تبیان، دستیار زندگی

ماه رمضان همیشه یادآور خاطرات بسیار خوش و شیرین برای همه كسانی است كه در این ماه روزه می‌گیرند.

در این ماه چه بزرگسال و چه خردسال همه از روزه خاطراتی دارند كه هر سال در انتظارند تا بار دیگر ماه رمضان بیاید و آن خاطرات برایشان زنده شود.

بزرگسالانی كه امروز در كنار فرزندان خود به استقبال ماه مبارك رمضان می‌روند بهترین خاطراتشان مربوط به روزگار كودكی خود و روزه گرفتن در كنار پدر و مادر است.

این خاطرات در هر ماه رمضان كه تداعی می‌شود انسانها را به دنیای دیگری می‌برد و به یاد می‌آوریم كه در كنار پدر و مادر چه شبهای خاطره‌انگیزی داشتیم و اگر این وقایع با شادی و سرور هم همراه باشد همیشه در ذهن ما اثری خوشایند بجا خواهد گذاشت.

ما نیز كه بزرگسالان امروز هستیم باید در روزهای این ماه مبارك به‌گونه‌ای فضای روزه‌داری را برای فرزندان خود ترسیم كنیم تا آنان نیز با كوله باری از خاطرات خوب همیشه در انتظار آمدن ماه مبارك رمضان باشند.

مردم استان كرمانشاه نیز همانند دیگر مردم استانهای كشور هرساله با شور و شوق خاصی به استقبال ماه مبارك رمضان می‌روند تا آداب و رسومی كه در این ماه از بزرگان خود به ارث برده‌اند برای آیندگان خود به نمایش گذارند.

ماه میهمانی خدا در این استان كرمانشاه با پیچیدن نوای دلنشین ربنا در فضای كوچه‌ها و خیابانها، سفره‌های مزین به خرما، حلیم، شیربرنج، زولبیا و بامیه، دستهای رو به آسمان و دعاهای زیر لب همراه است.

در كرمانشاه ماه رمضان با آداب و آیین زیبا و معنوی از گذشته‌های دور تاكنون از جایگاه ویژه‌ای در نزد مردم برخوردار بوده است.

در این ماه شور و هیجان خاصی شهر را فرا می‌گیرد و مردم كه گویا ماه‌ها در انتظار رسیدن میهمان عزیزی بوده با شادی و شعف به استقبال این ماه پر بركت می‌روند.

مردم كرمانشاه در گذشته با رفتن به ارتفاعات و رویت ماه از سوی فقه‌ها ماه مبارك رمضان را آغاز می‌كردند.

اگرچه امروزه با گسترش تكنولوژی بخشهایی از این فرهنگ دستخوش تغییر و تحول شده اما آداب و رسوم زیبای ماه رمضان همچنان جایگاه خود را نزد مردم حفظ كرده است.

به پیشواز ماه مبارك رمضان رفتن در روزهای آخر ماه شعبان از جمله این رسوم است كه همواره میان مردم رعایت می‌شده و امروز نیز همچنان پابرجاست.

رفت و روب و پاكیزه كردن مساجد به صورت دسته جمعی و داوطلبانه از سوی مردم هر محله قبل از شروع ماه رمضان، آشتی دادن كسانی كه به هر دلیل دچار كینه و خصومت هستند به حرمت ماه رمضان، روزه كله گنجشكی یعنی شركت دادن كودكان قبل از رسیدن به سن تكلیف به منظور آشنایی و آمادگی برای روزه داری از دیگر رسوم این ماه در كرمانشاه است.

در گذشته در شهر كرمانشاه به دلیل كمی جمعیت و متمركز بودن جمعیت شلیك گلوله توپ لحظه آغاز اذان صبح و مغرب را نوید می‌داد و به لحاظ ارتباط بسیار صمیمانه و نزدیك همسایگان، صدا زدن یكدیگر از روی دیوارها و بام خانه و اعلام این اوقات به یكدیگر امری مرسوم بود.

