری ثنا خالد بن مخلد القطوانی قال حدثنی موسى بن یعقوب الزمعی أخبرنی هاشم بن هاشم بن عتبة بن أبی وقاص عن عبد الله بن وهب بن زمعة قال أخبرتنی أم سلمة رضی الله عنها ان رسول الله صلى الله علیه وآله اضطجع ذات لیلة للنوم فاستیقظ وهو حائر ثم اضطجع فرقد ثم استیقظ وهو حائر دون ما رأیت به المرة الأولى ثم اضطجع فاستیقظ وفی یده تربة حمراء یقبلها فقلت ما هذه التربة یا رسول الله قال أخبرنی جبریل (علیه الصلاة والسلام) ان هذا یقتل بأرض العراق للحسین فقلت لجبریل أرنی تربة الأرض التی یقتل بها فهذه تربتها هذ حدیث صحیح على شرط الشیخین ولم یخرجاه .
المستدرك ، الحاكم النیسابوری ، ج 4 ، ص 398 .
عبد الله بن زمعه می گوید : امّ سلمه به من خبر داد که : در یكى از شب ها، رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله خوابیده بودكه ناگهان با حالت اضطراب و نگرانى از خواب بیدار گشت . دوباره دراز كشید و خواب چشمهایش را ربود . طولى نکشید که باز بیدار شد ؛ در حالی كه اضطرابش كمتر از بار اوّل به نظر مى‏رسید . مجدداً دراز كشید و خوابش برد و بیدار گشت ؛ در حالی كه مقدارى خاك سرخ رنگ در دستش بود و آن را مى‏بوئید و مى‏بوسید ! عرض كردم : یا رسول الله ! این تربت چیست ؟ در پاسخ فرمود : جبرئیل به من اطلاع داد كه حسین (علیه السلام) را در سرزمین عراق به شهادت مى‏رسانند . از جبرئیل درخواست كردم تا از خاك سرزمینى كه در آن به شهادت مى‏رسد به من ارائه دهد . این تربت ، همان تربت است .
حاكم نیشابوری می گوید : این حدیث طبق نظر بخارى و مسلم ، از احادیث صحیح است ؛ اما آن ها روایت نكرده‏اند.
و نیز طبرانی در معجم کبیر و هیثمی در مجمع الزوائد و متقی هندی در کنز العمال می نویسند :
وعن أم سلمة قالت كان رسول الله صلى الله علیه وسلم جالسا ذات یوم فی بیتی قال لا یدخل على أحد فانتظرت فدخل الحسین فسمعت نشیج رسول الله صلى الله علیه وسلم یبكى فأطلت فإذا حسین فی حجره والنبی صلى الله علیه وسلم یمسح جبینه وهو یبكی فقلت والله ما علمت حین دخل فقال إن جبریل علیه السلام كان معنا فی البیت قال أفتحبه قلت أما فی الدنیا فنعم قال إن أمتك ستقتل هذا بأرض یقال لها كربلاء فتناول جبریل من تربتها فأراها النبی صلى الله علیه وسلم فلما أحیط بحسین حین قتل قال ما اسم هذه الأرض قالوا كربلاء فقال صدق الله ورسوله كرب وبلاء ، وفى روایة صدق رسول الله صلى الله علیه وسلم أرض كرب وبلاء .
المعجم الكبیر ، الطبرانی ، ج 23 ، ص 289 – 290 و مجمع الزوائد ، الهیثمی ، ج 9 ، ص 188 – 189 و كنز العمال ، المتقی الهندی ، ج 13 ، ص 656 – 657 و ... .
از ام سلمه نقل شده است كه گفت : در یكى از روزها كه پیغمبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله در منزل من نشسته بود ، به من فرمود : مواظب باش احدى بر من وارد نشود . من همچنان مراقب بودم كه ناگهان حسین علیه السلام وارد شد و صداى گریه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بگوشم رسید . دیدم حسین علیه السلام در دامان پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله ـ یا در كنار آن حضرت ـ قرار گرفته بود و حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله گریه‏كنان دست بر سر او مى‏كشید . پوزش خواستم و گفتم : به خدا سوگند ! من متوجه ورود او به اتاق نشدم . رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود : (از این كه گفتم مواظب باش تا كسى بر من وارد نشود به این دلیل بود كه) جبرئیل در این جا حضور داشت و همین كه حسین علیه السلام را مشاهده كرد پرسید : آیا او را دوست مى‏دارى ؟ در پاسخ گفتم : آرى ! . جبرئیل گفت : امّتت او را در سرزمینى به نام‏ كربلا شهید مى‏كنند .
ام سلمه مى‏گوید : آنگاه از خاك كربلا مشتى برداشت و به حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله نشان داد . هنگامى كه لشكر دشمن ، حسین علیه السلام را محاصره كردند و خواستند او را به شهادت برسانند ، پرسید : این زمین چه نام دارد ؟ گفتند :كربلا . حسین علیه السلام فرمود : رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله راست فرمود كه این زمین ، «كرب» و «بلا» است .
هیثمی بعد از نقل حدیث می‌گوید :
رواه الطبرانی بأسانید ورجال أحدها ثقات .
و همچنین ، هیثمی در مجمع الزوائد ، ابن عساکر در تاریخ مدینه دمشق ، مزّی در تهذیب الکمال و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب می نویسند :
عن أم سلمة قالت كان الحسن والحسین یلعبان بین یدی رسول الله صلى الله علیه وسلم فی بیتی فنزل جبریل فقال یا محمد إن أمتك تقتل ابنك هذا من بعدك وأومأ بیده إلى الحسین فبكى رسول الله صلى الله علیه وسلم وضمه إلى صدره ثم قال رسول الله صلى الله علیه وسلم یا أم سلمة ودیعة عندك هذه التربة فشمها رسول الله صلى الله علیه وسلم وقال ویح وكرب وبلاء قالت وقال رسول الله صلى الله علیه وسلم یا أم سلمة إذا تحولت هذه التربة دما فاعلمی أن ابنی قد قتل قال فجعلتها أم سلمة فی قارورة ثم جعلت تنظر إلیها كل یوم وتقول إن یوما تحولین دما لیوم عظیم .
تهذیب التهذیب ، ابن حجر ، ج 2 ، ص 300 – 301 و تهذیب الكمال ، المزی ، ج 6 ، ص 408 – 409 و تاریخ مدینة دمشق ، ابن عساكر ، ج 14 ، ص 192 – 193 و ترجمة الإمام الحسین (ع) ، ابن عساكر ، ص 252 – 253 و مجمع الزوائد ، الهیثمی ، ج 9 ، ص 189 و ...
از ام سلمه روایت شده كه گفت : حسن و حسین علیهما السّلام در خانه من و در برابر رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به بازى مشغول بودند . در این هنگام جبرئیل نازل شد و گفت : اى محمد ! پس از رحلت تو ، امتت این فرزند را (و اشاره به حسین علیه السلام كرد) شهید مى‏كنند . رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله گریست و حسین علیه السلام را به سینه چسبانید . سپس رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله تربتى را كه جبرئیل از مرقد شریف حسین علیه السلام آورده بود در دست گرفت و بویید و فرمود : بوى كرب و بلا از آن به مشام مى‏رسد . آنگاه آن خاك را به دست ام سلمه سپرد و فرمود : اى ام سلمه ! مواظب باش و بدان كه هر گاه این تربت مبدل به خون گردید ، فرزندم ، حسین (علیه السلام) به شهادت رسیده است .
ام سلمه ، تربت را در شیشه‏اى ریخت و هر روز به آن تربت‏ نگاه مى‏كرد و مى‏گفت : اى خاك ! روزى كه به خون تبدیل گردى آن روز ، روز عظیمى خواهد بود .
ابن حجر عسقلانی بعد از نقل این حدیث می گوید :
و فى الباب عن عائشة و زینب بنت جحش و أم الفضل بنت الحارث و أبى أمامة و أنس بن الحارث و غیرهم‏ .
در این باره روایاتی از عایشه ، زینب بنت جحش ، ام فضل دختر حارث ، ابو امامه ، انس بن حارث و دیگران ، نیز نقل شده است .
و همچنین هیثمی در روایت دیگری می نویسد :
عن أبی أمامة قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم لنسائه لا تبكوا هذا الصبی یعنى حسینا قال وكان یوم أم سلمة فنزل جبریل فدخل رسول الله صلى الله علیه وسلم الداخل وقال لام سلمة لا تدعی أحدا أن یدخل على فجاء الحسین فلما نظر إلى النبی صلى الله علیه وسلم فی البیت أراد أن یدخل فأخذته أم سلمة فاحتضنته وجعلت تناغیه وتسكنه فلما اشتد فی البكاء خلت عنه فدخل حتى جلس فی حجر النبی صلى الله علیه وسلم فقال جبریل للنبی صلى الله علیه وسلم إن أمتك ستقتل ابنك هذا فقال النبی صلى الله علیه وسلم یقتلونه وهم مؤمنون بی قال نعم یقتلونه فتناول جبریل تربة فقال بمكان كذا وكذا فخرج رسول الله صلى الله علیه وسلم قد احتضن حسینا كاسف البال مغموما فظنت أم سلمة أنه غضب من دخول الصبی علیه فقالت یا نبی الله جعلت لك الفداء انك قلت لنا لا تبكوا هذا الصبی وأمرتنی ان لا أدع أحدا یدخل علیك فجاء فخلیت عنه فلم یرد علیها فخرج إلى أصحابه وهم جلوس فقال إن أمتی یقتلون هذا .
مجمع الزوائد ، الهیثمی ، ج 9 ، ص 189 و المعجم الكبیر ، الطبرانی ، ج 8 ، ص 285 – 286 و تاریخ مدینة دمشق ، ابن عساكر ، ج 14 ، ص 190 – 191 و ترجمة الإمام الحسین (ع) ، ابن عساكر ، ص 245 – 246 و ... .
از ابو امامه روایت شده است كه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به همسرانش فرمود : مواظب باشید كارى نكنید كه حسین مرا به گریه درآورید ! آن روز كه نوبت ام سلمه بود و پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله در خانه او تشریف داشت .
جبرئیل نازل شد . حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله به اتاق رفت و به امّ سلمه سپرد كه : مواظب باش كسى وارد اتاق نشود . حسین علیه السلام آمد و همین كه چشمش به رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله افتاد ، مى‏خواست داخل اتاقش شودكه ام سلمه او را گرفت و به سینه چسبانید . امام حسین علیه السلام گریست و وى سعى مى‏كرد تا او را از گریه باز دارد ؛ ولى گریه حسین علیه السلام شدت یافت و ام سلمه او را رها كرد و به اتاق حضرت صلّى اللّه علیه و آله داخل گشت و روى دامان پیغمبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله نشست .
جبرئیل به رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله خبر داد كه در آینده نزدیك ، امت تو همین فرزندت را به شهادت مى‏رسانند . رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله از سخن «جبرئیل» به شگفت آمد و فرمود : آن ها در حالی كه به من ایمان دارند ، فرزندم را شهید مى‏كنند ؟ ! جبرئیل گفت : آرى ! آن ها وى را شهید مى‏نمایند .
در حالی كه جبرئیل مشتى خاك به رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى‏داد ، گفت : این خاك از همان سرزمینى است كه در آن به شهادت مى‏رسد .
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در حالیكه بسیار اندوهناك بود حسین علیه السلام را به بغل گرفت و از خانه بیرون رفت . ام سلمه گوید : پنداشتم از آن كه حسین علیه السلام را اجازه داده‏ام تا وارد منزل شود ، ناراحت شده است ، براى همین عرض كردم : یا نبى الله ! جانم فداى شما ، خود شما به ما (همسران) توصیه كرده بودید كه كارى نكنید حسین من بگرید و از سوى دیگر دستور داده بودید اجازه ندهم تا كسى بر شما وارد شود و بالاخره چاره نداشتم و به حسین علیه السلام اجازه ورود دادم . پیغمبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله چیزى نگفت تا اینكه نزد اصحاب خود رسید . آنان در مكانى نشسته بودند . حضرت فرمود : امت من ، این فرزندم را شهید مى‏كنند ... .
منبع:www.alvadossadegh.com

 

 

  امام حسین علیه السلام و حضرت مهدى عجل الله تعالی فرجه

مقدمه
 

از نواى غریبانه استغاثه امام حسین علیه السلام، سال‏ها و قرن‏ها مى‏گذرد، اما انعكاس آن را مى‏توان در لحظه لحظه تاریخ به گوش جان شنید، این فریاد نه تنها رو به خاموشى و افول نگذاشته، بلكه هر روز رساتر و پرصلابت‏تر، خروش وجوشش آزادگان عالم را افزوده است.
گویا امام حسین علیه السلام سال‏ها و قرن‏ها چشم به راه دوخته و به انتظار نشسته است; تا امام عصر (عج)، ندایش را پاسخ گوید; پرچم بر زمین مانده‏اش را به دوش گیرد; داغ‏هاى كهنه‏اش را التیام بخشد و آرمان‏هاى بلندش را لباس تحقق بپوشاند. روز ظهور، هنگام پاسخ به استغاثه مظلومانه امام حسین علیه السلام است و حضرت مهدى علیه السلام پاسخ دهنده آن. در این گستره بى‏انتها و افق‏هاى دور آن، كسى به خروش و التهاب فرزندش كه براى رسیدن آن روز، گذر آرام آرام و جانكاه لحظه‏ها را به تماشا مى‏نشیند و روزها و سال‏ها را با چشمان منتظرش بدرقه مى‏كند وجود ندارد.
به راستى چه رمزى مهر سكوت بر لبان بسته و چه سرى در این میان رخ پنهان كرده است؟ چرا یاد امام حسین علیه السلام همیشه و همه جا، همراه و هم پاى یاد حضرت مهدى علیه السلام است؟ چرا هر جا سخن از حسین علیه السلام است، نام حضرت مهدى علیه السلام نیز رخ مى‏گشاید؟ چرا عاشورا روز «ظهور» است و یاد حسین علیه السلام آغازین كلام مهدى علیه السلام...؟
این گفتار مى‏كوشد گوشه‏هایى از این ارتباط و پیوست را، از منظرهاى مختلف و در ابعاد گوناگون بررسى كند و فهرست وار آنها را در چهار بخش (همراه با قرآن، همراه با روایات، ادعیه و زیارات، تشرفات) و یك خاتمه برشمارد تا به عنوان دستمایه برخى از محققان و مبلغان و نیز ابزارى براى تحقیق و پژوهش بیشتر و مقدمه‏اى براى كشف زوایایى دیگر از حقایق نورانى حیات این دو امام همام علیه السلام باشد. گرچه بررسى و تحلیل این پیوستگى‏ها و نیز نتایج و آثار آن، مجالى دیگر و فرصتى فراخ‏تر مى‏طلبد و گشودن گره اسرار این پیوستگى‏ها، دل‏هایى راز دان و جان‏هایى آگاه از آن اسرار را مى‏طلبد.

همراه با قرآن
 

1. امام حسین علیه السلام از نگاه امام مهدى (عج)
 

سعد بن عبدالله قمى گوید: به امام عصر - اوراحنا له الفداه - عرض كردم: «اى فرزند رسول خدا! تاویل آیه «كهیعص‏» چیست؟ فرمود: «هذه الحروف من انباء الغیب، اطلع الله علیها عبده زكریا، ثم قصها على محمد صلى الله علیه و آله و ذلك ان زكریا سال ربه ان یعلمه اسماء الخمسة فاهبط علیه جبرئیل فعلمه ایاها...; (1)
این حروف از اخبار غیبى است كه خداوند زكریا را از آن مطلع كرده و بعد از آن داستان آن را به حضرت محمد صلى الله علیه و آله باز گفته است...» .
داستان از این قرار است كه: زكریا از پروردگارش درخواست كرد كه «اسماء خمسه طیبه‏» را به وى بیاموزد. خداوند، جبرئیل را بر او فرو فرستاد و آن اسماء را به او تعلیم داد.
زكریا چون نام‏هاى محمد، على، فاطمه، و حسن ( علیهم السلام) را یاد مى‏كرد، اندوهش بر طرف مى‏شد و گرفتاریش از بین مى‏رفت. و چون حسین علیه السلام را یاد مى‏كرد، بغض و غصه، گلویش را مى‏گرفت و مى‏گریست و مبهوت مى‏شد.
روزى گفت: بارالها! چرا وقتى آن چهار نفر را یاد مى‏كنم، آرامش مى‏یابم و اندوهم بر طرف مى‏شود; اما وقتى حسین را یاد مى‏كنم، اشكم جارى مى‏شود و ناله‏ام بلند مى‏شود؟
خداى تعالى او را از این داستان آگاه كرد و فرمود: «كهیعص‏» ! «كاف‏» اسم كربلا و «هاء» رمز هلاك عترت طاهره است، و «یاء» نام یزید ظالم بر حسین علیه السلام و «عین‏» اشاره به عطش و «صاد» نشان صبر او است.
زكریا چون این مطلب را شنید، نالان و غمین شد و تا سه روز از عبادتگاهش بیرون نیامد، و به كسى اجازه نداد كه نزد او بیاید. و گریه و ناله سر داد و چنین نوحه گفت:
بارالها! از مصیبتى كه براى فرزند بهترین خلایق خود، تقدیر كرده‏اى دردمندم.
خدایا! آیا این مصیبت را بر آستانه او نازل مى‏كنى؟ آیا جامه این مصیبت را بر تن على و فاطمه مى‏پوشانى!؟ آیا این فاجعه را بر ساحت آنان فرود مى‏آورى؟
بعد از آن گفت: بارالها! فرزندى به من عطا كن تا در پیرى چشمم به او روشن شود و او را وارث و وصى من قرار ده; آنگاه مرا دردمند او گردان; همچنان كه حبیبت محمد را دردمند فرزندش گرداندى.
خداوند، یحیى را به او بخشید و او را دردمند وى ساخت. و دوره حمل یحیى شش ماه بود و مدت حمل امام حسین علیه السلام نیز شش ماه بود و براى آن نیز قضیه‏اى طولانى است.

2. امام مهدى (عج)، از نگاه امام حسین علیه السلام
 

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: حارث اعور به امام حسین علیه السلام عرض كرد: «یابن رسول الله! جعلت فداك: اخبرنى عن قول الله فى كتابه «والشمس و ضحیها» قال: و یحك یا حارث، ذلك محمد رسول الله صلى الله علیه و آله، قلت: جعلت فداك: قوله: «والقمر اذا تلیها» ، قال: ذلك امیرالمؤمنین على بن ابى طالب یتلو محمدا، قال: قلت: «و النهار اذا جلیها» ، قال: ذلك القائم من آل محمد، یملا الارض قسطا و عدلا; (2) اى زاده رسول خدا! فدایت‏شوم. مرا از معناى آیه شریفه والشمس و ضحیها [سوگند به خورشید و گسترش نور آن] مطلع ساز. حضرت فرمود: مراد از خورشید، رسول الله صلى الله علیه و آله مى‏باشد.
پرسید: فدایت‏شوم! منظور از آیه شریفه «والقمر اذا تلیها» [سوگند به ماه چون پس از آن آید. ] چیست؟
فرمود: منظور از ماه، امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام است كه بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله مى‏باشد.
گفت: مقصود از آیه شریفه «والنهار اذا جلیها» [و سوگند به روز و چون آن را روشن سازد ] چیست؟
فرمود: مقصود از روز، قائم آل محمد (عج) است كه زمین را پر از قسط و عدل كند» .

3. امام مهدى (عج) و امام حسین علیه السلام
 

خداوند متعال مى‏فرماید: «و لا تقتلوا النفس التى حرم الله الا بالحق و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا، فلا یسرف فى القتل انه كان منصورا (3) ; كسى را كه خداوند خونش را حرام شمرده، به قتل نرسانید، مگر به حق و آن كسى كه مظلوم كشته شده، براى ولیش سلطه (حق قصاص) قرار دادیم; اما در قتل اسراف نكند، چرا كه او مورد حمایت است‏» .
سلام بن مستنیر مى‏گوید: امام محمد باقر علیه السلام درباره آیه «و من قتل مظلوما» فرمود: «او حسین بن على علیه السلام است كه مظلوم كشته شد و ما اولیاى او هستیم. و قائم ما چون قیام كند، در طلب انتقام خون امام حسین علیه السلام بر آید; پس مى‏كشد تا جایى كه گفته مى‏شود اسراف در قتل كرده است. مقتول، حسین علیه السلام و ولى او قائم (عج) است. و اسراف در قتل این است كه غیر قاتل او كشته شود. او منصور است; زیرا از دنیا نمى‏گذرد تا این كه یارى شود به مردى از خاندان پیامبر خدا كه زمین را پر از قسط و عدل كند، همچنان‏كه پس از جور و ظلم شده باشد» . (4)
قندوزى حنفى نیز مى‏گوید: «از امام على الرضا فرزند موسى الكاظم (رضى الله عنهما) رسیده كه آن حضرت فرمود: آیه «و من قتل مظلوما» (5) درباره حسین و مهدى علیهم السلام نازل شده است‏» .

همراه با روایات
 

1. امام مهدى علیه السلام فرزند امام حسین علیه السلام
 

در 308 روایت، وارد شده كه امام مهدى (عج) نهمین فرزند امام حسین علیه السلام است و در بیشتر احادیثى كه از وجود مقدس رسول اكرم صلى الله علیه و آله درباره حضرت ولى‏عصر (عج) آمده، به آن حضرت به عناوینى چون: «از تبار پسرم حسین‏» و «از نسل این پسرم‏» ، «نهمین فرزند پسرم حسین‏» معرفى شده است. (6)
كه مجموع روایات پیامبر صلى الله علیه و آله در این زمینه 185 حدیث مى‏باشد. (7)
در این جا چند روایت از قول امام حسین علیه السلام نقل مى‏شود:
1. مردى از طایفه همدان مى‏گوید: «سمعت الحسین بن على بن ابى طالب علیهما السلام یقول: قائم هذه الامة هو التاسع من ولدى و هو صاحب الغیبة و هو الذى یقسم میراثه و هو حى; (8) از امام حسین بن على علیه السلام شنیدم كه مى‏فرمود: قائم این امت نهمین از فرزندان من است و او صاحب غیبت است، و او كسى است كه میراثش را در حیاتش تقسیم مى‏كنند» .
2. امام حسین علیه السلام مى‏فرماید: «كان رسول الله یقول فیما بشرنى به، یا حسین! انت السید ابن السید، ابوالسادة تسعة من ولدك ائمة ابرار امناء معصومون و التاسع مهدیهم قائمهم. انت الامام بن الامام، ابوالائمة تسعة من صلبك ائمة ابرار و التاسع مهدیهم یملا الدنیا قسطا و عدلا، یقوم فى آخر الزمان كما قمت فى اوله; (9) رسول خدا صلى الله علیه و آله در بشارتى به من فرمود: اى حسین! تو سید پسر و پدر ساداتى، و «نه‏» فرزند از تو، امامان ابرار و امین و معصوم‏اند، و نهمین آنان مهدى قائم (عج) است. تو امام پسر امام و پدر ائمه هستى و نه فرزند از پشت تو ائمه ابراراند و نهمین آنان، مهدى است كه دنیا را در آخر الزمان، پر از عدل و قسط مى‏كند...» ... .

2. نسب حضرت مهدى (عج) از زبان امام حسین علیه السلام
 

سالار شهیدان، فرزندش امام مهدى علیه السلام را فرزند حضرت فاطمه علیها السلام مى‏خواند. آن حضرت فرمود: از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم كه فرمودند: «المهدى من ولد فاطمة; (10) مهدى از فرزندان فاطمه است‏» .
در روایت دیگرى امام حسین علیه السلام مى‏فرماید: «پیامبر صلى الله علیه و آله به فاطمه زهرا علیها السلام فرمود: «ابشرى یا فاطمة! المهدى منك; اى فاطمه! بشارت بر تو باد، كه مهدى (عج) از فرزندان توست‏» . (11)

3.القاب امام مهدى (عج) از زبان امام حسین علیه السلام
 

امام زمان علیه السلام القاب مباركى دارند كه بعضى از آن‏ها، مستقیما با «عاشورا» در ارتباط است و بعضى از لقب‏هاى مقدس آن‏حضرت، بر زبان جد بزرگوارشان علیه السلام جارى شده است.
عیسى الخشاب مى‏گوید: از محضر امام حسین علیه السلام سؤال كردند: آیا شما صاحب این امر هستید؟
فرمود: «لا و لكن صاحب الامر الطرید الشرید الموتور بابیه، المكنى بعمه، یضع السیف على عاتقه ثمانیة اشهر; (12) نه من نیستم، بلكه صاحب این امر كسى است كه از میان مردم كناره‏گیرى مى‏كند و خون پدرش بر زمین مى‏ماند و كنیه او كنیه عمویش خواهد بود. آن‏گاه شمشیر بر مى‏دارد و هشت ماه تمام شمشیر بر زمین نمى‏گذارد» .
«طرید» و «شرید» كه هر دو به یك معنا است - از القاب حضرت ولى عصر (عج) به شمار مى‏آید. این دو عبارت در زبان امامان معصوم علیهم السلام نیز به كار رفته، و معناى آن كنار زده و رانده شده است. حاجى نورى (ره) در معناى «شرید» مى‏گوید: «رانده شده از مردمى كه آن حضرت را نشناختند و قدر وجود نعمت او را ندانستند و در مقام شكر گزارى و مقام حقش بر نیامدند; بلكه پس از این‏كه از دست‏یافتن بر او ناامید شدند، به قتل و قمع ذریه طاهره ایشان پرداختند و به كمك زبان و قلم، سعى بر بیرون راندن نام و یاد او، از قلوب و اذهان مردم كردند» . (13)
علامه مجلسى (ره) درباره این حدیث مى‏فرماید: «الموتور بابیه‏» ; یعنى، كسى كه پدرش را كشته‏اند و طلب خونش را نكرده‏اند. مراد از «والد» ، امام حسن عسگرى علیه السلام، یا امام حسین علیه السلام و یا جنس والد است كه شامل همه ائمه علیهم السلام مى‏شود، و «مكنى بعمه‏» شاید كنیه برخى از عموهاى حضرت، ابوالقاسم باشد، یا این‏كه امام زمان (عج) كنیه‏اش ابوجعفر، ابى الحسن و یا ابى محمد باشد. بعید نیست علت تصریح نكردن به اسم حضرت و آوردن كنیه، به جهت‏خوف از عموى حضرت باشد. و قول وسط، ظاهرتر است‏» . (14)

4.توصیف امام حسین علیه السلام از زبان امام مهدى علیه السلام
 

حضرت مهدى (عج)، امام حسین علیه السلام را این‏گونه توصیف فرموده است: «كنت للرسول ولدا و للقرآن سندا و للامة عضدا و فى الطاعة مجتهدا حافظا للعهد و المیثاق ناكبا عن سبل الفساق تتاوة تاوه المجهود طویل الركوع و السجود زاهدا فى الدنیا زهد الراحل عنها ناظرا بعین المستوحشین منها; (15) تو اى حسین! براى «رسول خدا» فرزند و براى «قرآن‏» سند و براى «امت‏» ، بازویى بودى. در طاعت‏خدا تلاشگر و نسبت‏به عهد و پیمان، حافظ و مراقب بودى. از راه فاسقان سر بر مى‏تافتى. آه مى‏كشیدى; آه آدمى كه به رنج و زحمت افتاده است. ركوع و سجود تو طولانى بود. زاهد و پارساى دنیا بودى; زهد و اعراض كسى كه از دنیا رخت‏بر كشیده است و با دیده وحشت زده بدان نگاه مى‏كردى‏» .
در این عبارت، بسیار جالب و جامع، جد بزرگوار خود امام حسین علیه السلام را با ده عنوان وصف كرده است:

امام حسین علیه السلام فرزند رسول خدا است;
 

او سند و پشتوانه قرآن است; هر آنچه در قرآن، در قالب الفاظ است، در وجود مطهر امام حسین علیه السلام رؤیت و مشاهده مى‏شود;
توان اسلام، امامت است و امام حسین علیه السلام بازوى پرتوان امت و دین اسلام در همه اعصار است;
در راه اطاعت پروردگار، سخت كوش و تلاشگر بود. عبادت آن حضرت (نماز و دعاء خصوصا دعاى عرفه) مایه اعجاب است.
آن بزرگوار، نگه‏دار عهد و میثاق است و با خدا و خلق او در عهد و پیمان، استوار و ثابت و باوفا است;
آن حضرت از راه و روش فاسقان روى گردان بود و از راه مسامحه و مداهنه وارد نمى‏شد;
آه امام حسین علیه السلام دردمندانه بود; مانند كسى كه بار سنگینى از غصه دردل دارد و درد سینه‏اش جراحتى التیام ناپذیر است;
آن حضرت ركوع‏ها و سجده‏هاى طولانى داشت. كه نمونه‏هاى آن در تاریخ ثبت و درج شده است;
سید الشهدا علیه السلام، نسبت‏به دنیا زاهد و بى علاقه بود. و زهد با عمل این خاندان معنا مى‏گیرد;
نظر او به دنیا، نظر وحشت زدگان بود و آنجایى‏كه نظر دیگران به دنیا نظر عاشقانه بود، نظر آن حضرت به دنیا، مانند انسان وحشت زده بود. (16)

5. قائم و عاشورا
 

«قائم‏» از القاب خاصه حضرت حجت (عج) است كه در بیشتر روایات شیعه وارد شده و اطلاق آن بر هیچ یك از معصومین دیگر روا نیست.
ابو حمزه ثمالى مى‏گوید: به امام محمد باقر علیه السلام عرض كردم: اى فرزند پیامبر! آیا شما همه قائم نیستید و حق را به پا نمى‏دارید؟ پس چرا تنها ولى عصر را قائم مى‏خوانند؟ فرمود: «لما قتل جدى الحسین ضجت الملائكه بالبكاء و النحیب و قالوا الهنا اتصفح عمن قتل صفوتك و ابن صفوتك و خیرتك من خلقك؟ ... فاوحى الله الیهم قروا ملائكتى فوعزتى و جلالى لانتقمن منهم و لو بعد حین...ثم كشف لهم عن الائمة من ولد الحسین فسرت الملائكة بذلك وراوا احدهم قائما یصلى، فقال سبحانه: بهذا القائم انتقم منهم; چون جدم حسین علیه السلام كشته شد، فرشتگان صدا به گریه و ناله بلند نموده و عرض كردند: پروردگارا! آیا قاتلان بهترین بندگانت، و زاده اشرف برگزیدگانت را به حال خود وا مى‏گذارى؟ خداوند به آنها وحى فرستاد: اى فرشتگان من! آرام گیرید. به عزت و جلالم سوگند، از آنان انتقام خواهم گرفت; هر چند بعد از گذشت زمان‏ها باشد. آن‏گاه پروردگار عالم پرده از جلو دیدگان آنان كنار زد و امامان از فرزندان امام حسین علیه السلام را یكى پس از دیگرى به آنها نشان داد. فرشتگان از این منظره، مسرور و شادمان گردیدند و دیدند كه یكى از آن بزرگواران، ایستاده مشغول نماز است. خداوند فرمود: با این قائم (شخص ایستاده) از آنان (قاتلان حسین علیه السلام) انتقام خواهم گرفت‏» . (17)
محمد بن حمران مى‏گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: چون جریان شهادت امام حسین علیه السلام واقع شد، فرشتگان به درگاه الهى نالیدند و خروش بر آورده، به خداوند عرض كردند: بار خدایا! آیا با حسین كه انتخاب شده تو و فرزند پیامبر تو اینچنین رفتار شود؟ خداوند شبح و سایه قائم را در برابر آنان در حالت ایستاده مجسم كرد و فرمود: با این (قائم) از ستم كنندگان به حسین انتقام خواهم گرفت. (18)

6. غیبت‏حضرت مهدى علیه السلام، از نگاه امام حسین علیه السلام
 

امام حسین علیه السلام درباره غیبت امام زمان علیه السلام مى‏فرماید: «لصاحب هذا الامر غیبتان، احدهما تطول حتى یقول بعضهم: مات و بعضهم قتل و بعضهم ذهب و لا یطلع على موضعه احد من ولى و لا غیره الاالمولى الذى یلى امره; (19) براى صاحب این امر دو غیبت است كه یكى از آنها آن‏قدر به طول مى‏انجامد كه گروهى مى‏گویند: [مهدى ] مرده و برخى گویند: كشته شده و بعضى گویند: رفته است. احدى از دوستان و غیره، از اقامتگاه او آگاه نمى‏شود، جز خدمت‏گذارى كه متصدى امور اوست‏» .
هم چنین مى‏فرماید: «... له غیبة یرتد فیها اقوام و یثبت على الدین فیها آخرون، فیؤذون و یقال لهم: متى هذا الوعدان كنتم صادقین. اما ان الصابر فى غیبته على الاذى و التكذیب بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدى رسول الله صلى الله علیه و آله; (20) براى او غیبتى است كه گروه‏هایى در آن از دین بر مى‏گردند و گروه‏هایى دیگر بر آیین خود استوار مى‏مانند و در این راه آزارها مى‏بینند. به آنان گفته مى‏شود: این وعده كى واقع خواهد شد اگر راستگو هستید؟ آنان كه بر این آزارها و تكذیب‏ها صبر كنند، همانند كسى‏اند كه شمشیر به دست گرفته و در پیشاپیش رسول اكرم صلى الله علیه و آله جهاد مى‏كند.

7. بشارت ظهور از زبان امام حسین علیه السلام
 

بشارت به ظهور امام عصر (عج) حقیقتى شعف‏انگیز است كه از سوى امامان معصوم علیهم السلام نوید آن داده شده است. سالار شهیدان در این زمینه مى‏فرماید: «منا اثنى عشر مهدیا، اولهم امیرالمؤمنین على بن ابى طالب و آخرهم التاسع من ولدى و هو الامام القائم بالحق یحیى الله به الارض بعد موتها و یظهر به دین الحق على الدین كله و لو كره المشركون...; دوازده مهدى از ما هست كه نخستین آنان على بن ابى طالب و آخرین آنان نهمین فرزند من است كه او امام قائم به حق است، خداوند زمین مرده را به وسیله او زنده مى‏كند و دین حق را بر تمام ادیان پیروز مى‏گرداند.. .» . (21)
عبدالله بن عمر مى‏گوید: «سمعت الحسین بن على علیه السلام یقول: لو لم یبق من الدنیا الایوم واحد لطول الله عزوجل ذلك الیوم حتى یخرج رجل من ولدى فیملاها عدلا و قسطا كما ملئت جورا و ظلما، كذلك سمعت رسول الله یقول; (22) از حسین بن على علیه السلام شنیدم كه مى‏فرمود: اگر از عمر دنیا جز یك روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را به قدرى طولانى فرماید تا آنكه مردى از فرزندان من خروج نماید و زمین را پر از عدل و داد نماید، همچنانكه پر از ظلم و جور شده باشد، من از رسول خدا صلى الله علیه و آله این چنین شنیدم‏» .

8. علایم ظهور از زبان امام حسین علیه السلام
 

ریحانه رسول خدا، حسین بن على علیه السلام درباره علایم ظهور فرزندش امام عصر (عج) مى‏فرماید: «للمهدى خمس علامات: السفیانی، و الیمانی، و الصیحة من السماء، و الخسف بالبیداء و قتل النفس الزكیة; (23) براى مهدى ما پنج علامت است: خروج سفیانى، خروج یمانى، بانگ آسمانى، خسف سرزمین بیداء (فرو رفتن لشگر سفیانى در سرزمین بیدا)، قتل نفس زكیه‏» . (24)
در روایتى دیگر، خراب شدن دیوار مسجد كوفه از سمت‏خانه عبدالله بن مسعود (25) و دیدن علامتى در آسمان (مانند آتش (26) ) را از نشانه‏هاى ظهور، بیان فرموده است.

9. دلدادگى حضرت مهدى (عج) به امام حسین علیه السلام
 

خدمت در محضر امام حسین علیه السلام و توفیق یارى حضرت و شمشیر زدن در ركاب او، بزرگترین توفیقات الهى بود كه نصیب عده‏اى از خواص عصر امام حسین علیه السلام شد. همچنان‏كه فراهم نمودن شرایط و مقدمات ظهور حضرت ولى عصر (عج) و توفیق جنگیدن در ركاب آن بزرگوار، از دیگر موهبت‏هاى الهى است كه نصیب عده‏اى از خواص مى‏شود. در عظمت و شرافت‏خدمت‏گذارى، نصرت به آن آستان بلند، همین بس كه امام زمان (عج) نیز عاشق جد بزگوار خود و مشتاق خدمت‏به او است. آن حضرت در زیارت ناحیه مقدسه (27) مى‏فرماید:
«و لئن اخرتنى الدهور و عاقنى عن نصرك المقدور لاندبنك صباحا و مساء و لابكین لك [علیك] بدل الدموع دما; اگر روزگار مرا به تاخیر انداخت و مقدرات از یارى و نصرت تو در روز عاشورا باز داشت، هر آینه من صبح و شام بر تو ندبه مى‏كنم و به جاى قطرات اشك، بر تو خون مى‏گریم‏» .
آرى یارى امام مهدى (عج)، عبادتى بزرگ است، چرا كه در حقیقت‏خدمت‏به تمام پیامبران و اوصیا و امامان معصوم علیهم السلام مى‏باشد; زیرا او آخرین حجت الهى است و اراده خداوند بر آن تعلق یافته كه زحمات طاقت فرساى همه پیامبران را، به دست‏با كفایت آخرین حجت‏خود به ثمر رساند. اگر نهضت جهانى آن ولى الله اعظم (عج)، از برنامه جهانى خلقت‏حذف شود، برنامه همه پیامبران عقیم گشته و هدف نهایى فرستادن رسولان و تشریع ادیان ضایع و تباه مى‏شود. (28)
خدمت‏به امام عصر علیه السلام، مطلوب امام صادق علیه السلام نیز بوده است. «خلاد ابن قصار مى‏گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: آیا قائم متولد شده است؟ فرمود:
«لا ولو ادركته لخدمته ایام حیاتى; نه متولد نشده ولى اگر من او را درك مى‏كردم، همه عمر را با خدمت‏گزارى او سپرى مى‏كردم‏» . (29)
هنگامى كه امام معصوم علیه السلام در حق حضرت بقیة الله (عج) چنین تعبیرى به كار مى‏برد; مقام رفیع یاران آن حضرت و ارزش خدمت‏به آیین «انتظار» روشن مى‏شود.

10. عاشورا روز ظهور
 

درباره روز قیام و ظهور حضرت، روایات مختلفى وارد شده است. كه در آنها، روز نوروز، عاشورا، شنبه و یا جمعه، روز ظهور معرفى شده است.
البته از آن جایى كه نوروز، طبق سال شمسى و عاشورا، بر اساس سال قمرى محاسبه مى‏شود، یكى شدن این دو روز امكان‏پذیر است و هم زمانى این دو روز با جمعه یا شنبه نیز ممكن است.
اما روایاتى كه روز ظهور را، دو روز از هفته بیان كرده، قابل توجیه است; یعنى، در صورت صحیح بودن سند این روایات، احادیث روز جمعه به روز «ظهور» و روایات روز شنبه به روز «استقرار و تثبیت قیام حضرت و نابودى مخالفان‏» تفسیر مى‏شود. البته روایات روز شنبه، از نظر سند مورد تامل و بررسى است; ولى روایات روز جمعه از این نظر ایرادى ندارد. (30)
اما آنچه مهم است، این كه قیام حضرت ولى عصر (عج)، مصادف با روز شهادت سیدالشهداء علیه السلام است و این مطلب ما را به ارتباط ویژه صاحبان این دو قیام رهنمون مى‏سازد.
امام محمد باقر علیه السلام فرموده است: «كانى بالقائم یوم عاشورا یوم السبت قائما بین الركن و المقام و بین یدیه جبرئیل ینادى: البیعة لله فیملاها عدلاكما ملئت ظلما و جورا; (31) گویا حضرت قائم (عج) را مى‏بینم كه روز عاشورا، روز شنبه بین ركن و مقام ایستاده و جبرئیل پیش روى او ندا مى‏كند: بیعت‏براى خدا است. پس زمین را پر از عدل مى‏كند; همان گونه كه پر از ظلم و جور شده بود» .
امام جعفر صادق علیه السلام نیز مى‏فرماید: «ان القائم صلوات الله علیه ینادى باسمه لیلة ثلاث و عشرین و یقوم یوم عاشورا یوم قتل فیه الحسین بن على علیه السلام; (32) قائم - درود خدا بر او باد در شب بیست و سوم ماه رمضان، به نام [شریفش] ندا مى‏شود، و درروز عاشورا، روزى كه حسین بن على علیه السلام، در آن كشته شد، قیام خواهد كرد» .

11. یاد امام حسین علیه السلام نخستین كلام حضرت مهدى علیه السلام
 

در روایاتى چند، به مطالب و سخنان نخستین امام زمان علیه السلام اشاره شده است; از جمله آنها روایتى است كه محدث بزرگوار شیخ على یزدى حائرى (ره) نقل كرده است. او مى‏گوید: «زمانى كه قائم آل محمد ظهور كند، ما بین ركن و مقام مى‏ایستد و پنج ندا مى‏دهد:
1. «الا یا اهل العالم انا الامام القائم ; آگاه باشید اى جهانیان كه منم امام قائم‏» ;
2. «الا یا اهل العالم انا الصمصام المنتقم; آگاه باشید اى اهل عالم كه منم شمشیر انتقام گیرنده‏» ;
3. «الا یا اهل العالم ان جدى الحسین قتلوه عطشانا; بیدار باشید اى اهل عالم كه جد من حسین را تشنه كام كشتند» ;
4. «الا یا اهل العالم ان جدى الحسین طرحوه عریانا; بیدار باشید اى اهل عالم كه جد من حسین را عریان روى خاك افكندند» ;
5. «الا یا اهل العالم ان جدى الحسین سحقوه عدوانا; آگاه باشید اى جهانیان كه جد من حسین را از روى كینه توزى پایمال كردند» .
امام زمان (عج) ابتدا خود را چنین به جهانیان معرفى مى‏كند: كه قائم و شمشیر انتقام منم; قیام نمودم تا انتقام خون جدم حسین علیه السلام - كه او را تشنه لب شهید كرده، بدن مطهرش را عریان روى خاك افكندند و پایمال كردند - بگیرم.
آرى اولین كلام حضرت مهدى (عج)، یاد امام حسین علیه السلام است كه همواره یاد او، در دل هر انسان آزاد مرد و طالب حقى زنده است و این مصیبت عظمى، جز با ظهور فرزندش تسلى نمى‏یابد.

12. حضرت مهدى (عج) تكمیل كننده سفر امام حسین علیه السلام
 

یكى از رابطه‏هاى دقیق بین این دو امام همام علیه السلام و قیامشان، مركز حكومت آن دو است. امام حسین علیه السلام از مكه به جانب كوفه، رهسپار بود و شاید با رسیدن به كوفه، مانند پدر بزرگوار خود آن‏جا را مقر حكومت‏خویش قرار مى‏داد; ولى سپاهیان یزید، راه را بر آن حضرت بستند و او در دوم محرم، در كربلا منزل نمود.
زمانى كه خورشید تابناك مكه، ظهور كند، كوفه را به عنوان مقر حكومت‏خود بر خواهد گزید. امام محمد باقر علیه السلام مى‏فرماید: «مهدى قیام مى‏كند و به سوى كوفه مى‏رود و منزلش را آن‏جا قرار مى‏دهد» . (33)
هم چنین مى‏فرماید: «هنگامى كه قائم ما قیام كند وبه كوفه برود، هیچ مؤمنى نخواهد بود، مگر آن كه در آن شهر، در كنار مهدى سكونت مى‏گزیند، یا به آن شهر مى‏رود» . (34)
ابوبكر حضرمى مى‏گوید: به امام محمد باقر یا امام صادق علیهم السلام گفتم: كدام سرزمین پس از حرم خدا و حرم پیامبرش با فضیلت‏تر است؟ فرمود: «اى ابابكر! سرزمین كوفه كه جایگاه پاكى است و در آن مسجد سهله قرار دارد و مسجدى كه همه پیامبران در آن نماز خوانده‏اند. آن جا عدالت الهى پدیدار مى‏گردد و قائم به عدل و قیام كنندگان پس از او از همان جا خواهند بود. آن‏جا، جایگاه پیامبران و جانشینان صالح آنان است‏» . (35)
امام صادق علیه السلام از مسجد سهله یاد كرد و فرمود: «آن خانه صاحب ما (مهدى موعود) است; زمانى كه با خاندانش در آن‏جا سكونت گزیند» . (36)
از مجموع این روایات فهمیده مى‏شود كه شهر كوفه، پایگاه اصلى فعالیت‏ها و مركز فرمانروایى امام زمان (عج) خواهد بود، پایگاهى كه زمانى مقر حكومت امیرمؤمنان علیه السلام بود و امام حسین علیه السلام به آن سو مى‏رفت.

13. خون خواهى حضرت مهدى (عج) از قاتلان امام حسین علیه السلام
 

سالار شهیدان به فرزندش امام سجاد علیه السلام فرمود: «سوگند به خدا كه خون من از جوشش باز نمى‏ایستد تا این كه خداوند، مهدى را برانگیزد. او به انتقام خون من، از منافقان فاسق و كافر، هفتاد هزار نفر را مى‏كشد» . (37)
هروى مى‏گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! نظرتان درباره این سخن امام صادق علیه السلام كه مى‏فرماید: «هرگاه قائم ما قیام كند، بازماندگان قاتلان امام حسین علیه السلام به كیفر كردار پدرانشان كشته مى‏شوند» چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «این سخن صحیح است‏» .
گفتم: پس این آیه قرآن «و لاتزر وازرة وزر اخرى‏» چه معنایى دارد؟ فرمود «آنچه خداوند مى‏فرماید صحیح است; ولى بازماندگان قاتلان امام حسین علیه السلام، به كردار پدرانشان خوشحال‏اند و به آن افتخار مى‏كنند و هر كس از چیزى خشنود باشد، مانند آن است كه آن كار را انجام داده است. اگر مردى در مشرق كشته شود و مرد دیگرى در مغرب به كشته شدن او خشنود باشد، نزد خداوند شریك گناه قاتل است. و این كه قائم، فرزندان قاتلان امام حسین را هنگام ظهورش نابود مى‏سازد، براى این است كه آنان از كردار پدرانشان خشنودند» . (38)

14. یارى امام حسین علیه السلام، یارى امام مهدى (عج)
 

یكى دیگر از جلوه‏هاى روشن ارتباط بین این دو اختر تابناك آسمان ولایت و امامت‏یارى نمودن امام حسین علیه السلام است كه در حقیقت این یارى، نصرت امام عصر (عج) مى‏باشد. امام حسین علیه السلام در این زمینه در شب عاشورا به اصحاب خود فرمود:
«... و قد قال جدى رسول الله صلى الله علیه و آله: ولدى حسین یقتل بطف كربلا، غریبا وحیدا عطشانا فریدا. فمن نصره فقد نصرنى و نصر ولده الحجة [ علیه السلام] ...;
همانا جدم رسول خدا [ صلى الله علیه و آله] فرمودند: فرزند من حسین [ علیه السلام] در زمین كربلا، غریب و تنها، عطشان و بى‏كس، كشته مى‏شود، كسى كه او را یارى كند مرا یارى نموده و فرزندش مهدى [ علیه السلام] را یارى نموده است...» . (39)

15. فرشتگان یاور امام حسین علیه السلام، یاوران مهدى (عج)
 

یكى از ویژگى‏هاى قیام یوسف زهراء، برخوردارى از نصرت الهى به وسیله فرشتگان است. شیخ صدوق (ره) در روایت ریان بن شبیب، از حضرت امام رضا علیه السلام نقل مى‏كند:
«و لقد نزل الى الارض من الملائكة اربعة آلاف لنصره فوجدوه قد قتل فهم عند قبره شعث غبر الى ان یقوم القائم فیكونون من انصاره و شعارهم یا لثارات الحسین; (40)
به تحقیق چهار هزار فرشته براى نصرت و یارى حسین [ علیه السلام] به زمین فرود آمدند. آنان هنگامى كه نازل شدند، دیدند حسین [ علیه السلام] كشته شده است، از این رو، ژولیده و غبارآلود در نزد قبر آن حضرت، اقامت كردند و همچنان هستند تا این كه قائم، قیام كند و آنان از یاوران و سپاه آن حضرت خواهند بود و شعارشان یا لثارات الحسین است‏» .
به راستى، چه ارتباطى میان این دو كوكب درخشان آسمان ولایت - كه ملك و ملكوت، عرش و فرش همه از یگانگى آن دو سخن مى‏گویند - وجود دارد. هر كجا حسین علیه السلام است، مهدى (عج) نیز هست و هر كجا مهدى (عج) است، حسین علیه السلام نیز مى‏باشد. ذكر و نام آن یكى، با یاد و نام دیگرى قرین و عجین است. از امام زمان (عج) ; سید الشهدا علیه السلام را مى‏طلبند و از سید الشهداء امام زمان را.