امروزه كه این شیوه‌های اجتماعی منسوخ گشته ساعتهای زنگ دار و رادیو و تلویزیون نیز جانشین توپ و نقاره شده و مردم گاها از طریق تلفن یكدیگر را از آغاز لحظات ملكوتی سحر آگاه می‌كنند.

در ماه رمضان بازار غذاهای سنتی و محلی از جمله حلیم، آش عباسعلی، شیر برنج ، كوفته، شله زرد و كله گنجشكی كه در گذشته باروغن كرمانشاهی طبخ می‌شد بسیار گرمتر از هر وقت سال می‌شود.

همچنین انواع شیرینی‌ها مثل نان روغنی، زولبیا و بامیه و شیره انگور، حلوا و خرما زینت بخش سفره‌های سحری و افطاری شده و دادن افطاری به روزه داران از طرف افراد خیر و با بضاعت از رسوم بسیار زیبای این ماه در كرمانشاه می‌باشد.

در این ماه سراسر فیض و رحمت شبهای قدر جایگاه خاص خود را دارند و حضور مردم در مساجد و پرداختن به نماز، دعا و مناجات، قرآن بر سرگرفتن، توبه و استغفار از اعمال این شب‌ها می‌باشد و گاه افرادی كه توانایی گرفتن روزه كامل را به هر دلیل ندارند همین شبهای قدر را روزه می‌گیرند.

راه‌اندازی دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی در مساجد همزمان با شب شهادت حضرت امام علی (ع) نیز در كرمانشاه مرسوم است.

یكی دیگر از آداب بسیار پسندیده این ماه دادن فطریه به مستمندان در روز عید فطر و كامل كردن اجر و ثواب یك ماه روزه داری باانجام این عمل خیر و خداپسندانه است.

برگزاری عید فطر و دادن فطریه نیز در كرمانشاه با آداب خاصی در گذشته همراه بود.

در گذشته به دلیل كمی جمعیت، اكثر همسایگان از حال و روز یكدیگر آگاه بودند و خانواده‌های بی‌بضاعت كوچه و محله خود را می‌شناختند.

در آن زمان رسم بود كه شب قبل از عید مردم فطریه را در صورتی كه نقدی بود زیر بالشت خود گذاشته و فردا به خانواده مستمندی كه اهل نماز و روزه و به قول معروف آبرومند بود هدیه می‌دادند.

گرچه این شیوه نیز امروز مرسوم نیست ولی نماز عیدفطر همچنان با شكوه برگزار می‌شود و پس از اقامه نماز مردم فطریه‌ها را در داخل صندوق‌های صدقه كمیته امداد و بهزیستی می‌ریزند تا از این طریق در اختیار مستمندان قرار گیرد.

از نظر روان‏شناسی انسان یك غریزه خود دوستی دارد و وجود خویش را بر دیگران ترجیح می‏دهد اگر این ویژگی با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقی خواهد بود، اما یك اصل مهم در اسلام وجود دارد كه ما باید طبق آن خوبی دیگران را هم بخواهیم روزه به ما اجازه می‏دهد این ویژگی را احیا كنیم زیرا با امساك از خوراكی‏ها و آشامیدنی‏ها متوجه می‏شویم غیر از ما، افرادی در جامعه وجود دارند كه از برخی نعمت‏ها و امكانات محرومند، همسایه‏ای داریم كه برای تأمین معاش خود مشكل دارد وقتی این حس در جامعه عمومی شد یك اتحاد اخلاقی و انسجام استواری در میان اقشار گوناگون برقرار می‏شود و اصل تعاون و هم بستگی رعایت می‏گردد و در نتیجه در این اجتماع كمتر كسی وجود دارد كه با فقر و بینوایی روبرو باشد بدین طریق روزه یك مساوات برقرار می‏سازد، ثروتمند درد گرسنه را می‏فهمد و فقیر متوجه می‏شود افراد غنی بر اثر روزه‏داری سختی‏های او را لمس كرده‏اند، این یك حركت اقتصادی صرف نیست بلكه از چنین رهگذری مهربانی، عطوفت و شفقت در جامعه احیا می‏گردد و روابط افراد با یك مودّت و نوع دوستی توأم می‏گردد.
در این جامعه فساد و تجاوز به حقوق دیگران كمتر مشاهده می‏شود و به دلیل توسعه و پیشرفت استقلال به سوی سلامتی و امنیت روانی و اخلاقی گام برمی‏دارد.