16. حضرت مهدى (عج) ویرانگر مساجد چهار گانه
 

امام عصر (عج) از بین برنده و محو كننده تمام آثار شرك و نفاق است; از این رو عاشقان هر صبح آدینه، زمزمه «این هادم ابنیة الشرك و النفاق‏» را سر مى‏دهند و منتظرند تا حضرت ظهور كند و كاخ ظلم و ستم، استبداد و بناهاى نفاق را نابود سازد. به همین جهت او مساجدى را كه به شكرانه كشتن امام حسین علیه السلام بنا شده است، ویران خواهد كرد.
امام محمد باقر علیه السلام درباره این مساجد مى‏فرماید: «در كوفه به دلیل شادى از كشتن، حسین علیه السلام، چهار مسجد ساخته شد: مسجد اشعث، جریر، سماك و شبث‏بن ربعى‏» (41) ابو بصیر مى‏گوید: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «هنگامى كه قائم ما قیام كند، چهار مسجد را در كوفه ویران مى‏سازد...» . (42)
این مساجد اگر چه هم اكنون موجود نیست; ولى ممكن است‏بعدها گروهى از روى دشمنى با اهل بیت علیه السلام، آنها را دوباره بسازند. (43)

همراه ادعیه و زیارات
 

با بررسى «ادعیه و زیارات‏» مربوط به سید الشهدا علیه السلام و امام عصر (عج) به ارتباط وثیق و تنگاتنگ میان این دو نور پاك پى مى‏بریم; چرا كه هر دو در ماه شعبان به دنیا آمده‏اند و در روز تولد حسین علیه السلام باید به یاد مهدى (عج)، بود و در روز تولد مهدى (عج)، باید حسین علیه السلام را یاد كرد. در دعاى هر یك، باید جملاتى را زیر لب زمزمه نمود كه یاد دیگرى را در دل زنده مى‏كند. در این قسمت، نمونه هایى چند از این حقیقت اشاره مى‏شود:

1. یاد حضرت مهدى (عج)، در میلاد امام حسین علیه السلام
 

شیعیان و شیفتگان مذهب جعفرى، در روز میلاد سالار شهیدان (سوم شعبان)، یاد فرزندان آن حضرت را نیز در دل‏ها تازه‏تر مى‏كنند. در توقیع مبارك حضرت امام حسن عسكرى علیه السلام براى قاسم بن علاء همدانى آمده است: در روز تولد امام حسین علیه السلام این دعا را بخوان: «اللهم انى اسئلك بحق المولود فى هذا الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله و ولادته بكته السماء و من فیها و الارض و من علیها... المعوض من قتله ان الائمة من نسله و الشفاء فى تربته و الفوز معه فى اوبته و الاوصیاء من عترته بعد قائمهم و غیبته; (44) خداوندا! من تو را به مقام مولود این روز مى‏خوانم. او پیش از آن كه به دنیا چشم بگشاید و قبل از آن كه تولد یابد، وعده و خبر شهادتش داده شد. آسمان و هر كس در آن بود و زمین و هر كس بر روى آن بود، بر او گریه كرد... . او كه در عوض شهادت او، ائمه از نسل او شدند و شفا در تربت او قرار داده شد، فوز و رستگارى با او، در روز رجوع و بازگشت او و بازگشت اوصیاء از خاندان او، بعد از قائم آنان و سپرى شدن غیبت او مى‏باشد» .و در لوحى كه به نام مقدس فاطمه علیها السلام معروف است (45) ، ارتباط محكم و راستینى بین امام حسین علیه السلام و حضرت حجت (عج) وجود دارد. این لوح به مناسبت تولد امام حسین علیه السلام توسط جبرئیل امین به رسم چشم روشنى از طرف خداوند متعال به پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله هدیه شد. رسول اكرم صلى الله علیه و آله آن را مطالعه مى‏كنند و مى‏فرمایند: «سزاوار نیست كه این چشم روشنى به شخصى غیر از فاطمه زهرا علیها السلام سپرده شود.
نكته مهم آن، زمان فرستادن (تولد امام حسین) و محتویات و مطالب آن (یاد مهدى علیه السلام) است.وقتى به نام مقدس امام حسین علیه السلام مى‏رسد، مى‏فرماید: «... جعلت كلمتى التامة معه و حجتى البالغة عنده...; كلمه تامه و حجت‏بالغه خود (امام زمان) را با حسین و نزد او قرار دادم‏» . (46)

2. یاد حسین علیه السلام، در میلاد امام زمان (عج)
 

یكى از شب‏هاى با عظمت‏سال، شب تولد یوسف زهرا علیها السلام است كه در روایت، افضل شب‏هاى سال بعد از شب قدر شمرده شده، و در آن احیاء و شب زنده دارى توصیه شده است.
عاشقان حضرت در آن شب، یاد حضرت اباعبدالله علیه السلام را در دل‏هاى خود احیاء مى‏كنند و با زیارت عاشورا جان خود را صفا مى‏بخشند، چرا كه شب امام عصر (عج) ، شب زیارتى مخصوص سالار شهیدان فرزند فاطمه زهرا علیها السلام است.
محدث بزرگوار، شیخ عباس قمى (ره) در «مفاتیح الجنان‏» مى‏نویسد: با فضیلت‏ترین اعمال شب نیمه شعبان - كه باعث آمرزش گناهان است - زیارت امام حسین علیه السلام مى‏باشد. هر كه مى‏خواهد، روح 124 هزار پیامبر با او مصافحه كند، امام حسین علیه السلام را زیارت كند. اقل زیارت آن حضرت آن است كه به بالاى بامى رود و به سمت راست و چپ نگاه كند، سپس سر به جانب آسمان بلند كند و حضرت را با این كلمات زیارت كند: «السلام علیك یا اباعبدالله، السلام علیك و رحمة الله و بركاته‏» (47)
در قسمت «زیارات‏» نیز مى‏نویسد: احادیث‏بسیارى در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام در نیمه شعبان وارد شده است. و بس است در این باب آنچه كه به چندین سند معتبر از حضرت امام زین العابدین علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام وارد شده كه: هر كه بخواهد با او 124 هزار پیامبر، مصافحه كنند، زیارت كند قبر ابى عبدالله الحسین علیه السلام را در نیمه شعبان. به درستى كه ملائكه و ارواح پیامبران، رخصت مى‏طلبند و به زیارت آن حضرت مى‏آیند. پس خوشا به حال آن كه مصافحه كند با ایشان، و ایشان مصافحه كنند با او. پنج پیامبر اولوالعزم (نوح، ابراهیم، موسى، عیسى علیهم السلام‏و محمد صلى الله علیه و آله) نیز با ایشان‏اند.

3. شب قدر و یاد امام حسین علیه السلام
 

شب قدر، شب امام زمان علیه السلام است. وملائكه و روح بر آن حضرت نازل شده، تقدیر امور رادر اختیار او مى‏گذارند. پیشوایان معصوم علیهم السلام در تفسیر سوره قدر فرموده‏اند: فرشتگان در این شب، مقدرات یك‏سال را نزد ولى مطلق زمان آورده، بر او عرضه و تسلیم مى‏كنند. (48)
در چنین شبى - كه به حجت‏بن الحسن العسكرى علیه السلام تعلق دارد - یاد جدبزرگوارش در دل‏ها زنده مى‏شود; چرا كه یكى از اعمال مستحبى شب قدر، زیارت امام حسین علیه السلام است. شیخ عباس قمى (ره) مى‏نویسد: «بدان كه احادیث در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام در ماه مبارك رمضان - خصوصا شب اول و نیمه و آخر آن و به خصوص شب قدر - بسیار است. از حضرت امام محمد تقى علیه السلام منقول است كه هر كه زیارت كند، امام حسین علیه السلام را در شب بیست و سوم ماه رمضان - و آن شبى است كه امید است‏شب قدر باشد و در آن شب هر امر محكمى جدا و مقدر مى‏شود - مصافحه كند با او روح 124 هزار ملك و پیغمبر كه همه رخصت مى‏طلبند از خداوند در زیارت آن حضرت در این شب.
از حضرت صادق علیه السلام مروى است: چون شب قدر مى‏شود، منادى از آسمان هفتم از بطن عرش ندا مى‏كند كه حق تعالى هر كسى را كه به زیارت قبر حسین علیه السلام آمده، آمرزید.
و در روایت دیگر است كه هر كه شب قدر نزد قبر آن حضرت باشد و دو ركعت نماز بگزارد، نزد آن حضرت یا آنچه كه میسر شود و از حق تعالى بهشت و پناه از آتش را بخواهد; خداوند به او بهشت و پناه از آتش را عطا فرماید. و ابن قولویه از حضرت صادق علیه السلام روایت كرده كه هر كه زیارت كند قبر امام حسین علیه السلام را در ماه رمضان و در راه زیارت بمیرد، حسابى نخواهد داشت و به او بگویند كه بدون خوف و بیم داخل بهشت‏شو» . (49)

4. دعاى ندبه و یاد امام حسین علیه السلام
 

یكى از دعاهاى بسیار مهم و با ارزش در میان شیعه، دعاى «ندبه‏» است كه عاشقان حضرت ولى‏عصر (عج) هر صبح جمعه دور هم گرد آمده و با خواندن آن، با حضرتش تجدید عهد و پیمان مى‏كنند این دعا سندى صحیح دارد و بخش عمده و چشمگیر آن، التجاء به مهدى موعود و تاسف از غیبت و دردمندى از فراق آن بزرگوار است و بخش هایى از این دعاء، مربوط به جد بزرگوار امام زمان (عج) سالار شهیدان است;
مانند: «این الحسن؟ این الحسین؟ این ابناء الحسین; حسن علیه السلام كجا است؟ حسین علیه السلام چه شد؟ فرزندان حسین كجایند و چه شدند؟» .
قسمت دیگرى از این دعاى شریف «این الطالب بدم المقتول بكربلا؟ ; كجاست آن طالب خون شهید كربلا؟» كه از حساسیت فوق العاده‏اى برخوردار است.
ندبه كنندگان مهدى (عج)، منتظران منتقم آل محمدند تا تقاص خون به ناحق ریخته فرزند فاطمه علیها السلام را بگیرد و موجب شادى و بهجت قلب نازنین رسول خدا صلى الله علیه و آله شود.
آرى صبح جمعه و دعاى سوزان ندبه، در فراق امام زمان و یاد سید الشهدا علیه السلام است. و چه بسا همین یاد امام حسین علیه السلام در صدق و صفاى این دعا، اثرى ژرف به جاى نهد.

5. زیارت عاشورا و یاد مهدى (عج)
 

«زیارت عاشورا» ، كه از سوى امام محمد باقر علیه السلام، به شیعیان و شیفتگان تعلیم داده شده است مضامین والایى دارد.
در یكى از قسمت‏هاى زیارت چنین آمده است: «ان یرزقنى طلب ثارك مع امام منصور من اهل بیت محمد صلى الله علیه و آله; همانا از خداوند مى‏خواهم خون خواهى تو را در كنار امام یارى شده از خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله روزیم گرداند» .
زائر در این فقره، مشاركت در خون‏خواهى امام حسین علیه السلام به وسیله امام زمان علیه السلام را طلب مى‏كند، چرا كه مقصود از امام منصور، دوازدهمین پیشواى شیعیان حضرت ولى عصر (عج) مى‏باشد و علت این كه او را منصور نامیده‏اند، این است كه ایشان در طلب خون جدشان یارى مى‏شوند.
امام محمد باقر علیه السلام در شرح آیه شریفه «و من قتل مظلوما» فرمودند: «سمى المهدى المنصور كما سمى احمد محمدا و كما سمى عیسى المسیح; مهدى [عج]، منصور نامیده شد، همان طورى كه احمد، به محمد [ص] و عیسى به مسیح [ع] نامیده شد» . (50)
محمد بن مسلم مى‏گوید: شنیدم اباجعفر فرمود: «قائم ما منصور به رعب و مؤید به نصر است..» . (51)

6. روز عاشورا و یاد حضرت مهدى (عج)
 

جلوه‏اى دیگر از ارتباط دو فرزند زهرا علیها السلام، روز عاشورا است، كه دل عزاداران باید به عشق ولى‏عصر بتپد و ذكر قیام اباعبدالله، با یاد امام زمان (عج)، توام باشد.
صالح بن عقبه از پدرش نقل مى‏كند: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «هر كس حسین بن على علیهم السلام را در روز دهم محرم زیارت كند تا آن كه نزد قبر آن حضرت گریان شود، خداوند - تبارك و تعالى - ثواب دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار جهاد به او عطا كند كه ثواب آن‏ها، مثل ثواب كسى است كه درخدمت رسول خدا صلى الله علیه و آله و ائمه طاهرین علیه السلام حج و عمره و جهاد كرده باشد.
راوى مى‏گوید: عرض كردم: فدایت‏شوم، كسى كه در شهرهاى دور باشد و ممكن نباشد كه در مثل این روز به سوى قبر آن حضرت رود، آیا براى او ثوابى است؟
امام علیه السلام فرمود: هرگاه چنین باشد به سوى صحرا یا بربلندى بام خانه خود رود و به سوى حضرت اشاره كند و سلام دهد و در نفرین بر قاتلان وى جدیت نماید و بعد از آن دو ركعت نماز بخواند. این كار را در اوایل روز انجام دهد و خود بر امام حسین علیه السلام بگرید و كسانى را كه در خانه‏اش هستند، نیز به گریه بر آن حضرت وا دارد. و یكدیگر را به این كه در شهادت امام حسین علیه السلام مصیبت زده شده‏اند، تعزیت گویند. و هرگاه چنین كنند، همه آن ثواب ها را براى آنان ضامنم.
گفتم: یكدیگر را چگونه تعزیت‏بگویند ؟
حضرت فرمودند بگویند: «اعظم الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاكم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدى من آل محمد علیهم السلام; خداوند اجر ما و شما را در مصیبت‏حسین علیه السلام بزرگ گرداند و ما و شما را از كسانى قرار دهد كه به همراه ولى امام حسین، امام مهدى [عج] از آل محمد علیهم السلام طلب خون آن حضرت كرده و به خون‏خواهى او برخیزیم‏» . (52)

7. شعار سپاه حضرت مهدى (عج)
 

در شعارهاى لشكر آن حضرت - كه برگرفته از شعور عمیق آنان است - به روشنى مى‏توان یاد و خاطره امام حسین علیه السلام را مشاهده كرد.
در یكى از «زیارات جامعه‏» در قسمت‏سلام به حضرت مهدى (عج) آمده است: «السلام على الامام الغائب عن الابصار و الحاضر فى الامصار و الغائب عن العیون و الحاضر فى الافكار، بقیة الاخیار، وارث ذى الفقار، الذى یظهر فى بیت الله الحرام ذى الاستار و ینادى بشعار یا لثارات الحسین، انا الطالب بالاوتار، انا قاصم كل جبار; (53) سلام و درود بر امامى كه از دیده‏ها پنهان است و در شهرها حاضر; آن كه از دیده‏ها، نهان است و در دلها حاضر; باقى مانده اخیار و خوبان; و وارث شمشیر ذوالفقار; آن بزرگوارى كه در بیت الله الحرام - كه داراى پرده‏ها است - ظاهر مى‏شود و به شعار «یا لثارات الحسین‏» ندا مى‏كند و مى‏فرماید: منم مطالبه كننده خون هاى به ناحق ریخته; منم شكننده هر ستمگر جفا پیشه‏» .
و یاران حضرت مهدى (عج) نیز به پیروى از امامشان، شعار یا لثارات الحسین سر مى‏دهند. محدث بزرگ مرحوم حاجى نورى (ره) از كتاب غیبت فضل بن شاذان نقل كرده: «ان شعار اصحاب المهدى (عج) یا لثارات الحسین علیه السلام; به درستى كه شعار یاوران مهدى (عج) یا لثارات الحسین است‏» . (54) امام صادق علیه السلام هم مى‏فرماید: «شعار یاران حضرت مهدى یا لثارات الحسین (اى خونخواهان حسین علیه السلام) است‏» . (55)

چهار: همراه با تشرفات
 

1. حضرت مهدى (عج) و گریه بر امام حسین علیه السلام
 

سید بحر العلوم (ره) روزى به قصد تشرف به سامرا تنها به راه افتاد. در بین راه درباره این مساله كه «گریه بر امام حسین علیه السلام گناهان را مى‏آمرزد» فكر مى‏كرد. همان وقت متوجه شد كه شخص عربى، سوار بر اسب به او رسید و سلام كرد. بعد در لحظه‏اى پرسید: جناب سید! درباره چه چیز به فكر فرو رفته‏اى؟ و در چه اندیشه اى؟ اگر مساله علمى است مطرح كنید، شاید من پاسخش را بدانم. سید بحر العلوم فرمود: در این‏باره فكر مى‏كنم كه چطور مى‏شود، خداى تعالى این همه ثواب به زائران و گریه كنندگان بر حضرت سیدالشهدا علیه السلام مى‏دهد; مثلا در هر قدمى كه در راه زیارت بر مى‏دارد، ثواب یك حج و یك عمره در نامه عملش نوشته مى‏شود و براى یك قطره اشكى تمام گناهان صغیره و كبیره‏اش آمرزیده مى‏شود؟
آن سوار عرب فرمود:
تعجب نكن! من براى شما مثالى مى‏آورم تا مشكل حل شود.
سلطانى به همراه درباریان خود به شكار مى‏رفت. در شكارگاه از همراهیانش دور افتاد و به سختى فوق العاده‏اى افتاد و بسیار گرسنه شد. خیمه اى را دید و وارد آن جا شد. در آن سیاه چادر، پیرزنى را با پسرش دید. آنان در گوشه خیمه بز شیرده‏اى داشتند، و از راه مصرف شیر این بز، زندگى خود را مى‏گذراندند. وقتى سلطان وارد شد، او را نشناختند; ولى براى پذیرایى از مهمان، آن بز را سر بریده و كباب كردند; زیرا چیز دیگرى براى پذیرایى نداشتند. سلطان شب را همان جا خوابید و روز بعد، از ایشان جدا شد و خود را به درباریان رسانید و جریان را براى اطرافیان نقل كرد.
در نهایت از ایشان سؤال كرد: اگر بخواهم پاداش مهمان نوازى پیرزن و فرزندش را داده باشم، چه عملى باید انجام بدهم؟ یكى از حاضران گفت: به او صد گوسفند بدهید. و دیگرى كه از وزیران بود، گفت: صد گوسفند و صد اشرفى بدهید. یكى دیگر گفت: فلان مزرعه را به ایشان بدهید.
سلطان گفت: هر چه بدهم كم است; زیرا اگر سلطنت و تاج و تختم را هم بدهم، آن وقت مقابله به مثل كرده‏ام; چون آنان هر چه را كه داشتند به من دادند. من هم باید هر چه را كه دارم، به ایشان بدهم تا مقابله به مثل شود.
بعد سوار عرب پرسید فرمود: حالا جناب بحرالعلوم، حضرت سیدالشهدا علیه السلام، هر چه از مال و منال، اهل و عیال، پسر و برادر، دختر و خواهر و سر و پیكر داشت، همه را در راه خدا داد، پس اگر خداوند به زائران و گریه كنندگان، آن همه اجر و ثواب بدهد، نباید تعجب كرد; چون خدا - كه خدائیش را نمى‏تواند به سیدالشهدا علیه السلام بدهد - پس هر كارى كه مى‏تواند، انجام مى‏دهد; یعنى، با صرف نظر از مقامات عالى خودش، به زائران و گریه كنندگان آن حضرت، درجاتى عنایت مى‏كند. در عین حال اینها را جزاى كامل براى فداكارى آن حضرت نمى داند.
چون شخص عرب این مطالب رافرمود، از نظر سید بحر العلوم غایب شد. (56)

2. حضرت مهدى (عج) و عزادارى امام حسین علیه السلام
 

یكى از ویژگى‏هاى بارز و از خصایص برجسته علامه بحر العلوم (ره)، ارادت وصف‏ناپذیر و شور و عشق خالصانه او به سالار شهیدان و ارج نهادن به سوگوارى براى آن حضرت و بزرگداشت روزهاى جاودانه تاسوعا و عاشورا بود. در این رابطه، علامه بحر العلوم، حضرت ولى عصر (عج) را نیز در صف عزاداران مى‏بیند كه قضیه از این قرار است:
روز عاشورایى بود و موج سوگواران از هر سو، به سوى كربلا در حركت‏بود. علامه بحرالعلوم (ره) نیز به همراه گروهى از طلاب، به استقبال عزاداران و سینه زنان حركت كردند. در فاصله نه چندان دورى از كربلا، محلى به نام «طویرج‏» هست كه دسته سینه زنى آنان و سبك سوگواریشان مشهور بود.
هنگامى كه علامه و همراهانش به آنان رسیدند، ناگهان علامه با آن كهولت‏سن و موقعیت اجتماعى و علمى، لباس خویش را به كنارى نهاده، و سینه خویش را گشود و در صف سینه زنان، با شورى وصف‏ناپذیر به سینه زدن پرداخت.
علما و طلاب كه همراه او جهت استقبال سوگواران و دسته‏هاى عزادارى آمده بودند، هر چه تلاش كردند تا مانع كار او شوند و از شور و احساسات گرم و عارفانه او بكاهند، نه تنها موفق نشدند; بلكه گروهى از آنان، چنان تحت تاثیر او قرار گرفتند كه به او پیوستند و گروهى دیگر نیز براى حفظ او - كه مبادا بر اثر موج جمعیت زیر دست و پا بیفتد و دچار ناراحتى و صدمه شود - به مراقبت از او پرداختند.
سرانجام مراسم پرشور سوگوارى و سینه زنى پایان یافت و آن سید بزرگوار، لباس خود را پوشیده، به خانه بازگشت. یكى از خواص، از او پرسید: چه رویدادى پیش آمد كه شما چنان دچار احساسات پاك و خالصانه شدید كه آن گونه سر از پا نشناخته، لباس از تن در آوردید و به سینه زنان پیوستید؟
آن مرحوم در پاسخ گفت: حقیقت آن است كه با رسیدن به دسته سوگواران و سینه زنان، به ناگاه چشمم به محبوب دل‏ها، كعبه مقصود و قبله موعود، امام عصر علیه السلام افتاد و دیدم آن گرامى مرد عصرها و نسل‏ها، با سر و پاى برهنه در میان انبوه سینه زنان، در سوگ پدر والایش حسین علیه السلام با چشمانى اشك‏بار به سر و سینه مى‏زند. به همین جهت آن منظره مرا به حالى انداخت كه قرارم از كف رفت و سر از پا نشناخته، وارد صف سوگواران و سینه زنان شدم ودر برابر كعبه مقصود و قبله موعود، به سوگوارى پرداختم. (57)

3. حضرت مهدى (عج) و زیارت امام حسین علیه السلام
 

حاج على بغدادى مى‏گوید: [در تشرف خود] به حضرت صاحب الامر علیه السلام عرض كردم: اى سرور ما! مساله‏اى دارم؟ فرمود: بپرس. گفتم: روضه خوان‏هاى امام حسین علیه السلام، مى‏خوانند كه سلیمان اعمش، نزد شخصى آمد و از زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام پرسید، آن شخص گفت: بدعت است. شب آن شخص در عالم رؤیا، هودجى را میان زمین و آسمان دید، سؤال كرد: در آن هودج كیست؟ گفتند: فاطمه زهرا و خدیجه كبرى علیهما السلام. گفت: به كجا مى‏روند؟ گفتند: امشب (شب جمعه)، براى زیارت امام حسین علیه السلام مى‏روند. همچنین دید رقعه‏هایى از هودج مى‏ریزد ودر آنها نوشته است:
«امان من النار; لزوار الحسین فى لیلة الجمعة امان من النار یوم القیامة; این برگ امانى است در روز قیامت‏براى زوار امام حسین علیه السلام در شب‏هاى جمعه‏».
آیا این حدیث، صحیح است؟
فرمودند: آرى! راست ودرست است.
گفتم: سیدنا! صحیح است كه مى‏گویند: هر كس امام حسین علیه السلام را در شب جمعه زیارت كند، این زیارت برگ امان از آتش است؟
فرمود: آرى والله; و اشك از چشمانش جارى شد و گریست... (58)

4. حضرت مهدى (عج)، در سوگ امام حسین علیه السلام
 

شیخ جلیل حاج ملا سلطان علی روضه خوان تبریزی - كه از جمله عبّاد و زهّاد بود - نقل می‏كند.
در عالم رؤیا به حضور حضرت بقیة الله - ارواحنا فداه - مشرف شده، خدمت ایشان عرض كردم: مولای من! آنچه در زیارت ناحیه مقدسه ذكر شده كه می‏فرمایید: ((فَةََنْدَبَنَّكَ صَباحاً و مَساءً و لابِكغ‏َ عَلیكَ بدل الدّموُعِ دماً))(59) صحیح است؟ فرمود: بلی صحیح است.
عرض كردم: آن مصیبتی كه در آن به جای اشك خون گریه می‏كنید، كدام است؟ آیا مصیبت حضرت علی اكبراست؟ فرمود: نه، اگر علی اكبر زنده بود، در این مصیبت او هم خون گریه می‏كرد.
گفتم: آیا مصیبت حضرت عباس است؟ فرمود: نه، اگر عباس در حیات بود، او هم در این مصیبت خون گریه می‏كرد.
عرض كردم: لابد مصیبت حضرت سیدالشهداء(ع) است. فرمودند: نه، اگر حضرت سیدالشهداء(ع) هم در حیات بود، در این مصیبت خون گریه می‏كرد.
عرض كردم: پس این كدام مصیبت است كه من نمی دانم؟ فرمودند: آن مصیبت، مصیبتِ اسیری زینب است)).(60)

5. عنایت حضرت مهدی(عج) به مجالس ذكر امام حسین(ع)
 

از آن‏جایی كه امام زمان (ع) صاحب عزای واقعی است، بدون تردید به مجالسی كه برای جد بزرگوارش(ع) برگزار می‏شود، عنایت و توجّه ویژه‏ای دارد.
خطیب بزرگ شیعه، مرحوم شیخ عبدالزهراء كعبی (ره) می‏گوید: یك روز بعد از ظهر وارد صحن مطهر امام حسین(ع) شدم، شخصی در مقابل یكی از حجره‏های صحن شریف - كه كتاب‏های مذهبی می‏فروخت و ما با من سابقه آشنایی داشت. مرا دید و گفت: كتاب كوچكی دارم كه به نظرم برای شما خوب باشد و در آن اشعاری بسیار زیبا دارد. قیمت آن هم این است كه یك بار آن را برایم بخوانی.
كتاب را گرفتم. خیلی كتاب مفید و سودمندی بود؛ زیرا اشعار قصیده ابن عَرَنْدَس حلّی - كه مدت‏ها دنبال آن می‏گشتم - در آن بود. در یكی از رواق‏ها نشسته، به خواندن آن اشعار برای كتاب فروش مشغول شدم و هر دو اشك می‏ریختیم كه ناگهان سیدی از بزرگان عرب را دیدم كه در برابرم ایستاده به اشعارم گوش می‏دهد و گریه می‏كند.
چون به این بیت رسیدم:
ایقتل ظمْآناً حسین بكربلا
و فی كل عضوٍ من انامِله بحرُ
گریه آن بزرگوار شدید شد، رو به ضریح امام حسین (ع) كرد؛ این بیت را تكرار می‏نمود و همچون زن جوان مرده می‏گریست. همین كه اشعار را به پایان رساندم، دیگر آن بزرگوار را ندیدم. برای دیدن ایشان، از صحن خارج شدم تا شاید او را بیابم؛ ولی ایشان را ندیدم. به هر كجا رو نمودم، اثری نیافتم؛ گویا از برابر چشمم غایب شده است. به یقین دانستم كه حضرت حجت و امام منتظر(ع) بوده است.(61)
علامه امینی (ره) در الغدیر(62) می‏گوید: در میان اصحاب ما مشهور است كه در هر مجلسی قصیده ابن عرندس خوانده شود، موجب تشریف فرمایی حضرت بقیة الله - روحی له الفداه - به آن مجلس می‏شود. ما برای تیمن و تبرك چند بیت این قصیده را ذكر می‏نماییم.
ایقتل ظمْآناً حسین بكربلا
و فی كلّ عضو من انامله بحر
و والدهُ الساقی علی الحَوْض فی غدٍ
و فاطمه ماء الفرات لها مهر
فوالهف نفسی للحسین و ما جنی‏
علیه غداة الطف فی حربه الشمر

6. سفارش حضرت مهدی(عج) به زیارت عاشورا
 

محدث نوری (ره) حكایت سید رشتی را چنین نقل می‏كند كه حضرت به سید دستور خواندن نافله (خصوصاً نافله شب)، زیارت جامعه و زیارت عاشورا را می‏دهد و بعد از آن می‏فرماید: شما چرا نافله نمی‏خوانید؟ نافله نافله، نافله! شما چرا عاشورا نمی‏خوانید؟ عاشورا، عاشورا، عاشورا! و بعد فرمود: شما چرا جامعه نمی‏خوانید؟ جامعه، جامعه، جامعه!(63)

دولت حضرت مهدی(عج) و رجعت امام حسین(ع)
 

((رجعت)) مسأله‏ای است كه در زمان ظهور نمود پیدا می‏كند و حضرت ولی عصر(ع) صاحب رجعت است. اولین امامی كه در دولت كریمه رجعت می‏كند، امام‏حسین(ع) است و بعداز امام زمان، حضرت سید الشهدا 7، حاكم و امام حكومت می‏باشد.

1. رجعت امام حسین(ع)
 

بعد از حضرت حجت (ع) اولین شخصی كه رجعت می‏كند و بر سراسر گیتی حكومت می‏كند، امام حسین(ع) است و در این قسمت به پاره‏ای از روایات در این‏باره، اشاره می‏شود:
1. امام صادق(ع) فرمود: ((اولین كسی كه زمین بر رویش شكافته می‏شود و به دنیا بر می‏گردد، حسین بن علی است)).(64)
آن حضرت هم چنین فرمود: اولین كسانی كه به دنیا بر می‏گردند، حسین بن علی(ع) و یارانش و یزید بن معاویه و یارانش هستند كه همه آنها را از اول تا آخر می‏كُشد)). سپس امام صادق(ع) این آیه شریفه را تلاوت فرمود: ((د رددنالكم الكرّة علشم و امددناكم باموال و بنغ و جعلناكم اكق نففاً؛(65) پس شما را بار دیگر بر آنها مسلّط كنیم و با مال و فرزندان یاری رسانیم و تعدادتان را افزون‏تر كنیم)).(66)
و امام محمد باقر(ع) می‏فرمایند: امام حسین(ع) شب عاشورا به اصحابش فرمود:((... فابلاوا باكنة، فوالله اچ‏ا چ‏كث ماشاء الله تعاض بعد ما پ‏ری علینا، د پ‏رجنا الله و ایّاكم حغ یظهر قاچ‏نا فینتقم من الظاثغ، و انا و انژ نشاهدهم ص السلاسل و الاغلال و انواع العذاب و النكال...؛ بشارت باد شما را به بهشت، به خدا قسم كه بعد از آنچه بر ما جاری شود، مكث خواهیم كرد آن قدر كه خدای تعالی خواسته باشد، پس بیرون می‏آورد ما و شما را در آن هنگامی كه قائم ما ظاهر شود، پس انتقام خواهد كشید از ظالمان، و ما و شما مشاهده خواهیم كرد ایشان را در سلاسل و اغلال و گرفتار به انواع عذاب و نكال...))(67)
و امام حسین (ع) در روز عاشورا، دوباره از ((رجعت)) خود سخن گفته، می‏فرماید: ((من اولین كسی خواهم بود كه زمین شكافته می‏شود و رجعت می‏كنم)).(68)
و در زیارت حضرت ابوالفضل(ع) می‏خوانیم: ((جئتك یابن امفاثؤمنغ وافداً الیكم و قلظ مسلم لكم... خ‏عكم معكم لامع عدوكم اص بكم و بایابكم من اثؤمنغ و ج‏ن خالفكم و قتلكم من الكافرین؛ ای پسر امیرمؤمنان! من به محضر شما شرفیاب شدم؛ در حالی كه دلم تسلیم شما و یاریم آماده برای شما است... من با شمایم، با شمایم، نه با دشمنان شما. من نسبت به شما و بازگشت شما از ایمان آورندگان و نسبت به آنان كه شما را كشتند، از كافرانم)).(69)

2. امام حسین (ع) در سوگ حضرت مهدی(عج)
 

بر اساس روایاتی كه درباره رجعت وارد شده، امام حسین (ع) در اواخر حكومت ولی عصر، با اصحاب باوفایش رجعت می‏كند و برای همه مردمان معرفی می‏شود، تا كسی در مورد آن حضرت دچار تردید نگردد. هنگامی كه همه مردم او را شناختند، اجل حضرت بقیة الله فرا رسیده، چشم از جهان فرو می‏بندد. آن‏گاه امام حسین(ع) متصدی و متولی امر غسل، كفن، حنوط و دفن ایشان می‏گردد.
امام صادق(ع) درباره آیه شریفه ((د رددنا لكم الكرة علشم))(70) می‏فرماید: ((مقصود زنده شدن دوباره امام حسین (ع) و هفتاد تن از اصحابش در عصر امام زمان است؛ در حالی كه كلاه‏خودهایی طلایی بر سر دارند و به مردم، رجعت و زنده شدن دوباره حضرت حسین(ع) را اطلاع می‏دهند تا مؤمنان به شك و شبهه نیفتند)). این در حالی است كه حضرت حجت در میان مردم است؛ چون معرفت و ایمان به حضرتش در دل‏های مردم استقرار یافت، مرگ او فرا می‏رسد. پس امام حسین(ع) متولی غسل، كفن، حنوط و دفن ایشان می‏شود و هرگزغیر از وصی، وصی را تجهیز و خاك سپاری نمی كند)).(71)
امام صادق(ع) می‏فرماید: ((حسین(ع) با اصحابش می‏آیند و هفتاد پیامبر آنان را همراهی می‏كنند؛ چنان كه همراه موسی (ع) هفتاد نفر فرستاده شدند. آن‏گاه حضرت قائم(ع) انگشتر را به وی می‏سپارد و امام حسین(ع) غسل و كفن، حنوط و دفن حضرت قائم را بر عهده می‏گیرد)).(72)
----------------------

پی‌نوشت‌ها:
 

1) كمال الدین، ج 2، ص 420.
2) تفسیر فرات كوفی، ص 212.
3) سوره اسراء، آیه 33.
4) تفسیر عیاشی ج 2، ص 290: ((عن سلام بن المستنیر عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله: ((و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیّه سلطانا فلا یسرف فی القتل انه كان منصورا)) قال: هو الحسین بن علی علیه السلام قتل مظلوما و نحن اولیاؤه، و القائم منّا اذا قام طلب بثار الحسین، فیقتل حتی یقال قد اسرف فی القتل، و قال: المقتول الحسین علیه السلام و ولیه القائم، و الاسراف فی القتل ان یقتل غیر قاتله انه كان منصورا، فانه لا یذهب من الدنیا حتی ینتصر برجل من آل رسول الله صلی الله علیه و آله یملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما)). (البرهان، ج 2، ص 419؛ البحار، ج 10، ص 150؛ اثبات الهداة، ج‏7 ، ص 102)
5) ینابیع المودة، ص 590.
6) یادمهدی، محمدخادمی‏شیرازی، ص 16 و ص 132.
7) منتخب‏الاثر، آیةالله صافی گلپایگانی، ص‏254.
8) كمال الدین، ج 1، ص 317؛ اثبات الهداة، ج 6، ص 397؛ بحارالانوارج 51، ص 134.
9) كفایة الاثر، ص 167.
10) كنوز الحقائق، (چاپ شده در حاشیه جامع الصغیر) ج 1، ص 161. (به نقل از مهدی موعود). ج 1، ص 161.
11) البرهان، ص 94 (به نقل المهدی علی لسان الحسین، صابری همدانی، ص 12، ح 15).
12) كمال الدین، ج 1، ص 318؛ اثبات الهداة، ج 6، ص 397؛ بحارالانوار، ج 51، ص 133 .
13) النجم الثاقب، ص 78.
14) بحار الانوار، ج 51، ص 37.
15) بحارالانوار، ج 101، ص 239، ح 38.
16) خلاصه قسمت دهم مقاله آیة الله كریمی جهرمی، در مجله جان جهان.
17) دلائل الامامة، طبری، ص 239.
18) امالی شیخ طوسی، ج 2، ص 233.
19) كمال الدین، ج 1، ص 317؛ اثبات الهداة، ج 6، ص 397؛ عقد الدرر، ص 134.
20) كمال‏الدین، ج 1، ص 317؛ عیون‏الاخبار، ج 1، ص 18؛ بحارالانوار، ج‏51، ص‏133.
21) كمال الدین، 1، ص 317؛ عیون الاخبار، ج 1، ص 18؛ بحار الانوار، ج 51، ص 133.
22) كمال الدین، ج 1، ص 317.
23) عقد الدرر، ص 111؛ البرهان، ص 113.
24) برای توضیحات این علایم، ر.ك: غیبت نعمانی، باب 14، ص 247 و 257 و 383؛ غیبت طوسی، ص 265 و
274 و 280؛ بحار الانوار، ج 52، ص 181 و 186 و 237 و 239 و 278؛ اثبات الهداة، ج 7، ص 398 و 424 و سیمای آفتاب ص 276.
25) البرهان، ص 115 (اذا هدم حائط مسجد الكوفه ممایلی دار عبدالله بن مسعود...).
26) البرهان، ص 109 (اذا رایتم علامة من السماء ناراً عظیمة...)؛ عقد الدرر، ص 106.
27) گفتنی است كه این زیارت منتسب به امام عصر (ع) است؛ ولی در انتساب آن به حضرت - تردیدهای جدی
وجود دارد. (ر.ك: بحار الانوار، ج 98، ص 320.)
28) یاد مهدی، ص 199.
29) بحار الانوار، ج 51، ص 148.
30) چشم اندازی به حكومت مهدی(عج)، نجم الدین طبسی، ص 63.
31) غیبة طوسی، ص 274؛ كشف الغمه، ج 3، ص 252؛ بحار الانوار، ج 52، ص 290.
32) غیبة طوسی، ص 274؛ بحارالانوار، ج 52، ص 290.
33) قصص الانبیاء، راوندی ،ص 80؛ بحارالانوار، ج 52، ص 225؛ چشم انداز، ص 170.
34) بحارالانوار، ج 52، ص 385؛ غیبة طوسی، ص 275 بااندكی تفاوت؛ چشم‏انداز، ص‏170.
35) كامل الزیارات، ص 30؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص‏416؛ چشم انداز، ص 170.
36) كافی، ج 3، ص 415؛ ارشاد، ص 362؛ التهذیب، ج 3، ص 253؛ غیبة طوسی، ص 283؛ وسائل الشیعه، ج 3، ص 532؛ بحارالانوار، ج 52، ص 331.
37) مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 85؛ بحارالانوار، ج 45، ص 299؛ چشم انداز، ص 148.
38) علل الشرایع، ج 1، ص 219؛ عیون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 273؛ بحارالانوار، ج 52، ص 313؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 455؛ چشم انداز، ص 154.
39) معالی‏السبطین، ج‏1، ص‏208؛ ریاض‏القدس، ج 1، ص‏263؛ سحاب‏رحمت، ص 342.
40) امالی صدوق، مجلس 27؛ بحار الانوار، ج *44 ص 285؛ مجله جان جهان، ص 35.
41) بحار الانوار، ج 45، ص 189.
42) من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 53 و 232؛ بحارالانوار، ج 52، ص 333؛ اثبات الهداة ج 3، ص 517، 566؛ الشیعه و الرجعة، ج 2، ص 400؛ ارشاد، ص 365؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 246؛ چشم انداز، ص 157.
43) مهدی موعود(عج) ، ص 941؛ چشم انداز، ص 157.
44) مصباح المتهجد، الیوم الثالث یوم ولد فیه الحسین(ع) ص 758، مفاتیح الجنان، اعمال روز سوم شعبان، اقبال، سید علی بن طاووس 689، شیعه و رجعت ص 190.
45) اصول كافی، ج 2، ص 471.
46) با حسین (ع) تا مهدی (عج) سید مجتبی حسینی، ص 23.
47) مصباح المتهجد، شیخ طوسی، لیلة النصف من شعبان، مفاتیح، اعمال شب نیمه شعبان.
48) كافی، كتاب الحجة، باب فی شان انا انزلناه.
49) مفاتیح الجنان، بخش زیارات، زیارت امام حسین(ع) در شبهای قدر.
50) بحار الانوار، ج 51، ص 28.
51) همان، ج 52، ص 191، ج 24.
52) مصباح المتهجد، شیخ طوسی، المحرم و شرح زیارة الحسین(ع)، ص 713 و 714؛ مفاتیح الجنان، زیارت عاشورا.
53) النجم الثاقب، ص 469.
54) همان.
55) مستدرك الوسائل ج 11، ص 14 ب 47، ج 7: (فضیل بن یسار عن ابی عبدالله(ع) قال: ((و هم من خشیة الله مشفقون، یدعون بالشهادة و یتمنون ان یقتلوا فی سبیل الله، شعارهم یا لثارات الحسین(ع) اذا ساروا یسیر الرعب امامهم مسیرة شهر)).
56) العبقری الحسان، ج 1، ص 119، س 11.
57) دیدار یار، علی كرمی ج 2، ص 200. هر چند مرحوم نهاوندی این گفت و گو را از تشرفات مرحوم بحرالعلوم (ره) به محضر امام زمان (عج) دانسته است؛ ولی مرحوم دربندی (متوفای 1285 ه ق) در اسرار الشهادات تصریح كرده كه این گفت و گو بین مرحوم بحرالعلوم و شاگرد زاهد و عارفش شیخ حسین نجف انجام گرفته است. (اسرار الشهادات، ج 3، ص 46، قم، انتشارات ذوی القربی، 1420 ه ق)
58) العبقری الحسان ج 2، ص 114؛ النجم الثاقب، ص 484؛ مفاتیح، ص 798؛ عنایات حضرت مهدی موعود (عج)، ص 77، عنایات حضرت مهدی(عج) به علما و طلاب، ص 101.
59) بحار الانوار، ج 98، ص 238.
60) العبقری الحسان، ج 1، ص‏98، س 7.
61) شیفتگان حضرت مهدی(عج)، ج 3، ص 172؛ ملاقات با امام عصر، ص 315؛ عنایات حضرت مهدی(عج) به علما و طلاب، ص‏397؛ كلمةالمختار، ج 1، ص‏440.
62) الغدیر، ج 7، ص 14.
63) النجم الثاقب، ص 60، مفاتیح الجنان بعد از زیارت جامعه.
64) بحار الانوار، ج 53، ص 39؛ الزام الناصب، ج 2، ص 360؛ تفسیر برهان، ج 2، ص 408؛ ایقاظ ،ص 360.
65) سوره اسراء، آیه 6.
66) بحارالانوار، ج 53، ص 76؛ تفسیر صافی، ج 3، 179؛ تفسیر عیاشی، ج 2ص 282؛ نورالثقلین ج 3، ص 140؛ تفسیر برهان، ج 2، ص 408.
67) گزیده كفایة المهتدی، ص 105 و 106، ح 19.
68) بحار الانوار ج 53، ص 62 ؛ ایقاظ، ص 352 ؛ فوز اكبر، ص 36.
69) بحار الانوار، 22، ص 173؛ شیعه و رجعت، ص 217 و 218.
70) سوره اسراء، آیه 6.
71) كافی ج 8، ص 206؛ تأویل الأیات الظاهرة، ج 1، ص 278 و ج 2، ص 762؛ مختصر البصائر ص 48؛ تفسیر برهان ج 2، ص 401، بحار الانوار، ج‏53، ص 13 و ص 51 ص 56؛ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 281؛ نور الثقلین ج 3، ص 138؛ المحجة ص 121؛ الایقاظ ص 309.
72) ایقاظ، ص 368.
 

منبع:فصلنامه انتظار .شماره 2. محمدرضا فؤادیان

 

 

 

 

چکیده
 

در این مقاله تلاش گردیده تا ضمن بیان مساله و اهمیت آن، ادبیات مربوط عدالت اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. در این بررسی، مباحثی همچون مفهوم شناسی عدالت از دیدگاه مکتب اسلام و سایر مکاتب غربی بدان اشاره و همچنین الگو و مولفه های سیستمهای هوشمند اجتماعی مبتنی بر عدالت اجتماعی مطرح شده است. در ادامه به ضرورت و استعداد شبیه سازی واقعه عاشورا و احصای رمزها، نمادها و پیامهای عاشورایی اشاره گردیده است. در بخش دیگر مقاله که کانون اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد، بر اساس پیامهای قیام عاشور و نهضت حسینی و تبیین آنها، مدل سیستمیک هوشمند عدالت اجتماعی مبتنی بر پیامهای هوشمندانه عاشورایی ارائه گردیده و در نهایت نیز به جمع بندی موضوع پرداخته و نتیجه گیری صورت گرفته است.

واژگان کلیدی
 

عدالت اجتماعی(1)، عدالت رویه ای(2)، عدالت مراوده ای(3)، عدالت توزیعی(4)، عاشورا

مقدمه
 

بدون تردید، بنیان ادبی و مبنای تفسیر رفتار برخاسته از شأن عصمت، در کتاب و سنت نهفته است؛ در واقع سیره اهل بیت چیزی جز تفسیر کتاب و سنت برحسب مقتضیات زمان و مکان نبوده است. ضمن اینکه با تأمل بر مراتب وصف‏ناپذیر هوشمندی معصوم «علیهم‏السلام» ملاحظه می‏شود که هر انتخاب او در هر وضعیت مقتضی، بهترین انتخاب ممکن در بعد زمان و مکان بوده است؛ بدین ترتیب در هر اقدام معصوم، به اقتضای شرایط، شیوه‏ای برای مبارزه و جهاد آموخته شده است که «مرز تقیه را با ترس» و« تفاوت جهاد را با جنگ‏طلبی» معین می‏سازد. قیام برای شکستن بت‏های بشرساخته در ساحت‏های دنیایی و معنایی، استقامت فاطمی بر احقاق حق، احیای حکومت عدل، صلح روشنگرانه، شهادت آگاهانه، مناجات عارفانه، دانش‏گستری عالمانه، تبلیغ هوشیارانه، مقاومت صبورانه، و اهتمام مستمر به مباحثه علمی، توسعه معارف، اظهار هویت، و زمینه‏سازی غیبت و حتی اقدام به غیبت از انظار عامه، همگی شیوه‏هایی را معرفی می‏کنند که باید به اقتضای شرایط اتخاذ شوند تا امانتی گرانقدر را به نسل‏های آینده برسانند!
نحوه برخورد با موضوع «عدالت»، به مثابه یكی از مهم‌ترین عوامل پایداری و استمرار حیات هر سیستم اجتماعی، از اعماق عرصه فرهنگی آن ریشه می‌گیرد و فرهنگ عدالتخواه با مختصات ویژه‌ای از فرهنگ‌های بی‌تفاوت نسبت به عدالت متمایز می‌گردد. ایستادگی در برابر ظلم، متضمن تلاشی شجاعانه است كه درصورت عدم حمایت جامعه ممكن است هزینه‌هایی رادر پی داشته باشد؛ بنابراین تا حد زیادی تحت‌الشعاع تصور و باور افراد درباره احتمال «كامیابی»، «حمایت سایر اعضای جامعه»، «حمایت ساختارهای اداری و قانونی» و «پشتیبانی نهادهای اجتماعی» قرار می‌گیرد.
اگر تصمیم‌گیرندگان یك سیستم اجتماعی، به بقای بلندمدت آن سیستم علاقمند باشند، باید روحیه عدالت‌گستری و حق‌طلبی را در آن توسعه دهند. چنین اقدامی مستلزم پذیرش هزینه‌های این مهم در كوتاه‌مدت است؛ تحمل گستاخی‌های حق‌طلبانه و تشویق تلاش‌های عدالت‌خواهانه، لازمه توسعه برنامه‌های عدالت‌گستری است كه به‌طور طبیعی محدودیت‌های قابل توجهی را به نخبگان و مسؤولان سیستم‌های اجتماعی تحمیل می‌كنند؛ محدودیت‌هایی كه باید برای تضمین سلامت بلندمدت و هوشمندی جامعه، تحمل شوند؛ زیرا به‌طور منطقی می‌توان پذیرفت كه در بلندمدت جامعه‌ای باقی می‌ماند كه بنای آن بر عدل و تعادل استوار باشد و این مستلزم اصرار عناصر شكل‌دهنده آن بر اجرای عدالت است؛ اصراری كه باید در احیاء سیستمی كل‌نگارانه، به كلیه سازمان‌های اداری و نهادهای اجتماعی كشور تسری یابد. (پورعزت،143:1383)
بدین ترتیب حاصل دوازده نسل مجاهده در پرتو قرآن و سنت رسول‏الله، تحولی شگرف و شگفت‏انگیز در ادبیات حکمرانی و اداره سیستم‏های اجتماعی است؛ تحولی که تا قرن‏ها و شاید هزاره‏ها بشریت و دانش مدیریت سیستم‏های اجتماعی را وامدار خویش خواهد ساخت. حاصل بحث آنکه بدون شک اگر هر یک از معصومان در مقتضیات زمانی و مکانی امام علی «علیه‏السلام» قرار می‏گرفت، برای تحقق عدل، به حکومت قیام می‏کرد، در زمان امام حسن «علیه‏السلام»، مظلوم‏نمایی‏های خطرناک معاویه را با برافراشتن پرچم صلح مسئولانه خنثی می‏نمود و در زمان امام حسین «علیه‏السلام»، کربلا را به عرصه جراحی تاریخ حکومت تبدیل می‏ساخت و در دوره‏های بعد تا غیبت، همچنان به ارشاد و تربیت عامه از طریق مناجات و کلاس درس و مجالس بحث می‏پرداخت و در عصر حاضر از مخاطبان از خود بیگانه، رخ برگرفته، عزم غیبت می‏نمود.

بیان مسئله
 

با تأمل بر نقش راهبردی نیروی انسانی در پویای جوامع بشری، ملاحظه می شودكه اصلی‌ترین عامل تعیین‌كننده و هویت بخش در هر جامعه،‌ عناصر انسانی فعال در آنند؛(5) عناصری كه رفتارشان بیش از هر چیز تحت تأثیر ویژگی‌های عرصه فرهنگی جامعه شكل می‌گیرد؛ عرصه فرهنگ، عمیق‌ترین عرصه حیات اجتماعی است؛ عرصه‌ای كه به صورت انتزاعی قابل تصور است و آثار آن در گستره‌ای كلان، در سطح جامعه متجلی می‌گردد (Ritzer,2000,p.470). حاصل تعامل عناصر فرهنگی به صورت مصنوعات(6)فیزیكی، رفتاری، و گفتاری ظاهر می‌شود (Hatch,1997,p.p.219-220)؛ از این رو تأكید می‌شود كه خصلت‌هایی چون «عدل‌پذیری»، «حق‌گرایی» و «ظلم ستیزی» نیز به مثابه بخشی از مصنوعات تولیدی چرخه‌های متعامل فرهنگ جامعه، عمیقاً از عرصه فرهنگی آن ریشه می‌گیرند و نمودهای خود را در سطح جامعه نمایان می‌سازند؛ از این‌رو با توجه به نقش هویت بخش انسان‌ها در سیستم اجتماعی، شك نیست كه اگر اعضای فعال یك جامعه، حق‌طلب و ظلم‌ستیز باشند و آگاهانه در برابر هرگونه تمایل به بیعدالتی و ظلم‌گستری، واكنش نشان دهند، رفتارهای ظالمانه و ساختارهای مروج این رفتارها را ناپایدار می‌سازند؛ بدین ترتیب فرهنگ عدالت‌پذیر توسعه می‌یابد؛ فرهنگی كه برای حفظ پاكیزگی و قداست سیستم اجتماعی(امت) ضرورت دارد! (پورعزت،146:1383)
از رسول اكرم «صلی‌الله علیه و آله» چنین روایت شده است(نهج‌البلاغه، نامه 53):
هرگز پاك و مقدس نمی‌گردد امتی كه در میان آن امت، فرد ضعیف نتواند بدون لكنت زبان، حق خود را از افراد قوی بازستاند (نهج البلاغه،ترجمه آیتی:741)؛ یعنی جامعه‌ای پاك و مقدس است كه در آن ضعیف‌ترین اعضا بتوانند صریح و قاطع، حق خود را از قوی‌ترین اعضا بگیرند. از این‌رو ادعا می‌شود كه تحول فرهنگی، ضروری تحقق و پایداری جامعه عدل است و البته تحول فرهنگ، مستلزم ملاحظات و تدابیر خاصی برای هدایت عناصر شكل‌دهندة آن است ؛(7)بنابراین، تأكید می‌شود كه توسعه فرهنگ حق‌گرا و عدالت‌خواه برای استقرار و پایداری نظام عدل ضرورت دارد.
در این راستا نهضت حسینی و قیام سراسر فرهنگی عاشورا که مالامال از پیامهای ارزشی می باشد، نه تنها در عصر خود بلکه بیشتر، در امتداد اعصار متجلی می گردد. هدف اصلی این مقاله، تبیین پیامهای نهضت فرهنگی حسینی و قیام هوشمندانه عاشوراییمی باشد تا روشن نماید رمز ها و نمادهای عاشورایی، به چه میزان می تواند زمینه ساز پیشرفت اندیشه عدالت اجتماعی در سیستمهای کنونی اجتماعی باشد.

روش تحقیق
 

در این مقاله از روش تحقیق تاریخی استفاده گردیده است. هدف تحقیق تاریخی به کار بردن داده های مربوط به واقعیت های مرتبط با رویداد های گذشته و تفسیر آنها است. از این طریق می توان به عوامل موثر در بروز وقایعی که در گذشته رخ داده است پی برد و رویدادهای زمان حال را بهتر شناخت (سرمد،بازرگان،حجازی،122:1385). روش جمع آوری داده ها نیز به صورت مطالعات کتابخانه ای بوده و همچنین از منابع اینترنتی نیز بهره گرفته شده است.