مواسات و مساوات

پیشوایان دین در روایات و ادعیه اسلامی ماه رمضان را ماه مواسات نامیده‏اند.(22) از نتایج برجسته روزه برانگیختن حس هم دردی نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان كه زندگی آسوده‏ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و ناداری را نچشیده‏اند امكان دارد از حال فقیران غافل بمانند، روزه داروی این غفلت است از سویی به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسیاری شده است و از طرفی خود روزه موجب درك بهتر رنج فقیران می‏گردد و بدین ترتیب ثروتمند به بینوا نزدیك می‏شود، احساسات رقّت می‏یابد و احسان وجود فزونی می‏گیرد. مواسات یعنی سهیم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزی و مسلمانان با تمرین این فضیلت و تأكید بر چنین خصلت ارزنده‏ای جامعه را از شكاف‏ها، حقدها و كینه‏ها نجات می‏دهند و دركنار هم از نعمت‏های الهی بهره می‏گیرند. از امام حسن عسكری(ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه كند.(23) هشام بن حكم از امام صادق(ع) علت روزه را پرسید، امام فرمود: خداوند روزه را واجب كرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند و بدان جهت كه غنی رنج گرسنگی را لمس نكرده تا به فقیر رحم كند و هر وقت چیزی خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است كه میان بندگانش یك نواختی بوجود آورد و مایل بوده ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد و اگرجز این بود، غنی بر مستمند و گرسنه ترحّم نمی‏كرد.(24) شهید سید محمد باقر صدر می‏گوید: روشن است كه احساس شخص ثروتمند به لزوم كمك به فقیر و احساس محرومین به این كه باید امداد گردند تا بین او و مرفهان فاصله طبقاتی زیادی نباشد و سپس احساس تمامی فرزندان آدم به این كه باید شكاف‏های طبقاتی برداشته شود و این احساس عامل كارهای خیر در ماه رمضان خواهد بود به این ترتیب می‏بینیم روزه یكی از عوامل مؤثر در گسترش روح انسانی و برقراری اخلاق و عواطف اسلامی در میان تمام اقشار جامعه است.

حضرت رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: فرزند آدم هیچ ظرفی را پرنكرد كه بدتر از شكم باشد و آدمی را كافی است كه لقمه‏ای چند كه او را زنده نگاه دارد بخورد و هم ایشان تأكید كرده‏اند: دل‏های خود را به بسیار خوردن و آشامیدن نكشید زیرا دل چون زمین كشاورزی است كه اگر بسیار به آن آب برسد پژمرده می‏گردد و باز می‏فرمایند: بهترین شما نزد خدا افرادی هستند كه بیشتر گرسنگی و تفكر می‏كنند و بدترین شما آنانی‏اند كه زیاد می‏خورند و می‏آشامند و هیچ بنده از خوراكی كه دل او به آن رغبت كرده، نمی‏گذرد مگر این كه درجه‏ای در بهشت می‏آورد، اسرار ملكوت آسمان‏ها در قلب كسی كه شكمش پرباشد داخل نمی‏شود. امام صادق(ع) فرموده‏اند: ضرر هیچ چیز برای دل آدمی بیش از بسیار خوردن نیست چرا كه پرخوردن موجب دو چیز است: قساوت قلب و دیگری هیجان شدت و گرسنگی نان خورش مؤمن و غذای روح و دل و موجب رحمت بدن است. درباره ترغیب به گرسنگی از رسول خدا(ص) روایت شده است با نفس‏های خود توسط گرسنگی و تشنگی جهاد كنید چرا كه اجر و ثواب آن مانند كسی است كه در راه خدا جهاد می‏كند و عملی نزد خداوند محبوب‏تر از گرسنگی و تشنگی نمی‏باشد. كم خوردن عبادت است و خداوند به كسی كه خوردن او در دنیا كم باشد مباهات می‏كند و به فرشتگان می‏فرماید بنگرید به بنده من كه او را در دنیا مبتلا كردم به غذا و آب و وی آن‏ها را برای جلب رضایت من ترك كرد، شاهد باشید كه در برابر هر مرتبه كه برای من از خوردن صرف نظر كند درجه‏ای در بهشت نصیبش می‏كنم. نزدیك‏ترین مردم در روز قیامت كسی است كه بسیار گرسنگی و تشنگی خورد