مفهوم شناسی واژه عدالت
 

عدالت‌ یكی‌ از اصطلاحات‌ مبنایی‌ سیاست‌ و اخلاق‌ است‌ كه‌ با اهمیتی‌ عالم‌گیر، در همه‌نظریه‌های‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌، نقشی‌ محوری‌ دارد. اعتبار جهانی‌ آن‌، به‌ توسعه‌ مجموعه‌متنوعی‌ از تحلیل‌ها و طرح‌های‌ كاربردی‌ انجامیده‌ كه‌ دستیابی‌ به‌ تعریف‌ واضح‌ و دقیق‌ درباره‌آن‌ را دشوارتر ساخته‌ است‌; از این‌ رو، عدم‌ توافق‌ بسیاری‌ درباره‌ معنای‌ عدالت‌ و مصادیق‌اعمال‌ عادلانه‌ و ناعادلانه‌ به‌ وجود آمده‌ است‌ (Campbell,2001,p.1).
در ارتباط با مفهوم‌ عدالت‌، مفاهیمی‌ چون‌ برابری‌، انصاف‌ (8)و مساوات‌(9) نیز مطرح‌می‌شوند كه‌ گاهی‌ مترادف‌ با آن‌ و گاهی‌ با مفهومی‌ متفاوت‌ با آن‌ به‌ كار گرفته‌ شده‌اند; برای‌ مثال‌عده‌ای‌ تصور می‌كنند كه‌ برابری و عدالت‌ هیچ‌ ربطی‌ به‌ هم‌ ندارند، آنها عدالت‌ را در ذات‌ خودارزشمند می‌دانند ولی‌ برابری‌ را فاقد ارزش‌ ذاتی‌ فرض‌ می‌كنند; در حالی‌ كه‌ افرادی‌ دیگرتصور می‌كنند كه‌ این‌ دو مفهوم‌، مترادف‌ و یكسانند (Miller,1999,p.230).
با مراجعه به کتب لغت در مفردات راغب مى خوانیم: العدالة و المعادلة لفظ یقتضى المساواة و یستعمل باعتبار المضایقة ... فالعدل هو التقسیط على سواء ...؛ عدالت و معادله داراى معناى برابرى است و به همین خاطر همواره در مقایسه بین اشیاء کاربرد دارد. عدل همان تقسیم به دو نیم مساوى و هماهنگ است.
و ابن منظور مى نویسد: العدل ما قام فى النفوس انه مستقیم و هو ضد الجور ... و فى اسماء الله سبحانه: العدل، هو الذى لا یمیل به الهوى فیجور فى الحکم ... و العدل: الحکم بالحق. یقال: هو یقضى بالحق و یعدل ...؛ عدل هر آن چیزى که فطرت انسان حکم به استقامت آن نماید و ... .
و در افصاح آمده است: العدل: الانصاف و هو اعطاء المرء ما له و اخذ ما علیه ... عدل فى امره ...: استقام. و فى حکمه: حکم بالعدل؛ عدل یعنى انصاف و آن به معناى این است که آنچه بایسته شخص است، به او داده شود و آنچه بر گردن اوست از او گرفته شود ... عدالت در کار به معناى استقامت در آن و عدالت در قضاوت یعنى حکم به عدل نمودن.
و در کلمه انصاف مى گوید: الانصاف: العدل ... و أنصف الرجل عامله بالقسط و العدل لانه اعطاء من الحق، یستحقه لنفسه ...
و در قسط مى نویسد: القسط: العدل ... یقال: اقسط فى حکمه و بینهم و الیهم: عدل فى القسمة و الحکم ... و القسط: الحصّة و النصیب. (10)
و در فروق اللغه آمده است: الفرق بین النصیبُ و القسط ان النصیب یجوز ان یکون عادلاً و جائراً و ناقصاً عن الاستحقاق و زائداً. یقال: نصیب منحوس و موفور. و القسط: الحصة العادلة، مأخوذة من قولک: اقسط: اذا عدل ... (11)
و در فرق بین عدل و انصاف مى گوید: ان الانصاف اعطاء النصف و العدل یکون فى ذلک و فى غیره. الاترى انّ السارق اذا قطع قیل انه عدل علیه و لا یقال انه انصف. و اصل الانصافُ ان تعطیه نصف الشى ء و تأخذ نصفه من غیر زیادة و لا نقصان؛ فرق بین عدل و انصاف آن است که انصاف تقسیم برابر ـ و بیشتر در امور حسى ـ است ولى عدالت در محسوس و غیر محسوس و به جا انجام گرفتن است لذا بریدن دست دزد را عدل مى نامند ولى انصاف نمى نامند.
و باز در فرق بین عدل و قسط مى گوید: انّ القسط هو العدل البیّن الظاهر و منه سمّى المکیال قسطاً و المیزان قسطاً لانه یصوّر لک العدل فى الوزن حتى تراه ظاهراً، و قد یکون من العدل ما یخفى و لهذا قلنا ان القسط هو النصیب الذى بیّنت وجوهه.(12)
ابوهلال عسگرى از واژه شناسان قرن سوم و چهارم در فرق بین ظلم و جور نیز مى نویسد: ان الجور خلاف الاستقامة فى الحکم ... جار الحاکم فى حکمه و السلطان فى سیرته اذا فارق الاستقامة فى ذلک و الظلم ضرر لا یستحق سواء کان من سلطان او حاکم او غیرهما. الاترى انّ خیانة الدانق و الدرهم تسمى ظلماً و لا تسمى جوراً فان اخذ ذلک على وجه القهر او المیل سمى جوراً و اصل الظلم نقصان الحق و الجور العدول عن الحق ... و خولف بین النقیضین فقیل فى نقیض الظلم الانصاف و هو اعطاء الحق على التمام و فى نقیض الجور العدل و هو العدول بالفعل الى الحق.(13)
در معناى عسف و حیف نیز که در بعضى روایات مقابل عدل قرار داده شده آمده است: الحیف: المیل فى الحکم و الجنوح الى احد الجانبین. و در مورد عسف آمده است: السیر بغیر هدایة و الاخذ على غیر الطریق ... و العسف: رکوب الامر بلاتدبیر و لارویة ...
لذا با توجه به آنچه ذکر شد مى توان گفت مفهوم اصطلاحی عدل در برگیرنده مضامین زیر می باشد:
1ـ واژه عدل به معناى اعتدال و استقامت و راستى و انطباق با شایسته ها و بایسته هاست. و بنابراین پیمودن مسیرهاى انحرافى، همان افراط یا تفریط و خروج از مسیر اعتدال و حق و انصاف و قسط است. و میزان انحراف از عدالت و حق متناسب با شدت و ضعف افراط و تفریط است.
2ـ مراعات و حفظ اعتدال در رفتار و به تعبیرى دقیق تر حرکت بر روى صراط مستقیم کارى دشوار و طاقت سوز و نیازمند آگاهى از درون و برون هستى و آشنایى با استعدادها و قابلیتهاى نفس بشرى و آموزش و تمرین مداوم، و آنگاه عزمى استوار و پولادین است تا بتواند در برابر جاذبه هاى اعتبارى افراط و تفریط تعادل خود را از دست ندهد.
3ـ برابرى و تساوى و انصاف مورد نظر در عدل، تساوى کور و چشم بسته نیست تا بدون توجه به قابلیتها و شایستگى ها و در تعارض با حقوق و بایستگى ها قرار گیرد. حضرت امیر در فرازى از نامه خود به مالک مى نویسد:
«و لا یکونن المحسن و المسى ء عندک بمنزلة سواء فان فى ذلک تزهیداً لاهل الاحسان فى الاحسان و تدریباً لاهل الأساء ة فى الأساء ة ... .(نهج البلاغه،نامه 53،فراز 35)
و مبادا نیکوکار و بدکردار در نظر تو برابر باشند زیرا که این کار رغبت نیکوکار را بر نیکى کم مى نماید و بدکردار را به بدى مى خواند.»
نیکى عدل و حقانیت آن از این رو نیست که همه را در یک ردیف و یک صف قرار دهد و هیچ فرقى بین آنها نمى نهد، بلکه به این دلیل است که هر چیزى را در جاى خود و محل سزاوار خود مى گذارد. مقتضاى عدالت الغاى تفاوتها نیست بلکه رعایت استحقاقهاست. و این همان امرى است که از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است.
با سخنى از مرحوم فیض و علامه طباطبایى این بخش را به پایان مى بریم. مرحوم فیض در تفسیر آیه «و السماء رفعها و وضع المیزان»(سوره رحمن،آیه 7) مى نویسد:
«... و وضع المیزان، العدل، بان وفّر على کلّ مستعد مستحقه و وفى کلّ ذى حقّ حقّه حتى انتظم امر العالم و استقام کما قال صلى الله علیه و آله: بالعدل قامت السماوات و الارض؛
خداوند عدالت را برقرار نمود به این صورت که بر هر صاحب استعدادى آنچه استحقاق داشت عنایت کرد و حق هر صاحب حقى را ادا نمود تا کار عالم بسامان شد و راست آمد.»
و علامه طباطبایى نیز در تحلیل مفهوم عدل مى نویسد:
«انّ العدل هو لزوم الوسط و الاجتناب عن جانبى الافراط و التفریط فى الامور. و هو من قبیل التفسیر بلازم المعنى، فان حقیقة العدل هى اقامة المساواة و الموازنة بین الامور بان یعطى کل من السهم ما ینبغى ان یعطاه فیتساوى فى انّ کلاً منها واقع موضعه الذى یستحقه. فالعدل فى الاعتقاد ان یؤمن بما هو الحق، و العدل ... فى الناس و بینهم ان یوضع کل موضعه الذى یستحقه فى العقل او الشرع او فى العرف فیثاب المحسن باحسانه و یعاقب المسى ء على اساء ته و ینتصف للمظلوم من الظالم و لا یبعّض فى اقامة القانون و لا یستثنى. و من هنا یظهر انّ العدل یساوق الحسن و یلازمه اذ لا معنى بالحسن الّا ما من طبعه ان تُمیل الیه النفس و تنجذب نحوه؛(المیزان:331)
عدل به معناى ملازمت با راه میانه و گریز از افراط و تفریط در کارهاست. و البته این معناى مفهومى عدل است و گرنه حقیقت عدل مساوات را برقرار نمودن و هماهنگى در کارها داشتن است. در عدالت به هر کسى سهم بایسته داده مى شود و بنابراین همگان در رسیدن به سهم خود و قرار گرفتن در جایگاه بایسته خود برابر مى شوند. عدل در اعتقادات یعنى ایمان به آنچه حق و سزاوار است و عدالت در میان مردم یعنى قرار گرفتن هر کس در جایگاه بایسته خود که در عقل یا شرع و یا عرف براى او منظور شده است ... با این توضیح همسانى مفهوم عدل با زیبایى نیز روشن مى گردد ....» (لطیفی،25:1379)

مفهوم شناسی عدالت از دیدگاه مکاتب غرب
 

از هنگامی‌ كه‌ سقراط درباره‌ چیستی‌ عدالت‌ از افلاطون‌ سؤال‌ كرد، تاكنون‌ این‌ سؤال‌ یكی‌از سؤالات‌ راهنمای‌ تفكرات‌ فلسفی‌ و اجتماعی‌ بوده‌ است(Solomon&Murphy,2000,p.3). در این‌ باره‌ هنوز مباحثات‌ و اختلاف‌ نظرهای‌گسترده‌ای‌ جریان‌ دارندكه‌ به‌ دلایل‌ متعددی‌ مطرح‌ می‌شوند. آن‌ گونه‌ كه‌ میلر(14)می‌گوید، گاهی‌این‌ اختلافات‌ درباره‌ عدالت‌، از منافع‌ متضاد افراد ناشی‌ می‌شوند(Miller,1999,p.25); میزان‌ اختلاف‌ نظرها درباره‌ عدالت‌، در هنگامه‌ رویارویی‌ نظریه‌های‌ فلسفی‌ سیاسی‌تشدید می‌شود. استربا(15)با در نظر گرفتن‌ شش‌ مكتب‌ فلسفی‌ سیاسی‌، مفاهیم‌ عدالت‌ از دیدگاه‌آنها را طبقه‌بندی‌ كرده‌ است‌. هنگام‌ استفاده‌ از این‌ طبقه‌ بندی‌ باید در نظر داشت‌ كه‌ ممكن‌است‌ بسیاری‌ از ظرافت‌های‌ جزیی‌ دیدگاه‌های‌ فردی‌ دانشمندان‌ درباره‌ عدالت‌، در فراگرد آن‌نادیده‌ انگاشته‌ شوند، ولی‌ در عوض‌ به‌ وسیله‌ آن‌، امكان‌ آشنایی‌ سریع‌تر با مفاهیم‌ عمده‌ و كلی‌ عدالت‌ در جهان‌ معاصر فراهم‌ می‌گردد.(پورعزت،86:1380)
براساس‌ این‌ طبقه‌بندی‌، آرمان‌ سیاسی‌ نهایی(16) مفهوم‌ لیبرالی‌ عدالت‌، آزادی‌ است‌ و همه‌حقوق‌ و تكالیف(17)، نهایتا بر مبنای‌ آن‌ توجیه‌ می‌شوند; در حالی‌ كه‌ در مفهوم‌ سوسیالیستی‌عدالت‌، برابری‌ به‌ مثابه‌ آرمان‌ سیاسی‌ نهایی‌ و مبنای‌ توجیه‌ حقوق‌ و تكالیف‌ مد نظر قرارمی‌گیرد; و در مفهوم‌ لیبرال‌ دموكراتیك‌ عدالت‌، آمیزه‌ای‌ از آزادی‌ و برابری(18)، آرمان‌ سیاسی‌نهایی‌ و مبنای‌ توجیه‌ حقوق‌ و تكالیف‌ تلقی‌ می‌شود; اجتماع‌ گرایان(19)، نفع‌ عمومی‌ را به‌ مثابه‌آرمان‌ سیاسی‌ نهایی‌ خود در نظر می‌گیرند و ادعا می‌كنند كه‌ چنین‌ آرمانی‌ به‌ حمایت‌ ازشكوفایی‌ فضایل‌ انسانی‌ می‌انجامد; فمینیست‌ها(20) نیز مفهومی‌ از عدالت‌ را تأیید می‌كنند كه‌حقوق‌ و تكالیف‌ را بر مبنای‌ آرمانی‌ دو جنسیتی(21)و مبتنی‌ بر برابری‌ زن‌ و مرد توجیه‌ نماید; در حالی‌ كه‌ مفهوم‌ فرانوگرایی‌ عدالت، با تأكید بر ضرورت‌ رد همه‌ فراروایت‌ها(22)و نظریه‌های‌كلان(23)، توجیه‌ حقوق‌ و تكالیف‌ را محلی‌ و محدود(24)دانسته‌، بر آن‌ است‌ كه‌ این‌ توجیه‌ نبایدجهان‌ شمول‌ باشد (Sterba,1999,p.2-3).

تسری عدالت؛ در رویه‌ها، مراوده‌ها، و توزیع منابع اجتماعی
 

واژه عدالت اجتماعی(25)دارای معانی متفاوتی بوده که هیچکدام دقیق نمی باشد، بلکه تماما انتزاعی است. (Mayer,2007,p.1) عدالت اجتماعی اشاره به این مفهوم دارد که بایستی عدالت در کل جامعه حکمفرما باشد (Krietner&Kinicki,2001,p.243). به نظر می آید مفهوم ارزشی عدالت اجتماعی همانند قانون و سیاست، از مکاتب اعتقادی و دینی سرچشمه می گیرد. این موارد به طرق مختلف درهم تنیده شده اند و در فرهنگ های مختلف نقشهای متفاوتی را بازی می کند. در مکاتب دینی مسیحیت، یهودیت و اسلام این اصل در مورد عدالت اجتماعی پذیرفته شده است که تمام افراد در مقابل خداوند برابرند و بایستی با تمام آنها با احترام رفتار شود(Mayer,2007,p.1). عدالت اجتماعی در واقع یکی از فاکتورهای اساسی و سنگ بنای اصلی اندیشه حکمرانی خوب در سطح بین الملل تلقی می گردد (مقیمی،اعلایی،123:1388).
در متون نظری، مفهوم عدالت را با توجه به ملاك توزیع، روش اجرا، و نحوة مراوده در جامعه، به عدالت توزیعی(26)، رویه‌ای(27)، و مراوده‌ای(28)تفكیك كرده‌اند. عدالت را می‌توان درباره توزیع هر نوع كالای اجتماعی، نظیر آزادی(29)، حقوق (30)، قدرت(31)، ثروت(32)، فرصت(33)و نظایر آن مدنظر قرار داد (Heywood,2000,p.135).

عدالت توزیعی، در سطح سازمان منعكس‌كنندة انعطاف قابل ادراك از تصمیماتی
 

است كه دربارة نحوة تخصیص و توزیع منابع و پاداش‌ها اتخاذ می‌شوند (Krietner&Kinicki,2001,p.243)؛ و در سطح جامعه بر میزان رعایت انصاف در توزیع منابع اجتماعی دلالت دارد.
عدالت رویه‌ای، در سطح سازمان بر انصاف قابل ادراك از فراگردها و رویه‌‌های مورد استفاده برای تخصیص منابع و پاداش‌ها دلالت می‌كند (Krietner&Kinicki,2001,p.243)؛ یعنی عدالت را در فراگردهایی كه از طریق آن‌ها تصمیمات سازمانی اخذ می‌شوند، مدنظر قرار می‌دهد (Greenberg&Baron,2000,p.145)؛ و به رعایت انصاف در روش‌ها، ساز و كارها، و فراگردهای تعیین نتایج (تخصیص‌های اقتصادی) معطوف می‌گردد (Folger&Cropanzano,1998,p.26)؛ و در سطح جامعه بر رعایت انصاف در طراحی و به كارگیری ساختارها، فراگردها، و رویه‌های اجرایی دلالت می‌نماید.
عدالت مراوده‌ای، درسطح سازمان بر انصاف قابل ادراك از رفتار تصمیم‌گیرندگان تأكید می‌كند و جنبه بین‌شخصی و انسانی تصمیم‌گیری، به ویژه منصفانه بودن رفتار افراد را مدنظر قرارمی‌دهد (Krietner&Kinicki,2001,p.244)؛ یعنی بر انصاف قابل ادراك از رفتار و سلوك بینابینی اشخاص در تعیین پیامد نتایج فعالیت‌های سازمانی تأكید می‌كند (Greenberg&Baron,2000,p.147)؛ و در سطح جامعه میزان رعایت انصاف در مراودات اجتماعی و رفتار اعضای جامعه با یكدیگر را مدنظر قرار می‌دهد (جدول 1).
عدالت مراوده‌ای، بر جنبه‌های غیررسمی‌تر مراودة تخصیص‌دهندگان پاداشها و دریافت‌كنندگان آن‌ها دلالت دارد؛ البته این جنبه‌ها به طور رسمی تعریف نمی‌شوند، ولی می‌توانند ادراك انصاف را تحت تاثیر قراردهند (Folger&Cropanzano,1997,p.p.27-28).
قابل توجه است كه رعایت عدالت در هر یك از حالت‌های فوق، بقیه را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ به طوری كه می‌توان گفت، در صورت عدم رعایت عدالت در توزیع، تأكید بر عدالت مراوده‌ای و رویه‌ای بی‌حاصل خواهد بود؛ ضمن اینكه توسعه رویه‌های ناعادلانه بر روند عدالت در توزیع و مراوده خدشه وارد می‌سازد؛ و عدم رعایت عدالت درمراوده، ضمن اینكه عزت‌نفس و احترام افراد جامعه را در معرض هتك قرار می‌دهد، احتمال موفقیت حركت‌های حق‌طلبانه برای توزیع عادلانه‌تر امكانات و تسهیلات اجتماعی، و امكان توسعه عدالت رویه‌ای را كاهش می‌دهد؛ در حالی‌كه، برخورداری از احترام برابر در مراودات اجتماعی، بر احتمال موفقیت حركت‌های عدالتخواهانه می‌افزاید و اعتماد افراد به حمایت سایر افراد جامعه و برخورداری از پشتیبانی نهادهای اجتماعی را افزایش می‌دهد؛ ضمن اینكه محدود شدن مجال جلوه‌گری‌ها و نمایش‌های استكباری و خودبزرگ‌انگاری، از احتمال موفقیت مداخله‌های عناصر زیادت خواه می‌كاهد؛ زیرا وقتی مردم از حرمت و احترام برابر برخوردار باشند و بر ارزش آن وقوف یابند، كمتر احتمال دارد كه اجازه دهند بر این حق خدشه وارد گردد.

جدول 1 جلوه‌های گوناگون عدالت در مناسبات اجتماعی (پورعرت،148:1383)
 

نوع عدالت	مفهوم	توضیح
عدالت توزیعی	رعایت انصاف به هنگام توزیع منابع و پاداش‌های اجتماعی	اجرای عدالت اجتماعی مستلزم تعریف مبنای معین و مشخصی برای مرتبط ساختن صریح تلاش‌های افراد با پاداش‌های دریافتی آنان است.
عدالت رویه‌ای	رعایت انصاف در رویه‌ها و فراگردهای اجتماعی	اجرای عدالت اجتماعی مستلزم تعریف رویه‌ها و فراگردهای عادلانه است؛ به طوری كه خط‌مشی‌ها و برنامه‌های معطوف به عدالت، بدون استفاده از رویه‌های غیرعادلانه اجرا شوند.
عدالت مراوده‌ای	رعایت انصاف در ارتباطات و مراودات اجتماعی	اجرای عدالت اجتماعی مستلزم تعریف الگوی ارتباطی مناسب میان اعضای جامعه است؛ به طوری كه زمینه هرگونه تكبر و برتری‌جویی و خودبزرگ‌ انگاری میان اعضای جامعه انسانی برطرف شود.

نمودار 1. تأثیر جنبه‌های گوناگون بیعدالتی بر كاهش مراتب نظم و تعادل در سیستم اجتماعی (پورعزت،149:1383)
 

همان‌طور كه در نمودار (1) ملاحظه می‌شود، توسعه هر یك از جنبه‌های بیعدالتی، ضمن تهدید مراتب نظم و تعادل در سیستم اجتماعی، بر سایر جنبه‌های بیعدالتی در جامعه، تاثیر فزاینده دارد؛ بدین ترتیب افزایش روند بیعدالتی به افزایش آنتروپی و تسریع روند اضمحلال سیستم اجتماعی منجر می‌شود؛ زیرا روندی كه با فراگردهای زرمدار، زورمدار، و تزویرمدار برخی از گروه‌های جامعه شكل می‌گیرد، بر عدم تعادل اجتماعی می‌افزاید و عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ بدین ترتیب ساخت توزیع قدرت در جامعه بر له منافع گروه‌های ذینفغ و علیه منافع اكثریت، از وضعیت «توزیع گسترده و طبیعی قدرت» به حالت «توزیع محدود و جهت‌دار قدرت» تغییر شكل می‌یابد (پورعزت،149:1383).
در چنین شرایطی، هیچ دلیلی ندارد كه گروه‌های محروم جامعه از وضعیت موجود حمایت نمایند و به تحمل مسائل و مشكلات موجود در مسیر حفظ آن، رغبت نشان دهند (Sterba,1999,p.6-7).
درصورتی كه یك سیستم اجتماعی به چنین وضعیتی دچار شود، ساختار اجتماعی آن بسیار شكننده می‌شود و شرایطی ایجاد می‌شود كه حتی تمدن‌های بزرگ را نیز در معرض فروپاشی و دگرگونی قرار می‌دهد و آنها را از حمایت عامه مردم بی‌بهره می‌سازد. شاید از این جهت است كه از عامه مردم « به ستون دین» تعبیر شده است و سفارش شده است كه میل و توجه حاكم باید بیشتر متوجه آنان باشد (نهج‌البلاغه، ترجمه آیتی:723).

صراحت و پاسخگویی؛ راز پایداری و سرّ هوشمندی جوامع
 

تضمین سلامتی هر جامعه در گرو حساسیت عناصر اجتماعی به آن است. هر چه مردم به سرنوشت جامعه خود حساس‌تر باشند، برای حفظ و پایداری آن بیشتر تلاش می‌كنند. برخورداری از حمایت مردم حق‌طلب و عدل‌گرا، یكی از ارزنده‌ترین سرمایه‌های هر حكومتی است كه به بقای بلندمدت خود علاقمند است؛ زیرا هرگاه مردم یك جامعه در برابر بیعدالتی حساس گردند، با ارائه بازخورهای سریع و صریح خود، امكان اصلاح سریع انحرافات سیستم حكومتی را فراهم می‌سازند (پورعزت،1382،311).
واضح است كه شكل‌گیری هر مرتبه‌ای از قابلیت هوشمندی در یك سیستم، در گرو استفاده از حلقه‌های بازخوری است كه از نتیجه فعالیت خود دریافت می‌كند. توسعه حلقه‌های بازخور كارآمد برای ارزیابی پیامدهای نهایی فعالیت حكومت، مصالح ضروری را برای شكل‌دهی یك دولت هوشمند فراهم می‌سازد. با این مقدمه، قابل تصور است كه سیستم كاملاً هوشمند، سیستمی است كه با فرآوری حلقه‌های بازخور متعدد در سطح و عمق «جامعه هدفش»، امكان دریافت بازخور از همه اجزای تشكیل‌دهندة خود را توسعه دهد. البته دریافت بازخورهای سریع و صریح از متن جامعه، دشواری‌های زیادی را برای هیات حاكمه در بردارد؛ ولی مزایای فوق‌العاده آن، امكان اصلاح و بازسازی مداوم را برای حكومت فراهم می‌كنند و منبعی غنی برای توسعه حلقه‌های یادگیری و تكامل سازمان اجتماعی مهیا می‌سازند؛ بدین ترتیب استمرار دریافت اطلاعات حاصل از هوشمندی متن جامعه، ظرفیت ارزشمندی برای هدایت رفتار سیستم اجتماعی ایجاد می‌كند(پورعزت،152:1383).
این ظرفیت ارزشمند هنگامی قابل استفاده و احیاء است كه مردم جامعه نگران سلامت دستگاه اداری و سیستم حكومتی باشند. واضح است كه مردم هنگامی نسبت به سیستم مدیریتی جامعه و سرنوشت آن حساس می‌شوند كه نسبت به رعایت عدالت و دریافت حقوق حقه در سیر حیات اجتماعی، امیدوار باشند. بنابراین فراگرد پاسخگویی(34)فعال هیأت حاكمه به جامعه باید به حدی صریح و شفاف باشد كه مستمراً موجب حذف عناصر ناشایسته از تركیب هیات حاكمه گردد.
پاسخگویی یا محاسبه‌پذیری، بر وظیفه هیات حاكمه برای توضیح رفتار خود و استقبال از انتقادهای دیگران دلالت دارد. محاسبه‌پذیری(35)مستلزم آنست كه وظایف، قدرت‌ها، و عملكردهای هیات حاكمه به‌طور دقیق تعریف شوند، و به طور مؤثر، تحت نظارت و ارزیابی قرار گیرند .(Heywood,2002,p.393) بدیهی است كه در این صورت، مدیران ضعیف با تنگناهای جدی مواجه می‌شوند و مجبور خواهند بود كه دائماً دربارة رفتارهای خود تجدیدنظر نمایند یا از سیستم اداری حكومت حذف گردند.
بدین ترتیب، این سیر پاسخگویی بر قدرت عامه مردم می‌افزاید و از قدرت مانور مدیران مستبد می‌كاهد؛ به طوری كه ایشان را وادار می‌كند تا حتی در برابر ضعیف‌ترین آحاد جامعه، پاسخگو باشند؛ این پاسخگویی هرچند هم كه دشوار باشد، هزینة ناچیزی است كه هیات حاكمه برای تضمین بقای بلندمدت خود پرداخت می‌كند.
هیات حاكمه شهر عدل، منتخب مردم است و می‌تواند دربارة مصالح اجتماعی تصمیم‌گیری نماید؛ اما همواره در برابر مردم مسؤول است (نهج‌البلاغه، نامه 53 و نامه 57 ترجمة آیتی:723 الی 727 و 757 ) و البته سرّ هوشمندی جامعه و راز پایداری آن نیز همین است: تضمین برابری عامه مردم؛ ‌و التزام هیات حاكمه به پاسخگویی در برابر آنان (Kilksberg,2001,p.14).
اگر سیستم اجتماعی با یك شبكه گسترده ارتباط رایانه‌ای مقایسه شود، تصور نسبتاً مناسبی دربارة مقوله «هوشمندسازی جامعه» حاصل می‌آید. در سطح شبكه، علاوه بر فضای اختصاص‌یافته توسط مدیر پردازشگر مركزی، همة ظرفیت‌های رایانه‌ای متصل به شبكه می‌توانند در نقش حافظه كمكی با آن همكاری نمایند؛ با فرض اینكه مدیر شبكه اجازه دهد تا كاربران برای اصلاح نرم‌افزارها و قواعد حاكم بر رفتار شبكه، انتقادات، پیشنهادات، و توصیه‌های خود را ارائه نمایند، شرایط مناسبی برای تبادل اطلاعات میان شبكه و كاربران و رشد فزایندة آنان فراهم می‌آید.
ملاحظه می‌شود كه ممانعت مدیر از ارائه پیشنهادات و انتقادات كاربران، شبكه را از اطلاعات آنان محروم می‌نماید. البته مبادرت كاربران به همكاری برای اصلاح مستمر شبكه نیز متضمن تمهید انگیزه كافی برای آنان است؛ اما بدیهی است كه اگر كاربران باور كنند كه در منافع حاصل از اصلاح شبكه سهیم خواهند بود، احتمال مشاركت سازندة آنان افزایش می‌یابد؛ بدین ترتیب، سیستم در طریق دانش افزایی و بهبود مستمر قرار می‌گیرد.
با تأمل بر این مثال، اگر ظرفیت هوشمندی یك شبكه رایانه‌ای بر حسب مجموعه حافظه سخت‌افزارهای متصل به آن، قواعد نرم‌افزاری حاكم بر رفتار كاربران، و میزان هماهنگی و تعریف‌شدگی عناصر زبان ارتباطی آنان تعریف می‌شود، می‌توان فرض كرد كه ظرفیت هوشمندی جامعه نیز تحت تاثیر عوامل ذیل قراردارد:
1ـ ظرفیت حافظه و استعدادهای فرآوری اطلاعات هر یك از افراد جامعه؛
2ـ میزان انسجام اجتماعی و پاكیزگی راه‌های ارتباطی مردم و حكومت؛
3ـ وجود و تداول زبان مشترك و قواعد و شاخص‌های تعریف شده در جامعه؛
4ـ فرآوری انگیزة كافی برای مشاركت آحاد جامعه در فراگرد مستمر بهبود و بازسازی و سیر یادگیری اجتماعی.
ملاحظه می‌شود كه عامل اول با رعایت عدالت توزیعی، قابل توسعه است. توزیع عادلانه موجب كاهش دغدغه‌های روزمره و فرآوری فرصت پرداختن به مسائل اجتماعی می‌شود؛ رعایت عدالت مراوده‌ای نیز موجب افزایش انسجام اجتماعی و بهبود ارتباطات دولت و ملت می‌شود؛ درحالی‌كه با رعایت عدالت رویه‌ای، قواعد مشترك و صریح حاكم بر روابط و مناسبات اجتماعی توسعه می‌یابند. ضمن اینكه تحقق عدالت كلی درجامعه یا افزایش امید به تعّین آن در عرصه سیستم اجتماعی، انگیزه افراد را برای مشاركت در امور اجتماعی و حساسیت در برابر سلامت جامعه افزایش می‌دهد.
ملاحظه می‌شود كه الزامات هوشمندی جامعه به شدت تحت تاثیر رعایت وجوه گوناگون عدالت اجتماعی توسعه می‌یابند؛ به طوری كه می‌توان گفت توسعه عدالت، سرّ اصلی طراحی و ساخت دولت هوشمند و تشكیل یك ملت متحد است (نمودار2).

نمودار 2. پیوستار هوشمندی تا خردگریزی، علی‌رغم برخورداری از مراتب بالای نظام‌یافتگی (پورعزت،155:1383)
 

عوامل پایداری سیستم های اجتماعی هوشمند
 

حفظ و پایداری سازه‌های یادگیرندگی و هوشمندی یك سیستم اجتماعی، متضمن تعبیه یك خرده‌سیستم قانون‌گرا و مستقل در آن است؛ خرده‌سیستمی كه هوشمندانه شاخص‌های شهر عدل (وضعیت مطلوب) را با شاخص‌های حاصل از رفتار سیستم اجتماعی در وضع موجود، مقایسه نماید و نسبت به اصلاح آنها واكنش نشان دهد. استقلال قضایی، بر تفكیك دقیق حوزة عملكرد قوة قضائیه از سایر قوای حكومتی دلالت دارد (Heywood,2002,p.305).
به طور طبیعی، انسان زمانی اقدام به فعالیت می‌كند كه به تحقق اهداف خود امیدوار باشد؛ در واقع اگر انسان نتواند میان تلاش، مسیر حركت، و مقصد یا هدف خود رابطه درستی ادراك كند، از فعالیت معطوف به هدف باز می‌ماند.
توسعه سازوكارهای قانونی مناسب، امید افراد جامعه را به تحقق اهداف حق‌طلبانه و عدالتخواهانه افزایش می‌دهد. بویژه تمهید استقلال قضایی در كشور، بر امید مردم به نتیجه بخشی فعالیت‌های معطوف به اهداف حق‌طلبانه می‌افزاید و امكان بهره‌مندی حكومت از ظرفیت حافظه و استعدادهای فردی مردم جامعه را وسعت می‌بخشد؛ در واقع امید به پشتیبانی و حمایت ساختار قضایی، ساز و كارهای رشد (امر به معروف- باز خور مثبت) اصلاح (نهی از منكر- بازخور منفی) را در متن جامعه فعال می‌سازد و روند یادگیری سیستم اجتماعی را تسریع می‌نماید.
در امتداد این مسیر، با توجه به تنوع و پیچیدگی روبه افزایش سیستم‌های اجتماعی، توسعه خرده‌سیستم قضایی برای قضاوت دربارة امور گوناگون ضرورت می‌یابد؛ بدین ترتیب، ساختار قضایی جامعه به سوی تخصصی شدن در قالب مجموعه‌ای از دادگاه‌ها و دادسراها، برای دادستانی در حوزه‌های اجتماعی گوناگون، هدایت می‌شود.
نكته مهم این است كه استقلال قوة قضائیه باید در كلیه واحدها و خرده‌سیستم‌های فعال در قلمرو امور قضایی متجلی گردد. بدین ترتیب باور مردم به برخورداری از حمایت قاطع و عالمانه یك خرده‌سیستم قضایی كارآمد و مستقل، موجب نهادینه شدن رفتارهای عدالتخواهانه و حق‌طلبانه در كلیه سازمان‌های اداری و متن سیستم اجتماعی می‌شود.
شكی نیست كه دولت مهم‌ترین نهادی است كه سیاست‌ها و اعمالش بر روند رواج عدالت یا بیعدالتی در جامعه تاثیر می‌گذارد. درواقع دولت‌ها از طریق شعب و نمایندگی‌های گوناگون خود، سهم تحصیل شده یا تخصیص‌یافته به هر یك از افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند (Miller,1999,p.11).
حد اعلای پاكیزگی و سلامت یك جامعه، حالتی است كه در آن حالت، حتی ضعیف‌ترین آحاد جامعه بتوانند بدون لكنت زبان و قاطعانه، حق خود را از قویترین افراد منتسب به هیات حاكمه، بازستانند و در جریان اقدامات حق‌طلبانة خود، تردیدی نداشته باشند كه از حمایت قاطع خرده‌سیستم قضایی و سایر نهادهای اجتماعی ذیربط، برخوردار خواهند بود.

شاخص‌های هوشمندی و خردگریزی در رفتار دولت‌ها
 

ملاحظه می‌شود كه بدین ترتیب در فراگرد عادی‌سازی و پالایش ارتباطات اجتماعی، سیری فزاینده به سوی تحقق شهر عدل و دولت هوشمند شكل می‌گیرد. در غیر این‌صورت، اهتمام حكومت‌ها به اتخاذ فناوری‌های نوین و تقویت ساز و كارهای فنی برای تجهیز سیستم اداری، به هیچ وجه رهگشا نخواهد بود و چه بسا كه به دلیل ابتلا به نوعی ناهوشمندی و خردگریزی ناشی از عدم ارتباط صریح با مردم، به شیوع نوعی روحیه خودشیفتگی ناشی ازجهل مركب در میان دولتمردان منجر شود؛ بدین ترتیب بتدریج «سیستم‌های خردگزیر» شكل می‌گیرند؛ سیستم‌هایی كه نوعی دوگانگی را در رفتار خود متجلی می‌سازند: هماوردی « سازه‌های بسیار پیشرفته و كارآمد فرآوری و تحلیل اطلاعات» و «محدودیت منابع و مراجع دستیابی به اطلاعات واقعی (گروه اندیشی، و اتكا به باورها و تلقی‌های نادرست برخی از اعضای سیستم)» (نمودار 3).
خردگریزی نظام‌یافته نیز موجب خودشیفتگی و خودبزرگ‌انگاری اعضای سیستم می‌شود؛ تاحدی كه ممكن است چرخه‌های جهل مركب را مداوماً مورد حمایت قرار دهند و هرگونه اطلاعات نقدكننده خود را نامعتبر محسوب نمایند.

نمودار 3. حالت‌های متفاوت حاصل از تركیب میزان نظام‌یافتگی و شاخصهای هوشمند سازی سیستم‌های اجتماعی (پورعزت،158:1383)
 

خردگریزی نظام‌یافته بر رفتار سیستم‌هایی دلالت دارد كه به صورت بسیار مجهز و پیشرفته طراحی می‌شوند، ولی به دلیل ناتوانی در ایجاد ارتباط با عامه مردم در لایه‌‌های عمیق‌تر سیستم اجتماعی، از مشروعیت و اعتبار حقیقی برای «نمایندگی جامعه» برخوردار نمی‌گردند و به دلیل مسدود شدن مسیر مراوده سالم با مردم، بر تحلیلهایی سطحی و ظاهری اصرارنموده، به روند گرفتاری در جهل مركب به مثابه ره‌آورد حس خودشیفتگی نظام اداری، استمرار می‌بخشند و بدین ترتیب امكان یادگیری و اصلاح را از خود سلب می‌نمایند. بدین ترتیب لایه‌های تودرتوی خردگریزی شكل می‌گیرد و بر وخامت فاصله وضع موجود تا وضع مطلوب (خردمندی تصمیم) می‌افزاید. معمولاً در مراحل اوج خردگریزی، فروپاشی‌های تمدنی حادث می‌شوند كه برای مثال می‌توان به نمونه‌هایی تاریخی چون فروپاشی تمدن هخامنشیان، ساسانیان، بنی‌امیه، بنی عباس، صفویه، و قاجار اشاره كرد كه در دوران برخورداری از توان نظامی و تسلیحاتی نسبتاً بالا، به دلیل شیوع بی‌عدالتی و اصرار بر رویه‌های استبدادی، با حذف مردم از صحنه سیاسی جامعه، دچار اضمحلال تدریجی شدند (پورعزت،159:1383). نكته قابل تأمل دیگر این است كه گویا می‌توان نوعی رابطه میان سطح اقتدار و پایداری یك كشور یا جامعه، و ساخت زبان رایج در آن مشاهده كرد؛ گویا قبل از فروپاشی كامل، زبان عامه در سیر قهقرایی و اضمحلال تدریجی قرار می‌گیرد.((Ostler,2006,p.xix-xxi

رمزها، نمادها و پیام‏ها
 

در حالی که عمده مظاهر ادبیات عامه همواره در معرض تحول قرار دارند، گویا برخی از نمادها، از اعتباری فرازمانی برای انتقال معانی برخوردارند. البته به طور طبیعی، واژگان، علائم و نمادها در سیر تطور جوامع کارکردهای جدیدی می‏پذیرند و معانی جدیدی را حمل می‏کنند، ولی گاهی با استخدام علائم، و تصنیف داستان‏ها، مفاهیم و معانی نسبتاً مشابهی را در طی نسلها، منتقل می‏سازند؛ با این حال، وجوهی اسرارآمیز دارند که گاهی اندیشه و زبان عده زیادی را به ابزار مبدل می‏سازند تا پیامی را به عده‏ای دیگر برسانند.
تصور اینکه رهبر یک امت، اشک‏ریزان سر به چاه فرو برده در آن فریاد می‏زند، در انظار دشمنان دنیا‏گرا، نوعی ضعف و استیصال و درماندگی را تداعی می‏کند، ولی در نگاه دوراندیش پیروان آگاه، جلوه‏ای نمادین از قدرت خارق‏العاده انتقال معنی و پیام‏رسانی به آیندگان را نمایان می‏سازد؛ پیامی بس عمیق و پرتوان که به شکلی تحریف‏ناپذیر و واضح، بر تنهایی امام مبین در میان عامه یاران و نیز توده پیروان نابالغ و ساده‏لوح دلالت دارد. همچنین هنگامی که سرداری تنها، در میان انبوه دشمنان خون‏ریز و افسارگسیخته، فریاد«هل من ناصر ینصرنی» سر می‏دهد، رفتار او عجیب به نظر می‏رسد؛ در حالی که این فریاد دشمن را به ابزار انتقال پیام به آیندگان تبدیل می‏سازد و این پیام را به پیروان راه خود منتقل می‏سازد که حسین «علیه‏السلام» تنها بود، به حدی که علی‏اصغر را نیز به میدان آورد و دشمن مسخ شده چنان سرمست خون‏ریزی و درندگی بود که حتی به نوزاد او رحم نکرد؛ و اینچنین شهادت این نوزاد به نماد اثبات دیوسیرتی دشمن مدعی ایمان تبدیل می‏شود.
اما نکته ظریف‏تر آن است که گویا امام حتی در هنگامه این نبرد نابرابر، و در واپسین و دشوارترین صحنه نبرد و در سخت‏ترین شرایط قابل تصور، به مخاطبان آینده خویش می‏اندیشد و آنها را به طریق هدایت فرامی‏خواند؛ ضمن اینکه ملاحظه می‏شود که ایشان جنگ را در عاشورا پایان یافته نمی‏بیند و گویا در جستجوی یاورانی در گستره زمان است تا آنها را روزگار موعود، هدایت‏یافته بیابد! واضح است که امام جبهه حق و باطل را از عهد پدران پاکیزه‏اش تا دوران فرزند صالحش، امتدادیافته می‏بیند؛ جبهه‏ای که نه در گستره مکان، بلکه در عمق زمان امتداد یافته است!
از این رو، می‏توان انتظار داشت که هنگام غیبت پیشوای صالحان، با وجود عامه مشتاقان، و هنگام ترجیح امامت بر سیر زمان به جای امامت بر ناآگاهان و سپردن عهد ظهور به دوران آینده، امام با جلوه‏ای نمادین از حکمرانی بر زمان، این معنی را به اذهان متبادر می‏سازد که هنوز جامعه‏ای شکل نگرفته است که شایسته درک امامت آشکار بقیه‏الله باشد.
با این مقدمه ملاحظه می‏شود که سخن گفتن در چاه و صلح با قاسطین و یاری خواستن در میان خیل دشمنان، و مبارزه از طریق مناجات و دعا و آراستن مجالس درس و بحث، و در آخر، غیبت از میان یاران، علاوه بر سایر کارکردها، در مقام نمادهایی متفاوت ظاهر می‏شوند که گویا برای ابلاغ پیامی واحد اتخاذ شده‏اند! پیامی مبنی بر اینکه «هنوز عامه مردمی که بتوان به یاری آنها، آینده‏ای بهتر به جهانیان اهدا کرد، وجود ندارد!».

پیش‏ فرض‏های تحلیل
 

جان‏مایه تحلیل در این مقاله دال بر آن است که سیره معصوم، از روندی یکنواخت در رهبری امت اسلام حكایت دارد؛ روندی که به مقتضای هر عصر و دوره، جلوه‏ای متفاوت داشته ، ولی همواره بر منطقی یکسان استوار مانده‌اند؛ گویا نوعی برنامه‏ریزی بلندمدت با جلوه‏هایی به اقتضای هر عصر و دوره مدنظرمعصومان بوده است که از اولین تا آخرین بدان وفادار مانده، پایداری ورزیده‏اند! و دیگر اینکه گویا در میان این همه کارکرد ، مهمترین کارکرد را انتقال پیام و ابلاغ رسالت دانسته و بر آن مداومت ورزیده‏اند.
چنین تحلیلی مستلزم تأمل بر پیش‏فرض‏های ذیل است:
1. معصوم «علیه‏السلام» هوشمندترین موجود در عالم خلقت است.
2. اقدامات معصوم «علیه‏السلام» در نهایت آگاهی و پس از اندیشه کافی انجام می‏پذیرد.
3. بسیاری از اقدامات معصوم «علیه‏السلام» به صورت برنامه‏ریزی شده و دوراندیشانه، عصرهای متوالی آینده را (از بعثت نبوی تا ظهور مهدوی) مدنظر داشته است.
بدین ترتیب میان تصمیات راهبردی و مهم معصومان، کمترین تفاوت یا تعارضی قابل تصور نیست؛ به ویژه با تأمل بر اینکه صراحت قرآن بر ضرورت تبعیت از اولی‏الامر، با فرض احتمال اختلاف در مبانی رفتار معصومان سازگار نیست. زیرا امر به اطاعت محض از اولی‏الامر فقط در صورتی منطقی است که این اطاعت در امتداد اطاعت از امر پایدار خداوند متعال باشد؛ امری که چون ذات او تغییر نمی‏یابد و تبدیل‏ناپذیر است. بنابراین باید همه رفتارها، و سخنان معصوم «علیهم‏السلام» را در یک امتداد تحلیل کرد و حتی به مثابه سخنان، رفتار، و کردار یک فرد واحد انگاشت؛ زیرا «کلهم نور واحد». نکته مهم این است که خیزش نبوی از تمدن جاهلی با ابلاغ آشکار آغاز گشت و گویا تا تحقق شرایط قیام قائم موعود، همه رفتارها و کردارهای معصومان، در امتداد همین ابلاغ آشکار است.

ابلاغ آشکار و الزامات آن
 

تحلیل گفته‏ها و نوشته‏های معصومان «علیهم ‏السلام» درباره علت سکوت پنج ساله، علت پذیرش حکومت، صلح حسنی، قیام حسینی و حتی تحلیل شیوه‏های مبارزه از طریق دعا، مجالس درس، مجالس مباحثه و مذاكره، و در نهایت غیبت از انظار عامه ، چند نکته مهم را بارز می‏سازد:
1. معصوم «علیه‏السلام» هرگز از ناآگاهی مردم سود نمی‏جوید؛ بنابراین هرگز یاوران ناآگاه را به همراهی نمی‏پذیرد. در واقع قیام در رکاب معصوم هنگامی ارزشمند است که آگاهانه باشد و مرام عصمت نمی‏پذیرد که افرادی ناآگاهانه و کورکورانه به خیل پیروان آنها بپیوندند.
2. رسالت اصلی معصوم ابلاغ پیام آشکار است. رفتار معصوم در برابر هر حادثه مقتضی به گونه‏ای است که افراد را به سوی حق هدایت نماید و از باطل برحذر دارد. بنابراین از هر راه و از هر وسیله‏ای، حتی از دشمن، به طور مشروع و برای آگاه‏سازی عامه یا انتقال پیام به آنها سود می‏جوید.
3. ممانعت و اخلال در روند ابلاغ پیام معصومان بدترین نوع دشمنی با معصوم است؛ از این رو همواره کسانی که در مسیر پیام‏رسانی معصوم اخلال ایجاد می‏کردند، به مثابه بدترین دشمنان و اعمال آنها به منزله بدترین اعمال شناسایی شده است؛ برای مثال در فتح مکه کسانی که علیه مسلمانان شمشیر کشیده، وحشیانه جگر حمزه «ره» را به دندان کشیده، مسلمانان را شکنجه داده، و خون بسیاری از آنان را به گردن داشتند بخشیده می‏شوند، ولی مسخره‏کننده رسالت و سیر ابلاغ پیام به مرگ محکوم می‏شود یا کسی که به پیامبر تهمت می‏زند و توهین می‏کند، مجال ادامه حیات پیدا نمی‏کند؛ زیرا چنین شخصی امکان ابلاغ پیام را تخطئه می‏کند.

استعداد شبیه سازی در حادثه عاشورا
 

دقت و مطالعه عمیق و تحلیلی در قیام امام حسین (ع) نشان می دهد که این حادثه اگر چه در مکان خاصی اتفاق افتاده و محدود به زمان معینی بوده است اما حقیقت آن، مطلق و مجرد از زمان و مکان بوده و خاصیت الگوپذیری در ذات آن نهفته است. واقعه کربلا الگویی برای رهبری انقلابها و ایجاد تحولات بنیادین در جامعه بوده، تجربه پر ارزشی در اصلاح جوامع انسانی، راست کردن کجی ها، زدودن فسادها و انحراف ها به شمار می رود. (پورحسین،75:1382)
حماسه نینوا در طول تاریخ اسلام الگوی کامل برای شکل گیری تحولات سیاسی در قلمرو جهان اسلام بوده است و در یک کلام، ضامن بقای اسلام راستین به شمار می آید. پر واضح است که درک پیام عاشورا و الگوگیری از آن برای ایجاد تحول عمیق و سازنده در جامعه و رسیدن به جامعه مطلوب در گرو درک حقیقت قیام کربلا و ارائه تفسیر صحیح از آن و شناخت و مبارزه با تحریفاتی است که خواسته و ناخواسته به دست تحریف گران، در تحلیل و تفسیر این قیام و بهره جستن از آن رخ می نماید.
از دیدگاه شهید مطهری «کسانی که به خاطر یک سلسله اصول و مبادی قیام می کنند و نهضت می نمایند در حقیقت به همه جهانیان بعد از خودشان پیامی دارند و به اصطلاح معروف وصیتی دارند. آیندگان باید با پیام آنها آشنا باشند و ندای آنها را بشناسند». (مطهری،668:1368)
قیام امام حسین (ع) نیز از آن دست قیامهایی است که بر اساس اصول بنیادین اسلام، با روش شناخته شده اسلام و برگرفته از سیره نبوی و علوی سامان یافته و دارای پیام و وصیت شفاف برای آیندگان است . اگر چه این نهضت صرفا برای شبیه سازی و کپی گیری معماری نشده است اما به گونه ای طراحی شده است که استعداد شبیه سازی در آن وجود دارد. شهید مطهری معتقد است: «انسان وقتی تاریخ حادثه عاشورا را می خواند، استعدادی برای شبیه سازی در آن می بیند. همان طور که قرآن برای آهنگ پذیری ساخته نشده ولی این طور هست و حادثه کربلا هم برای شبیه سازی ساخته نشده ولی این طور هست. من نمی دانم و شاید شخص اباعبدالله در این مورد نظر داشته است ... متن تاریخ این حادثه، گویی اساسا برای یک نمایشنامه نوشته شده است . شبیه پذیر است، گویی دستور داده اند که آن را برای صحنه بودن بسازند.» (مطهری،368:1368)
این خاصیت در حادثه کربلا نه صرفا یک نمایش توخالی و صورت سازی عاری از حقیقت باشد بلکه به خاطر رازی است که در آن نهفته است: «آن راز این است که اساسا خود این حادثه، تمام این حادثه تجسم اسلام است در همه ابعاد و جنبه ها; یعنی راز اینکه این حادثه نمایش پذیر و شبیه پذیر است، این است که تجسم فکر و ایده چندجانبه و چند وجه و چند بعد اسلامی است; همه اصول و جنبه های اسلامی عملا در این حادثه تجسم پیدا کرده است; اسلام است در جریان و در عمل و در مرحله تحقق.» (مطهری،379:1368)
از این منظر امام حسین (ع) پیام آور اسلام است، عاشورا نمایشگاهی می شود که ابعاد مختلف اسلام به نمایش گذاشته شده تا انسانهای دیگر از آن الگو برداری کنند و در هر جامعه ای که شرائط زمان امام حسین را پیدا کرد قیام حسینی به راه افتد. با این تفسیر امام حسین (ع) دیگر مختص به یک زمان و مکان خاص نیست، برای همیشه تاریخ است و چون روحی در کالبد اجتماع حضور دارد. برای همین درسهای بزرگ است که استاد مطهری اصرار دارد حادثه کربلا در وجهه حماسی آن مورد تحلیل قرار گیرد و به یک سوژه بزرگ برای مسلمانان تبدیل گردد: «این که من تاکید می کنم که حماسه حسینی و حادثه کربلا و عاشورا باید بیشتر از این جنبه مورد استناد ما قرار بگیرد، به خاطر همین درسهای بزرگی است که این قیام می تواند به ما بیاموزد. من مخالف رثاء و مرثیه نیستم، ولی می گویم این رثاء و مرثیه باید به شکلی باشد که در عین حال آن حس قهرمانی حسینی را در وجود ما تحریک و احیا کند. حسین بن علی یک سوژه بزرگ اجتماعی است. حسین بن علی در آن زمان یک سوژه بزرگ بود، هر کسی که می خواست در مقابل ظلم قیام کند، شعارش «یا لثارات الحسین» بود. امروز هم حسین بن علی یک سوژه بزرگ است، سوژه ای برای امر به معروف و نهی از منکر، برای اقامه نماز، برای زنده کردن اسلام، برای این که احساسات و عواطف عالیه اسلامی در وجود ما احیا بشود.» (مطهری،59:1368)

پیامهای عاشورای حسینی در حوزه های گوناگون
 

الف- حوزه فرهنگی
 

جامعه اسلامی، جامعه ای است که براساس یک سلسله افکار و اندیشه های دینی برخاسته از اعتقاد به توحید در همه ابعاد آن شکل بگیرد و در مقام رفتار، ملتزم به یک سلسله ارزشها و اصول باشد که لازمه آن سلسله عقاید و باورها می باشد. بیشترین وجه تمایز یک جامعه دینی با جامعه غیردینی در آداب، رسوم، سلوک و رفتار افراد جامعه با خود و دیگران و در یک جمله در فرهنگ آن می باشد، به طوری که اگر فرهنگ دینی از جامعه ای رخت بربندد و به جای آن در رفتار مردم فرهنگ غیردینی حاکم باشد نمی توان آن جامعه را دینی شمرد؛ گرچه همه آن افراد خود را دیندار بپندارند.
پایبندی به فرهنگ دینی یا استحاله فرهنگی مسئله عصر امام حسین علیه السلام یا مسئله امروز و فردای جامعه ما نیست، بلکه درگیری اساسی میان رسول خدا صلی الله علیه و آله و مخالفان آن حضرت نیز در این گونه مسائل بود.