فضیلت گرسنگی

پروردگار متعال مؤمنان و دین باوران را با گرسنگی در روزه می‏آزماید كه آیا پذیرای تحمّل این سختی در یك فراخوان عبادی هستند یا خیر، چه خضوع و خشوعی در روح و جسم و فكر خود نسبت به این حكم الهی و تكلیف شرعی دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذیرفته‏اند یا خیر، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام می‏دهند یا از این برنامه اكراه دارند. با گرسنگی حالات عاطفی او تحریك می‏گردد و نسبت به گرسنگان جامعه عكس العمل مثبت نشان می‏دهد یا خیر. در حكمت روزه گفته‏اند روزه دار حقیقت گرسنگی را می‏چشد آنگاه حرمت نعمت‏های موجود را نگاه می‏دارد. رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: دوست دارم روزی سیر باشم تا شكر نعمت بجای آورم و روزی گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم.
مرحوم مولی مهدی نراقی در فواید گرسنگی گفته است: دل را نورانی و روشن می‏گرداند و آن را صفا و رقّت می‏بخشد، ذهن را پویا می‏نماید و آدمی در این حالت از مناجات و طاعت لذّت می‏برد و از ذكر و عبادت حالت ابتهاج و سرور می‏یابد. نسبت به بینوایان دل سوزی و رحم می‏آورد و گرسنگی روز قیامت را به یاد می‏آورد. در وجودش شكسته نفسی و انكسار كه مانع سركشی و غفلت است پدید می‏آید، بر طاعات و عبادات مراقبت افزون‏تری دارد و شهوت معصیت را كم می‏كند، خواب زیاد كه موجب تباهی عمر و ماندگی طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد می‏باشد، دفع می‏نماید، ایثار، صدقه و سخاوت برایش میسّر می‏گردد و بدنش از شر بیماری‏ها مصون و سالم‏تر خواهد شد.

یكی از عادات نیكویی كه می‏تواند ارمغان ماه رمضان باشد وقت‏شناسی، نظم و انضباط در امور می‏باشد. امیرمؤمنان در اولین فراز وصیت خود به فرزندانش می‏فرماید:

«اوصیكما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه كتابی بتقوی اللّه و نظم امركم؛(18) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر كس را كه وصیت من به او برسد به تقوا و نظم در كارها سفارش می‏نمایم.»
اصولاً فرائض اسلامی از قبیل نمازهای پنج‏گانه و آداب حج حاوی نظم و انضباط است، ماه مبارك رمضان با رؤیت هلال ماه آغاز و با دیدن هلال ماه شوال پایان می‏پذیرد و با توجه به این كه این ماه، قمری است طبعاً در فصول چهارگانه سال جاری است، گاه در روزهای بلند تابستان و در مواقعی در روزهای كوتاه زمستان قرار می‏گیرد، در همه این شرایط لازم است كه انسان حساب لحظه‏ها و دقیقه‏ها را در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر گیرد و روزه‏دار نمی‏تواند از این نظام دقیق سرپیچی كند و این درس جالب به مسلمان می‏آموزد كه در برنامه زندگی خود برنامه ریزی داشته باشد و فرصت‏ها را برای خوبی‏ها از دست ندهد.
امانت صفتی است كه فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظیفه خویش را فدای طمع و شهوت نمی‏سازد، امانت آن قدر اهمیت دارد كه خداوند وقتی آن چیزی را كه به عنوان امانت به آسمان، كوهها و زمین عرضه كرد، آن‏ها بر خود لرزیدند ولی انسان آن را پذیرفت.