الف/1- حمایت از دین
 

براساس آیات و روایات هر مسلمانی موظف است در مقام اندیشه و عمل به دستورات دین و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله پایبند باشد و تمام تلاش خود را برای ترویج و گسترش این اندیشه به کار گیرد، چرا که رواج دین و پایبندی به آن یکی از شاخصه های اصلی تمایز جامعه دینی است، چنان که امام حسین علیه السلام حمایت از دین را یک وظیفه و مایه عزت مسلمانان می داند. به کلام سیدالشهدا در آخرین ساعات زندگی حضرتش در این جهان توجه کنید:
«این رسول خداست - که درود خدا بر او و خاندان او باد - و این شهیدان راه خدایند که منتظر آمدن شمایند و آمدن شما را به یکدیگر بشارت می دهند. بنابر این از دین خدا و دین پیامبرش دفاع کنید.»(36)
حمایت از دین، نخست پذیرش آن در مقام اندیشه و پایبندی به آن در مقام گفتار و رفتار می باشد و در مرحله بعد تبلیغ و ترویج اندیشه های دینی و در حوزه سیاسی تلاش برای استقرار حاکمیت قوانین دینی در ساختار اداری و قانونگذاری و قضایی است.

الف/2- حمایت از اهل بیت علیهم السلام
 

براساس حدیث ثقلین و روایات دیگر، رسول خدا صلی الله علیه و آله برای هدایت خلق به سوی خدا بعد از خودش به دستور خداوند، کتاب خدا و اهل بیت خود را به عنوان مفسران وحی الهی که علم آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله به ارث برده اند، به عنوان امانت در بین امت نهاده است و خداوند در قرآن، محبت خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله را به عنوان پاداش رسالت آن حضرت می داند و می گوید:
«قل لا اسئلکم علیه اجرا الاّ المودّة فی القربی» (سوره شوری،آیه23)
بگو من در ازای رسالتم پاداشی جز محبت خویشاوندان از شما طلب نمی کنم.
در روایات فراوانی که از طریق شیعه و سنی نقل شده محبت به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و دفاع از آنان و تلاش برای رفع مشکلات آنان مورد تأکید قرار گرفته است که به عنوان نمونه به یک روایت اشاره می کنیم:
«پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در قیامت برای چهار گروه شفاعت می کنم: کسی که فرزندانم را احترام کند. کسی که خواسته های آنان را برآورد. کسی که هنگام نیاز آنان برای رفع نیازشان تلاش کند و کسی که آنان را دوست داشته باشد و این دوستی را با قلب و زبان ابراز کند.»(37)
امام حسین علیه السلام درباره این شاخصه عزت در روز عاشورا در آن شرایط دشوار که هیچ امیدی به شکست نظامی دشمن وجود نداشت، به یاران و اصحاب خود فرمود: «ذبوا عن حرم الرسول»(38)؛ از خاندان پیامبرتان دفاع کنید.
عاشورائیان در عاشورا از حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله دفاع کردند و زینبیان امروز باید از مکتب اهل بیت علیهم السلام دفاع کنند و امیدواریم که آخرین بازمانده خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت مهدی علیه السلام و عجل الله فرجه قیام جهانی خود را آغاز کند تا عاشقان اهل بیت علیهم السلام در کنار حضرتش به دفاع از او و اندیشه های الهی اش بپردازند و به این وظیفه خود نیز جامه عمل پوشند.

الف/3- زنده کردن کتاب خدا
 

قرآن کتابی است که برای هدایت جامعه بشری به سوی خداوند نازل شده است. گرچه خواندن قرآن با تدبر وظیفه هر مسلمانی است، ولی صرف خواندن آن زنده کردن آن نیست. زنده کردن قرآن این است که حاکمیت در جامعه اسلامی از آنِ قرآن باشد، به طوری که اگر مسلمانان به وظایف فردی خود عمل کنند، ولی حاکمیت سیاسی در اختیار قرآن نباشد و قرآن در ساختار قانونگذاری و اداری و قضایی کشور نقشی نداشته باشد، از منظر امام حسین علیه السلام در چنین جامعه ای قرآن مرده است و باید برای زنده کردن آن تلاش کرد، چه اینکه عزت مسلمانان در زنده نگهداشتن قرآن است.

الف/4- زنده کردن سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله
 

سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی مجموعه گفتار، رفتار و کردار و تاییدات آن حضرت برای مسلمانان لازم الاتباع است و مسلمانان موظفند ضمن پایبندی به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله در همه ابعاد آن را زنده کنند. در نگاه امام حسین علیه السلام در جامعه اسلامی اگر مسلمانان در حوزه وظایف فردی به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کنند، ولی در حوزه سیاسی حاکمیت در اختیار پیروان رسول خدا صلی الله علیه و آله نباشد و در آن عرصه به سنت نبوی عمل نشود، در این جامعه سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله مرده است و باید برای زنده کردن آن تلاش کرد.
در عصر امام حسین علیه السلام شاید بیشتر مسلمانان در حوزه فردی به کتاب و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل می کردند، ولی بی گمان حاکمیت سیاسی در اختیار حاکمان بنی امیه بود؛ حاکمانی که ساختار سیاسی کشور را از فرهنگ دینی و کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله بیگانه کرده بودند. در چنین جامعه ای امام حسین علیه السلام برای زنده کردن کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله قیام می کند و از مردم می خواهد که در این زمینه او را یاری کنند تا بتواند جامعه را به راه راست رهنمون سازد. در این زمینه به یکی از نامه هایی که حضرتش به سران بصره نوشته است توجه کنید:
«این نامه ام را برایتان فرستادم. من شما را به کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت می کنم. بدون تردید سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله مرده است؛ بنابر این اگر به پیامم پاسخ مثبت دهید و از دستوراتم اطاعت کنید شما را به سوی سعادت و خوشبختی هدایت می کنم.»(39)

الف/5- نابودی بدعتها
 

همان طور که پیشتر بیان شد، ویژگی مهم جامعه اسلامی رواج نشانه های دین در همه ابعاد جامعه است. در فرهنگ دینی به افرادی که با پوشش دین، برای نابودی دین تلاش می کنند منافق گفته می شود و اندیشه های آنان را که به نام دین در جامعه منتشر می کنند، ولی این اندیشه ها مبنای دینی ندارد بدعت می نامند.
امام حسین علیه السلام نابودی بدعتها را وظیفه مسلمانی و یکی از شاخصه های عزت فرهنگی می داند و از همه می خواهد که او را برای نابودی بدعتها یاری کنند. او در یکی از نامه هایی که برای سران بصره نوشت و از آنان خواست که او را در این قیام یاری کنند می فرماید:
«اما بعد، فانّی ادعوکم الی احیاء معالم الحقّ و اماتة البدع، فان تجیبوا تهتدوا سبل الرشاد.»(40)
بعد از سلام، همانا من شما را به زنده کردن نشانه های حق و میراندن بدعتها دعوت می کنم. بنابر این اگر به پیام من پاسخ مثبت دهید به سعادت و خوشبختی رهنمون خواهید شد.

ب- حوزه اجتماعی
 

در اندیشه دینی انسان نمی تواند نسبت به جامعه و تحولات آن بی تفاوت باشد؛ زیرا این تحولات گذشته از تأثیر آن در زندگی اجتماعی انسان به طور غیرمستقیم در زندگی فردی انسان هم تأثیر می گذارد. براین اساس عزت اجتماعی مسلمانان سبب عزت فردی آنان نیز می گردد، همان طور که ذلت اجتماعی آنان به ذلت فردی ایشان می انجامد. زندگی اجتماعی انسان از محیط خانواده آغاز می شود و تا سطح بین المللی قابل گسترش می باشد.

ب/1- صداقت
 

روابط انسان با دیگران چه گفتاری و چه رفتاری می تواند صادقانه یا غیرصادقانه باشد، ولی یک زندگی اجتماعی در صورتی سالم خواهد بود که روابط افراد آن براساس صداقت استوار باشد. دروغگویی گذشته از گناه بودن و تأثیر منفی که در روحیات و زندگی دنیوی و اخروی شخص دروغگو دارد، زندگی اجتماعی دیگران را نیز تحت تأثیر قرار می دهد و منافع جامعه و افراد را تهدید کرده، امنیت اجتماعی را به خطر می اندازد. امام حسین علیه السلام در گفتاری صداقت را عزت می داند و می فرماید: «الصدق عزّ والکذب عجز»(41)؛ صداقت عزت است و دروغگویی ناتوانی و شکست.

ب/2- اصلاح اجتماعی
 

اصلاح انحرافات اجتماعی موجب عزت اجتماعی می گردد و باید مورد توجه همه باشد، زیرا سلامت هر جامعه ای همانند یک موجود زنده از سوی اموری مورد تهدید قرار گیرد و اگر این پدیده ها اصلاح نشوند رفته رفته فساد طوری دامنگیر جامعه می شود که اصلاح کردن آن جز با یک انقلاب همگانی امکان پذیر نیست. در عصر امام حسین علیه السلام فساد سیاسی به حدی رسیده بود که با اقدام فردی قابل اصلاح نبود و به یک حرکت و قیام عمومی نیازمند بود، چنان که امام هدف از قیام خود را چنین بیان می کند:
«انّما خرجت لطلب الاصلاح فی امّة جدّی و شیعة ابی علی بن ابی طالب.»(42)
تنها برای تقاضای اصلاح در بین امت جدم و شیعیان پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام قیام کرده ام.

ب/3- رفع نیاز نیازمندان
 

یکی از شاخصه های عزت در نگاه امام حسین علیه السلام این است که امکانات جامعه در اختیار همه باشد. امام حسین علیه السلام در خطبه ای که به خطبه امر به معروف و نهی از منکر شهرت یافته و مخاطب آن حضرت در آن خطبه بیشتر شخصیتهای اجتماعی و دانشمندان می باشند حضرت آنان را مورد سرزنش قرار داده است، در بخشی از آن خطبه می فرماید:
«نابینایان، ناشنوایان و از کارافتادگان در همه شهرها بدون سرپرست شده اند، کسی به آنان رحم نمی کند و مورد توجه قرار نمی دهد و شما نیز به اندازه ای که مسئولیت دارید عمل نمی کنید و از آنان که کاری می کنند نیز حمایت نمی کنید و با سازش کردن با ستمگران و مسامحه امنیت خود را تأمین کرده اید، در حالی که همه اینها وظایفی است که خداوند به آنها دستور داده که به صورت فردی و جمعی به آن عمل کنید و شما از آن غافلید.»(43)

ب/4- نظارت همگانی
 

هر کاری برای به ثمر رسیدن نیازمند به نظارت می باشد؛ چه از درون و چه از بیرون. در جامعه به دلیل گستردگی و پراکندگی نمی توان به نظارت از درون اکتفا کرد؛ زیرا عده ای نمی خواهند به حق خود قانع باشند و به قوانین تن دهند؛ از این رو نظارت از بیرون بایسته است. همچنین با توجه به دو نکته ای که گفته شد نمی توان این نظارت را وظیفه عده ای خاص دانست، بلکه باید همگانی باشد و این نظارت همگانی همان «امر به معروف و نهی از منکر» می باشد که در اسلام به آن دستور داده شده است. امام حسین علیه السلام نیز یکی از شاخصهای عزت اجتماعی را اجرای امر به معروف و نهی از منکر می داند. به این کلام توجه کنید:
«خداوند امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک واجب آغاز کرد؛ زیرا می دانست که اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه صورت پذیرد و نهادینه شود، همه واجبات اجتماعی اعم از دستورات آسان و دشوار نهادینه می شود؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، تبلیغ و دعوت به اسلام، بازگرداندن حقوق پایمال شده، مبارزه با ستمگران، تقسیم امکانات عمومی و دولتی، گرفتن مالیاتها از صاحبان آن و مصرف کردن در موارد آن را شامل می شود.»(44)

ب/5- اجرای حدود
 

همچنین اگر در جامعه ای حدود الهی اجرا نگردد یا کیفر تنها درباره ضعیفان اجرا شود و قدرتمندان به شیوه های مختلف برای خود مصونیت ایجاد کنند، در این صورت اعتماد مردم به دستگاه قضایی و اجرایی سلب شده همه تلاش می کنند با وابستگی به مراکز قدرت برای خود حاشیه امنیتی ایجاد کنند. جامعه ای که ضعیفان نتوانند حق خود را بستانند جامعه ای ذلیل است نه عزیز. جامعه ای در نگاه امام حسین علیه السلام عزیز است که اوّلاً حدود الهی در آن اجرا شود و ثانیا نسبت به همه اجرا شود نه آنکه حاکمان به دلخواه خود عمل کنند و مردم نیز در برابر قانون شکنی حاکمان بی تفاوت باشند. به کلام امام حسین علیه السلام در این باره توجه کنید:
«ای مردم! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: کسی که ببیند زمامدار ستمگری را که محرمات الهی را حلال می شمارد و پیمان خدا را می شکند و با سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله مخالفت می ورزد و رفتارش با بندگان خداوند براساس ظلم و گناه می باشد و برای تغییر روش چنین زمامدار ستمگری با گفتار یا رفتار اقدام نکند، شایسته است که خداوند او را به همان جایی ببرد که آن ستمگر را می برد.
آگاه باشید کارگزاران حکومت (بنی امیه) پیروی از شیطان را سرلوحه کار خود قرار داده اند و پیروی کردن از احکام خداوند را ترک کرده اند، فساد را در جامعه علنی کرده رواج می دهند و حدود و مقررات دین را اجرا نمی کنند، امکانات عمومی را به خود اختصاص داده، حرام خداوند را حلال و حلال خدا را حرام نموده اند و من از هر کس شایسته ترم که وضع موجود را تغییر دهم.»(45)

ج- حوزه سیاسی
 

تأثیر حاکمیت سیاسی جامعه بر زندگی شخصی و اجتماعی افراد انکار شدنی نیست. بنابر این حاکمیت سیاسی در اختیار هر گروهی قرار گیرد افکار و اندیشه های آن گروه در جامعه رواج پیدا می کند و به طور غیرمستقیم افراد را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. از این رو به دست آوردن عزت سیاسی یا حفظ و نگهداری آن در اندیشه امام حسین علیه السلام شاخصه هایی دارد که اکنون به بررسی آنها می پردازیم:

ج/1- وحدت و همبستگی
 

انسان در انجام هر کاری نیازمند به انگیزه است و در کارهای جمعی هر چه انگیزه ها به هم نزدیک تر باشد وحدت بیشتری ایجاد خواهد شد و با وجود وحدت هم مشکلات کار کمتر خواهد شد و هم موانع زودتر برطرف می شود. یکی از شاخصه های عزت سیاسی وحدت نیروهاست، به ویژه که دشمن نیز تمام تلاش خود را به کار خواهد گرفت که وحدت نیروها را بشکند تا به اهداف خود برسد. امام حسین علیه السلام در یک تحلیل، حاکمیت سیاسی بنی امیه در سرکوب نیروهای وفادار به اسلام را معلول تفرقه می داند و در خطابه مشهورش به دانشمندان اسلامی و شخصیتهای سیاسی چنین می فرماید:
«مجاری امور باید به دست دانشمندان به احکام الهی باشد که امین خدا بر حلال و حرام او هستند، ولی شما این جایگاه را از دست داده اید و این بدین سبب است که از حق جدا گشته اید و وحدت شما شکسته شده است.»(46)

ج/2- عدم دلبستگی به دنیا
 

محبت و دلبستگی به چیزی دو اثر منفی در روح انسان برجای می گذارد: اول آنکه مانع از آن می شود که انسان زشتیهای آن چیز را درک کند و دیگر اینکه زیباییهای آن را بیشتر از آنچه هست می بیند.
وابستگی از هر نوع آن عزت انسان را از بین می برد و انسان را به ذلت می کشاند. هر چه وابستگی انسان بیشتر باشد ذلت او نیز افزون تر خواهد بود. در عرصه سیاست اولین شرط مبارزه آمادگی برای هزینه کردن جان خود می باشد و کسانی که در مبارزات سیاسی این آمادگی را ندارند به طور قطع شکست خواهند خورد و عزت خود را از دست خواهند داد. عشق به ماندن در دنیا و زیبا دیدن دنیا بیش از آنچه هست، باعث ذلت انسان در قلمرو سیاست می شود. امام حسین علیه السلام در تحلیلی در خطابه مشهورش خطاب به دانشمندان اسلامی عامل ذلت آنان را عشق به ماندن در دنیا و زیباتر دیدن دنیا می داند.(47) به این کلام توجه کنید:
«علت مسلط شدن بنی امیه بر امور جهان اسلام فرار شما از مرگ و شیفته شدن شما به زندگی است که به طور قطع باید روزی آن را رها کنید.»(48)

ج/3- تسلیم نشدن در برابر قدرتها
 

از ویژگیهای مهم سیاست و مسائل سیاسی تغییر سریع شرایط و پیرو آن، دگرگونی پرشتاب موضوعات سیاسی و موضعگیری در برابر آنهاست، به طوری که گاه در کمتر از یک روز به دلیل دخالت عوامل پیش بینی نشده و غیرقابل کنترل، شرایط تا 180 درجه دگرگون شده، مبارزان سیاسی را با بحران تصمیم گیری روبه رو می کند. در چنین شرایطی بسیاری از مبارزان نیز متناسب با دگرگونی شرایط تغییر موضع داده، آن را درایت و هوشمندی سیاسی قلمداد می کنند بدون اینکه توجه داشته باشند این عقب نشینی از اصول می باشد. یکی از شاخصه های عزت سیاسی در نگاه امام حسین علیه السلام این است که هر چند شرایط سیاسی علیه انسان تغییر کند، انسان مسلمان باید پایبند به اصول مانده، نشان دهد که حاضر است هزینه سنگین آن را که فدا کردن جان باشد نیز بپردازد. در روز عاشورا در آخرین لحظات زندگی که امام اصحاب، یاران و فرزندان خود را در راه اعتلای اسلام و عزت مسلمانان هزینه کرده بود و مشغول اتمام حجت با آن مردم سیاسی کار بود و تغییر موضع و عقب نشینی آنان از اصول را به آنان گوشزد می کرد، فرمود: «لا واللّه لا اعطیهم بیدی اعطاء الذلیل»(49)؛ هرگز، سوگند به خدا با ذلت و خواری با آنان ملاقات نخواهم کرد.

ج/4- حضور در همه صحنه ها
 

مسلمان باید تلاش در عرصه سیاست را برای حاکمیت دین و اجرای احکام آن و گسترش عدالت و از بین بردن مظاهر فساد و ... تکلیف خود بداند و همان طور که در حوزه عبادات خود را مکلف می داند در این عرصه نیز خود را مکلف بداند و در هر شرایطی متناسب با آنان شرایط موضعگیری کند و تکلیف خود را انجام دهد و این یکی از شاخصه های عزت است.
مطالعه زندگی امام حسین علیه السلام از روزی که نوجوانی بود در عصر خلیفه دوم تا پایان عمر شریفش این مسئله را به خوبی به اثبات می رساند، چنان که دهها سند تاریخی گویای این مهم است:
روزی خلیفه دوم در سخنرانی خود گفت: من سزاوارترین مردم برای حاکمیت بر مسلمانان هستم؟!
امام حسین علیه السلام که در آن دوران نوجوانی بود در برابر سخنرانی خلیفه زبان به اعتراض گشود و سخنرانی او را قطع کرد و به مناظره ای تبدیل شد که مایه شرمساری خلیفه گشت، که مشروح آن را باید در منابع تاریخی و حدیثی مطالعه کرد.(50)
در نامه های اعترض آمیز امام به معاویه این گونه موضعگیری ها فراوان است.
امام حسین علیه السلام یکی از شاخصه های عزت سیاسی را حضور در همه صحنه ها می دانست و خود نیز در بحرانی ترین شرایط یعنی ظهر عاشورا حاضر نشد از اصول خود عقب نشینی کند و در پاسخ قیس بن اشعث که از او خواست در برابر حکومت بنی امیه تسلیم شود و صحنه سیاست را ترک کند فرمود: «لا والله ... لا افرّ فرار العبید»(51)؛ هرگز به خدا سوگند... همانند بردگان نخواهم گریخت. (مرتضوی،35:1381)

کارکردهای پیامهای عاشورایی
 

با توجه به مطالب مذکور در باب عدالت اجتماعی (جدول 1، نمودار 1) و شاخصهای هوشمندی سیستم های اجتماعی (نمودار3) و با عنایت به پیامهای برگرفته از نهضت عاشورا می توان به طور خلاصه کارکردهای پیامهای عاشورا را به شرح جدول ریز ارائه نمود.

جدول 2. تبیین پیامهای عاشورا و کارکرد آنها در پیشرفت عدالت اجتماعی
 

حوزه	پیام	تبیین پیام	کارکرد پیام	شاخص ها
فرهنگی	حمایت از دین	تبلیغ و ترویج اندیشه های دینی و تلاش برای استقرار حاکمیت قوانین دینی.	هویت یابی	هوشمندی سیستم
	حمایت از اهل بیت	تبلیغ و ترویج اندیشه های اهل بیت و نلاش برای استقرار آن در حاکمیت.	هویت یابی	هوشمندی سیستم
	زنده کردن کتاب خدا	جاری و ساری نمودن قرآن در ساختار قانونگذاری، اداری و قضایی.	عدالت رویه ای	عدالت اجتماعی
	زنده کردن سنت رسول الله	جاری و ساری کردن سنت رسول اکرم (ص) در رفتار های فردی، اجتماعی و سیاسی.	عدالت مراوده ای	عدالت اجتماعی
	نابودی بدعتها	از بین بردن بدعت ها و رویه های نادرست و ناعدلانه در کلیه امور فردی،اجتماعی و سیاسی.	عدالت رویه ای	عدالت اجتماعی
اجتماعی	صداقت	زندگی اجتماعی در صورتی سالم خواهد بود که روابط افراد بر اساس صداقت و درستی استوار باشد.	عدالت مراوده ای	عدالت اجتماعی
	اصلاح اجتماعی	اصلاح انحرافات اجتماعی که در واقع برگرفته از رویه های نادرست و ناعادلانه در سطح اجتماع است.	عدالت رویه ای	عدالت اجتماعی
	رفع نیاز نیازمندان	امکانات جامعه در اختیار قشر خاصی نباشد، بلکه در اختیار عموم قرار بگیرد.	عدالت توزیعی	عدالت اجتماعی
	نظارت همگانی	نظارت و کنترل از بیرون بر کلیه مناسبات جامعه.	امر به معروف و نهی از منکر	نظارت و کنترل سیستم
	اجرای حدود	حدود الهی برای فقیر و غنی یکسان است.	عدالت توزیعی	عدالت اجتماعی
سیاسی	وحدت و همبستگی	وحدت و همبستگی در بین اقشار جامعه در جهت ایجاد انگیزه و جلوگیری از نفود دشمنان	همبستگی و پیوستگی	هوشمندی سیستم
	عدم وابستگی به دنیا	برای رسیدن به اهداف والا حتی باید از جان نیز گذشت چه برسد به ظواهر دنیوی	عدم خودشیفتگی	هوشمندی سیستم
	تسلیم نشدن در برابر قدرتها	در جهت پایبندی به اصول نباید تسلیم قدرت و استبداد شد.	استبداد ستیزی	هوشمندی سیستم
	حضور در همه صحنه ها	تلاش برای حاکمیت دین و اجرای احکام آن و گسترش عدالت و از بین بردن مظاهر فساد.	مشارکت	هوشمندی سیستم

حال با توجه به جدول (2) و با عنایت به مفاهیم و تئوریهای مطروح شده در بخش عدالت اجتماعی به زعم محقق، مدل زیر ارائه میگردد:

نمودار4. مدل سیستمیک هوشمند عدالت اجتماعی مبتنی بر پیامهای هوشمندانه عاشورایی
 

همانطور که در مدل ارئه شده فوق مشاهده می شود، عدالت اجتماعی دارای سه بعد می باشد. بر اساس مطالب فوق و جدول (2) می توان چنین استنباط کرد که پیامهای عاشورایی همچون زنده کردن کتاب خدا، نابودی بدعتها و اصلاح اجتماعی را می توان همراستای بعد عدالت رویه ای دانست. از سویی دیگر پیامهای زنده کردن سنت رسول الله صلی الله و علیه و آله و همچنین صداقت را می توان در حوزه بعد عدالت مراوده ای قرار داد. بعد عدالت توزیعی نیز در برگیرنده پیامهایی چون رفع نیاز نیازمندان و اجرای حدود می باشد.
در هر سیستم هوشمند پویا، فاکتورهایی بایستی وجود داشته باشد تا ضامن حفظ تعادل سیستم باشد (نمودار 3). لذا در این مدل برای پویایی سیستم هوشمند عدالت اجتماعی، عواملی همچون استبداد ستیزی (تسلیم نشدن در برابر قدرتها)، هویت یابی (حمایت از دین و اهل بیت علیهم السلام)، همبستگی و پیوستگی (وحدت)، عدم خودشیفتگی (عدم وابستگی به دنیا) و مشارکت (حضور در همه صحنه ها) ضامن حفظ تعادل و پایایی سیستم می باشد. از سویی دیگر بر اساس الگوی مدلهای سیستمیک، هر سیستم دارای یک حلقه بازخورد(51)می باشد که وظیفه آن نظارت و کنترل سیستم است. در واقع این حلقه موظف است دائما مجموعه را چک و کنترل نماید و وضعیت موجود را با وضعیت مطلوب مقایسه کند تا چنانچه انحرافی در سیستم وجود داشته باشد آنرا اصلاح نماید. لذا در این مدل نیز این وظیفه به عهده عامل نظارت همگانی یا همان پیام معروف عاشورا، امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

نتیجه گیری
 

با ملاحظه‌ تاریخ‌ زندگی‌ اجتماعی‌ انسان‌ و نحوه‌ شكل‌گیری‌ دولت‌ها درعرصه‌ جوامع‌انسانی‌، به‌ نظر می‌رسد كه‌ تحقق‌ عدالت‌ اجتماعی‌، مبنای‌ توجیه‌ حیات‌ دولت‌ و سنگ‌پایه‌ مشروعیت‌ اقدام‌ آن‌ در عرصه‌های‌ سیاسی‌، اقتصادی‌ و فرهنگی‌ جامعه‌ است‌.
تلاش‌ نوع‌ بشر در تمنای‌ عدالت‌ در چالش‌ دنباله‌دار صاحبنظران‌ برای‌ مفهوم‌پردازی‌آن‌ انعكاس‌ یافته‌، و در سیر تاریخ‌ روایت‌های‌ گوناگونی‌ از عدل‌ را فرا روی‌ مشتاقان‌ عدالت‌قرار داده‌ است‌; به‌ طوری‌ كه‌ در یك‌ دسته‌بندی‌ از مكاتب‌ فلسفی‌ سیاسی‌، جیمز پی‌استربا، آرمان‌ سیاسی‌ نهایی‌ آموزه‌های‌ لیبرالیسم‌، سوسیالیسم‌، لیبرال‌ دموكراسی‌،اجتماع‌ گرایی‌، فمینیسم‌ و فرانوگرایی‌ را نیل‌ به‌ مطلوب‌هایی‌ چون‌ آزادی‌، برابری‌، آمیزه‌آزادی‌ و برابری‌، نفع‌ عمومی‌، برابری‌ زن‌ و مرد، و نفی‌ فرا روایت‌ها و نظریه‌های‌ كلان‌فرض‌ كرده‌ است‌; گویا جوامع‌ بشری‌، فراخور بلوغ‌ و نیاز خود، تعاریفی‌ را بر مفهوم‌حقیقی‌ عدل‌ تحمیل‌ كرده‌اند; از این‌ رو تأمل‌ بر تضارب‌ آرای‌ طرفداران‌ مكاتب‌ فوق‌، ذهن‌را به‌ جستجوی‌ سرشت‌ حقیقی‌ عدل‌ رهنمون‌ می‌سازد; سرشتی‌ كه‌ با نفی‌ نسبی‌ انگاری‌ درمفهوم‌پردازی‌ عدالت‌، بر مدار حق‌ و تعهد به‌ آن‌ قابل‌ تعریف‌ است‌ و اسوه‌هایی‌ چون‌عدالت‌ علوی‌ (ع‌) را به‌ جهان‌ بشریت‌ عرضه‌ می‌دارد. عدالتی که سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) از طریق قیام هوشمندانه خویش برای فطرت های بیدار بشریت در تمام قرون و اعصار به ارمغان گذاشت. امام حسین علیه السلام قیام کرد تا پرچم عدالت برافراشته بماند. پس بر ما واجب است تا با استعانت از رهنمودهای علمای دین، پیامهای عاشورا را درک نموده و آنرا سرلوحه زندگی فردی و اجتماعی خود قرار داده تا از این طریق، اندیشه عدالت اجتماعی که سنگ بنا و عامل حیات هر سیستم اجتماعی می باشد، محقق گردد.

پی‌نوشت‌ها:
 

* کارشناس ارشد مدیریت دولتی-دانشگاه تهران
** کارشناس ارشد مدیریت دولتی- دانشگاه تهران
1.Social Justice
2.Procedural Justice
3.Intraction al Justice
4.Distributive Justice
5.هر چند هویت سیستم اجتماعی، جمع جبری هویت اعضای آن نیست، ولی به شدت از آن تأثیر می‌پذیرد.
6.Artifacts
7.استفاده از اصطلاح‌ « هدایت فرهنگ »، بر امكان‌ناپذیری و نابایستگی كنترل مكانیكی و مهندس مآبانه فرهنگ، از یك سو، و ناشایستگی رهاسازی لیبرال مآبانه فرهنگ، از سوی دیگر، دلالت دارد.
8.Fairness
9.Equality
10.الافصاح فى فقه اللغه، ج1، ص242 ـ باب سوم
11.فروق اللغه، ابى هلال عسکرى، باب 12، ص136. ضمناً در همین کتاب به هنگام فرق بین حق و حقیقت مى گوید: و الحق ما وضع موضعه من الحکمة ... و در بیان صدق و حق مى گوید: لانه ـ حق ـ وقوع الشى ء فى موقعه الذى هو اولى به ... باب دوم، ص21 و 34، مکتبة بصیرتى، قم.
12.فروق اللغه، ابى هلال عسکرى، باب 18، ص194
13.فروق اللغه، ابى هلال عسکرى، باب 18، ص191
14.Miller
15.Sterba
16.Ultimate Political Ideal
17.Rights and Duties
18.Blend of Liberty and Equality
19.Communitarian
20.Feminists
21.Ideal of Androgyny
22.Metanarratives
23.Grand Theories
24.Local and Limited
25.Social Justice
26.Distributive Justice
27.Procedural Justice
28.Intractional Justice
29.Freedom
30.Rights
31.Power
32.Wealth
33.Leisure
34.Answerability
35.Accountability
36.نهج الشهادة، ص 148؛ اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات؛ ج 2 ص 266؛ ادب الحسین و حماسته، ص 170
37.بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ص 70
38.نهج الشهادة، ص 148؛ اسرارالشهادات، ج 2، ص 266
39.بحارالانوار، ج 44، ص 340؛ نهج الشهادة، ص 280؛ تاریخ طبری، ج 4، ص 266
40.نهج الشهادة، ص 276
41.نهج الشهادة، ص 377
42.مقتل خوارزمی، ج 2، ص 188؛ نهج الشهادة، ص 269
43.تحف العقول، ص 242
44.تحف العقول، ص 241؛ نهج الشهادة، ص 118
45.تاریخ طبری، ج 4، ص 304
46.تحف العقول، ص 242
47.تحف العقول، ص 242
48.تحف العقول، ص 242
49.نهج الشهادة، ص 184؛ بحارالانوار، ج 44، ص 191
50.احتجاج طبرسی، ج 2، ص 13
51.بحارالانوار، ج 44، ص 191
52.Feedback
 

:منابع
1. آیتی، عبدالمحمد (1379)، ترجمه نهج‌البلاغه (مجموعه خطبه‌ها، نامه‌ها و كلمات قصار امام علی «علیه‌السلام»)، گردآوری سید شریف رضی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی و بنیاد نهج‌البلاغه.
2. پورحسین، مهدی (1382)، «شهید مطهری، پیامهای عاشورا و خطر تحریف، مروری دوباره»، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 27.
3. پورعزت، علی اصغر (1380)، «مدیریت دولتی و عدالت اجتماعی»، فصلنامه دانش مدیریت، شماره 55.
4. پورعزت، علی‌اصغر (1382)، طراحی سیستم خط‌مشی‌گذاری دولتی برای تحقق عدالت اجتماعی، بر مبنای مدل حكومت حق‌مدار علوی در نهج‌البلاغه، رساله دكتری مدیریت سیاستگذاری عمومی، دانشكده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
5. پورعزت، علی اصغر (1383)، «شهر عدل و دولت هوشمند»، فصلنامه پیام مدیریت، شماره های 11 و 12.
6. سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه (1385)، روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه.
7. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، دوره‌ بیست‌ جلدی‌، ترجمه‌ سیدمحمدباقرموسوی‌ همدانی‌، بنیاد علمی‌ و فكری‌ علامه‌ طباطبایی‌ با همكاری‌ مركز نشر فرهنگی‌ رجاء.
8. لطیفی، محمود (1379)، «عدالت اجتماعى در حکومت علوى»، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 18.
9. مرتضوی، سید محمد (1381)، «معیارهای عزت حسینی در حوزه های گوناگون»، مجله مشکاة، شماره های 76 و 77.
10. مطهری، مرتضی (1368)، حماسه حسینی، تهران: انتشارات صدرا.
11. مقیمی، سید محمد، اعلایی اردکانی، مصطفی (1388)، دولت الکترونیک کلید حکمرانی خوب، تهران: انتشارات عترت نو.
12. Campbell,Tom(2001),"Justice",Second Edititon,Macmillan Press LTD.
13. Folger,Robert and Russel Cropanzano(1998),"Organizational Justice and Human Resource Managemen"t,Sage Publication.
14. Greenberg,Jerald and Robert A.Baron.(2000),"Behavior in Organizations: Understanding and Managing the Human side of work",Prentice Hall Inc.
15. Hatch,Mary,Jo.(1997),"Organization Theory, Modern, symbolic and Postmdoern Perspectives",Oxrord University Press.
16. Haywood,Anderw(2000),"Key Concepts in Politics",palgrave.
17. Kliksberg,Bernardo(2001),"Towards An Intelligent State",IOS Press & International Institute of Administrative Sciences & The United Nations.
18. Krietner,Robert and Angelo Kinicki(2001),"Organizational Behavior";Irwin/ McGraw-Hill.
19. Mayer,Steven E.(2007),"Social Justice",Effective Communities,LLC.
20. Miller,David(1999),"Principles of Social Justice",Harvard University press.
21. Ostler, Nicholas(2006),"Empires of the word; A language History of the World".London: Harper perennial.
22. Ritzer,George(2000),"Classical Sociological Theory", McGraw-Hill.
23. Solomon,Robert C.(2001),"Justice As a Virtue", in James p. Sterba (Ed.)(2001),"Social and Political Philosophy",contemporary Perspectives,Routledge.
24. Sterba,James P.(1999),"Justice, Alternative Political Perspectives",WadsWorth

 

15. عمل به وظیفه و تکلیف
 

می رسد و آزادی به همراه خود، تضاد افکار و عقاید و بحث های فلسفی و کلامی را مطرح می کند. در این هنگام دیگر شمشیرکاری از پیش نمی برد. اینجا اسلحه ی مناسب، درس و کتاب و قلم است.
وقتی اوضاع زمانه آنگونه شد که شناخت حق از باطل دشوار و صعب گردد، اصلی ترین وظیفه ی رهبر دینی نشان دادن صراط مستقیم و مبارزه با انحراف ها و تحریف ها است. اگر امام حسین در زمان امام صادق و یا امام رضا می بود، بی تردید همان گونه عمل می کرد که آن دو بزرگوار عمل کردند.
برای نهضت ما نیز چنین آینده ای که در آن بازار عرصه ی افکار، داغ باشد، قابل پیش بینی است؛ از این رو لازم است روحانیت ده ها برابر گذشته، خود را تجهیز کند. روحانیت احتیاج به تقویت دارد؛ احتیاج به برنامه و کار منظم و حساب شده دارد. در برابر روحانیون مردم قرار دارند که به مراتب بیشتر از گذشته به هدایت و راهنمایی و ارشاد احتیاج دارند. روحانیت باید به سرعت به فکر چاره بیفتد و تا این سیل عظیم به راه نیفتاده است، خود را برای مقابله با آن آماده کند.
اینکه روحانیت شیعه توانسته است در طول تاریخ منشأ حرکت های بزرگ بشود، ولی روحانیت های دیگر نتوانسته اند، دو دلیل عمده دارد:
دلیل اول، ویژگی خاص فرهنگ روحانیت شیعه است. خود فرهنگ شیعی یک فرهنگ زنده و حرکت زا و انقلاب آفرین است. این فرهنگی است که از روش علی و از اندیشه های او تغذیه می کند. این فرهنگی است که در تاریخ خود عاشورا دارد. صحیفه سجادیه و دوره امامت و عصمت دویست و پنجاه ساله دارد. هیچ یک از فرهنگ های دیگر چنین عناصر حرکت زایی در خود ندارند.
دلیل دوم، اینکه روحانیت شیعه- که به دست ائمه شیعه پایه گذاری شده است- از ابتدا اساسش تضاد با قدرت های حاکم بوده است. به قول حامد آلگارد در همان کتابی که ذکرش گذشت، اساس روحانیت شیعه بر انکار حقانیت پادشاه است. روحانیت شیعه از نظر معنوی متکی به خدا و از نظر اجتماعی متکی به مردم است و هیچ گاه جزء دولت نبوده است؛ اما در مقابل، مثلاً روحانیت تسنن از همان ابتدا، وابسته به دستگاه حاکم بوده است. از همان زمان که ابویوسف به سمت قاضی القضات هارون منصوب شد و در عین حال سمت مفتی اعظم را هم به دست آورد، مشخص بود که دیگر پایگاهی در میان مردم نمی توانست داشته باشد.در زمان خود ما افرادی نظیر شیخ محمد عبده که از روشنفکران و روحانیون اهل تسنن مصر است، وقتی اعتبار پیدا می کند که آقای خدیو عباس به اسمش ابلاغ صادر می کند والا مردم مصر مفتی بودن او را بی اعتبار می شمارند و یا شیخ محمد شلتوت، مصلح بزرگ مصری را باید جمال عبدالناصر به اسمش ابلاغ صادر کند و وقتی که در اتاقش می نشیند، می باید عکس جمال عبدالناصر بالای سرش باشد. مشخص است که این افراد دیگر نمی توانند پایگاه مردمی داشته باشند و نخواهند توانست علیه قدرت حاکم قیام کنند؛ اما روحانیت شیعه از ابتدا براساس بی نیازی از قدرت های حاکم پایه گذاری شد و همیشه سلاطین و بزرگان مجبور بودند آستان آنها را ببوسند و پیشانی به درگاه آنها بسایند.
پس سر دیگر اینکه روحانیت توانست انقلاب ها را رهبری کند، استقلال است و این حقیقت که آنها هیچ گاه عضو دستگاه های دولتی و غیردولتی نبوده اند، در آینده هم باید این ارزش ها برای روحانیت محفوظ بماند.
دولت هایی که مردم هرگز طبل حمایت از ایشان را بر دوش نکشیدند، مگر از
ترس و ناآگاهی خویش؛ چرا که مردی چون خمینی که عشق آگاهانه حسین را در سینه داشت، سکوت در مقابل ستمکاری را دفاع از ستمکار می داند... و فریاد آگاهی و آگاهی دادن به مردم را سر می داد که افسوس که نمی دانیم ارمغان این دین بزرگ برای ما چیست و ما را به کجا می کشاند... .
و چه با درد فریاد می کند که، ای سران اسلام! به داد اسلام برسید! ای علمای نجف به داد اسلام برسید! ای علمای قم به داد اسلام برسید! رفت اسلام؛ اسلامی که با زحمات فراوان پیامبر و ائمه حفظ و به دست ما رسیده است، اسلامی که برنامه ی زندگی و حکومت دارد.
و چه زیبا رایحه ی خوش بیداری در قلب های عاشق مردم وزیدن می گیرد و اتحاد و یکپارچگی، ایران را، ملت و ملیت را درهم می کوبد و تنها یک پرچم و آن هم اسلام است که حلقه اتصال مردم می شود... .
درد نفاقی که از رحلت رسول اکرم زمانه بر دوش خود می کشید و غفلت چند صد ساله ای که بیداری می طلبید، زحمت و رنجی که معاویه پایه ریز آن بود و اسلام دردمندی که جز به حکومت اندک علی عدالت را در چهره استعمار شده اش نیافته بود... از جمل تا صفین و خوارج که دردهای حکومت علی بودند و حکومت ایشان که نه به خاطر علی و حق حکومت علی، بلکه به خاطر مهجوریت اسلامی که مردم با علی باید می شناختندش و بعد از علی ناشناخته ماند و مردی که ملت را به آگاهی می خواند تا علم خسته اسلام را بالا برند.
اتحاد، ریشه می دواند و نفاق جای خود را به اتحاد مذهبی می دهد و ماه محرم، این ماه نهضت سربلند حسین به نهضت 15 خرداد و محرم ملهم از نهضت حسینی ختم می شود.

16. آثار و نتایج نهضت عاشورا
 

شهادت مظلومانه سیدالشهدا و یارانش در کربلا، تأثیری بیدارگر و حرکت آفرین داشت و خونی تازه در رگ های جامعه ی اسلامی دواند و جو نامطلوب را شکست و امتدادهای آن حماسه، در طول تاریخ، جاودانه ماند؛ حتی در همان سفر و اسارت اهل بیت نیز تأثیرات سیاسی این حادثه در اندیشه های مردم آشکار شد. گروهی از اسرا را که به شام می بردند، چون به تکریت رسیدند، مسیحیان آنجا در کلیساها جمع شدند و به نشان اندوه بر کشته شدن حسین ناقوس نواختند و نگذاشتند آن سربازان وارد آنجا شوند. به شهر « لینا» هم که رسیدند، مردم آنجا همگی گرد آمدند و بر حسین و دودمانش سلام و درود فرستادند و امویان را لعن کردند و سربازان را از آنجا بیرون کردند؛ چون خبر یافتند مردم « جهینه» هم جمع شدند تا با سربازان بجنگند، وارد آن نشدند. به قلعه « کفرطاب» رفتند، به آنجا نیز راهشان ندادند. به حمس که وارد شدند، مردم تظاهرات کردند و شعار دادند:« اکفراً بعد ایمان و ضلالاً بعد هدی؟» و با آنان درگیر شدند و تعدادی را کشتند.(1) برخی از تأثیرات حماسه عاشورا از این قرار است:
1. قطع نفوذ دینی بنی امیه بر افکار مردم؛ 2. احساس گناه و شرمساری در جامعه به سبب یاری نکردن حق و کوتاهی در ادای تکلیف؛ 3. فرو ریختن ترس ها و رعب ها از اقدام و قیام علیه ستم؛ 4. رسوایی یزیدیان و حزب حاکم اموی؛ 5. بیداری روح مبارزه در مردم؛ 6. تقویت و رشد انگیزه های مبارزاتی انقلابیون؛ 7. پدید آمدن مکتب جدید اخلاقی و انسانی
( ارزش های نوین عاشورایی و حسینی)؛ 8. پدید آمدن انقلاب های متعدد با الهام از حماسه ی کربلا؛ 9. الهام بخشی عاشورا به همه ی نهضت های رهایی بخش و حرکت های انقلابی تاریخ؛ 10. تبدیل شدن « کربلا» به دانشگاه عشق و ایمان و جهاد و شهادت، برای نسل های انقلابی شیعه؛ 11. به وجود آمدن پایگاه نیرومند و عمیق و گسترده ی تبلیغی و سازندگی در طول تاریخ، بر محور شخصیت و شهادت سیدالشهدا.
از نهضت های شیعی پس از عاشورا، می توان « انقلاب توابین»، « انقلاب مدینه»، « قیام مختار»، « قیام زید»، و حرکت های دیگر را نام برد.
تأثیر حماسه عاشورا را در انقلاب های بزرگی که در طول تاریخ، بر ضد ستم انجام گرفته، چه در عراق و ایران و چه در کشورهای دیگر، نباید از یاد برد. « فرهنگ شهادت» و انگیزه جهاد و جانبازی که در انقلاب اسلامی ایران و هشت سال دفاع مقدس در جبهه ها جلوه گر بود، گوشه ای از این تأثیرپذیری است. شعار« نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» که در مبارزات ملت مسلمان ایران بر ضد طاغوت طنین افکن بود و نیز شور حسینی جبهه های رزم ایران، گواه روشن تأثیرگذاری کربلا در قرن ها پس از آن حماسه ی مقدس است. خون او تفسیر این اسرار کرد، ملت خوابیده را بیدار کرد.(2)

17. کل یوم عاشورا
 

هر روز عاشورا و هر سرزمین، کربلاست:« کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا». این جمله و شعار، نشان دهنده ی پیوستگی و تداوم خط درگیری حق
و باطل در همه زمان ها و مکان هاست. عاشورا و کربلا، یکی از بارزترین حلقه های این زنجیره طولانی است. همیشه حق و باطل رو در روی همند و انسان های آزاده، وظیفه ی پاسداری از حق و پیکار با باطل را بر عهده دارند و بی توجه گذشتن از کنار صحنه حق و باطل، بی دینی است. امام خمینی بارها به این نکته مهم توجه دادند؛ از جمله در ایام جنگ تحمیلی(3) و در پیامی به مناسبت 17 شهریور فرمودند:« عاشورا، قیام عدالتخواهان با عددی قلیل و ایمان و عشقی بزرگ، در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن بود که این برنامه، سرلوحه ی زندگی امت در هر روز و در هر سرزمین باشد. روزهایی که بر ما گذشت، عاشورای مکرر بود و میدان ها و خیابان ها و کوی و برزن هایی که خون فرزندان اسلام در آن ریخت، کربلای مکرر». « 17 شهریور، مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکرر شهدای کربلا و مخالفان ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».(4) نبرد عاشورا، گرچه از نظر زمان، کوتاه ترین درگیری بود( نیم روز)، ولی از نظر امتداد طولانی ترین درگیری با ستم و باطل است و تا هر زمان که هر آرزومندی آرزو کند که کاش در کربلا بود و در یاری امام شهیدان، به فیض و فوز عظیم شهادت می رسید( یا لیتنا کنا معکم فنفوز فوزاً عظیما)(5)، عرصه ی کربلا گرم و درگیری عاشورا دایر است؛ آنگونه که حسین، وارث آدم و ابراهیم و نوح و موسی و عیسی و محمد است، پیروان عاشورایی او نیز وارث خط سرخ جهاد و شهادت اند و پرچم کربلا را
بر زمین نمی نهند و این جوهر تشیع در بعد سیاسی است.
شیعه باید آب ها را گل کند/ خط سوم را به خون کامل کند/ خط سوم خط سرخ اولیاست/ کربلا بارزترین منظور ماست/ شیعه یعنی تشنه ی جام بلا/ شیعگی یعنی قیام کربلا/ شیعه یعنی بازتاب آسمان/ بر سر نی جلوه ی رنگین کمان/ از لب نی بشنوم صورت تو را/ صوت « انی لا اری الموت» تو را/ شیعه یعنی سالک پا در رکاب/ تا که خورشید افکند از رخ نقاب/ این سخن کوتاه کردم والسلام/ شیعه یعنی تیغ بیرون از نیام.(6)
یکی از نویسندگان محقق می نویسد:« ما یقین داریم که اگر حسین در زمان ما بود، از قدس، جنوب لبنان و بیشتر مناطق اسلامی کربلای دومی می ساخت و همان موضعی را می گرفت که در برابر معاویه و یزید ایستاد و از همه مدعیان اسلام و تشیع و از آنان که بر قدس و جنوب لبنان می گریند و در اعلامیه ها، سخنرانی ها و صفحه ی مطبوعات بر سر فلسطین و لبنان معامله می کنند و در خیابان ها و مجامع، سلاح با خود حمل می کنند، بیش از تعدادی که در کربلای اول کنار آن حضرت ایستادند و یاریش کردند، او را یاری نمی کردند.»(7) این دیدگاه، ردکننده ی نظریه ای است که کربلا و قیام حسینی را تکلیفی خاص امام می داند که نمی توان از آن تبعیت کرد.
وقتی اباعبدالله الحسین ضرورت قیام بر ضد سلطه ستمگری را- که حلال را حرام می کند و عهد الهی را شکسته، برخلاف سنت پیامبر عمل می کند و تجاوزکارانه عمل می نماید- در خطبه ی خویش می آورد و این صفات را در سلطه ی یزیدی محقق می داند، در پایان می افزاید:« فلکم فی
اسوة»(8): در کار من برای شما الگوی تبعیت است. این سخن می رساند که گستره ی زمین و زمان، کربلا و عاشوراست و همیشه و همه جا باید با الهام از این مکتب، بر ضد ستم قیام کرد و در راه آزادی و عزت، فداکاری نمود.
امام خمینی فرموده است:« این کلمه ی کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، یک کلمه ی بزرگی است... همه روز باید ملت ما این معنی را داشته باشد که امروز روز عاشورا است و ما باید مقابل ظلم بایستیم و همین جا هم کربلاست و باید نقش کربلا را ما پیاده کنیم. این انحصار به یک زمین ندارد. انحصار به یک افراد نمی شود. قضیه کربلا منحصر به یک جمعیت هفتاد و چند نفری و یک سرزمین کربلا نبوده، همه ی زمین ها باید این نقش را ایفا کنند»(9).

پی‌نوشت‌ها:
 

*عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور.
1.عاشورا فی الادب العاملی المعاصر؛ ص 54. به نقل از:منتخب طریحی و مقتل ابی مخنف.
2.کلیات اقبال لاهوری؛ ص 75.
3. صحیفه نور؛ ج 20، ص 195.
4. همان؛ ج 9، ص 57.
5. زیارت عاشورا.
6. ابیاتی از مثنوی « شیعه نامه»، محمدرضا آقاسی( کیهان، 71/6/12).
7. هاشم معروف الحسنی؛ الانتفاضات الشیعیه؛ ص 387.
8. تاریخ طبری؛ ج 4، ص 304.
9. صحیفه نور؛ ج 9، ص 202.
 

منبع:نشریه کنگره امام حسین (ع) و مقاومت، جلد2