روزه دار به قسمت خود راضی است و اندك‏ها را كه موجب كفایت است بسی بهتر از بسیارها كه زیان بارند دوست می‏دارد. نفس یك اشتهای سیری‏ناپذیر دارد و هرچه به او بدهند باز هم می‏خواهد دنبال چیز تازه‏ای برود و راهی كه می‏تواند از این طغیان نفس جلوگیری كند روزه است و ارمغان آن قناعت می‏باشد. روزه انسان را این گونه پرورش می‏دهد كه كم كردن خواهش‏های نفسانی هیچ گاه اركان زندگی را مختل نمی‏كند، روزه به آدمی می‏آموزد كه خوردن برای زیستن است نه زندگی كردن برای خوردن، این فریضه مسلمان را از غرق گردیدن در مادیات و حرص و طمع برای لذت‏های زودگذر و مسابقه برای تن پروری و مصرف زدگی می‏رهاند و به او یاد می‏دهد به فكر دیگران هم باشد و بر خواهش‏های نفسانی مسلط گردد و به قدر نیاز از امكاناتی كه در اختیارش است استفاده كند و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. فرد قانعی كه روزه تحویل جامعه می‏دهد اهل سخاوت هم هست و از دنیا وارسته بوده و زاهد است، دست نیاز به سوی دیگران دراز نمی‏كند و برای بدست آوردن مایحتاج خود تن به ذلت و خواری نمی‏دهد، با دوری از مصرف بی رویه بر پای خویش متكی است و اعتماد به نفس را در خود تقویت می‏نماید. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خود در راه خدا گذشتند و حتی در میادین جنگ به چند دانه خرما قناعت كردند و با تكیه بر معنویت، ایمان و پارسایی، پیروزی‏های شكوهمندی آفریدند، در دفاع مقدس و جنگ تحمیلی حزب بعث علیه ایران نیز این خصال آشكارا مشاهده می‏گردید.
ایثار یا مقدم داشتن دیگران برخود یا راحتی خویش را فدای آسودگی اقشار دیگر نمودن از خصال یك روح خود ساخته می‏باشد كه معنای واقعی سعادت دنیا و آخرت را درك كرده است. چنین انسان هایی گوی خوشبختی را در میدان زندگی ابدی از همگنان ربوده‏اند چرا كه با رنج خود آرامش دیگران را خواسته‏اند و وصف این حالت در این مقال نمی‏گنجد:

ترویج عادات پسندیده

یكی از فواید اخلاقی روزه این است كه به انسان عادت می‏دهد با كمتر از معمول بسازد و به او می‏فهماند كه می‏توانی كارهای بدنی و فكری را كه قبل از فرا رسیدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام می‏دادی در این ماه با دو وعده انجام دهی، آدمی این گونه اگر دچار تنگناهای اقتصادی و برخی قحطی‏ها بر اثر حوادث طبیعی چون سیل، زلزله و توفان و نیز جنگ‏ها و ناامنی‏ها گردد می‏تواند با كمبودها بسازد و به خود اجازه نمی‏دهد بر اثر مضیقه‏های فوق به كفر و ناسپاسی روی آورد و نیز برای جبران كاستی‏های غذایی دنبال كارهای خلاف و تقلب و كلاهبرداری نمی‏رود و به روزی خود اكتفا می‏كند به علاوه چون فهمیده است كم شدن خوراك و محدود گردیدن وعده‏های غذایی تأثیر در میزان تحرك و كار و تلاش ندارد، به فعالیت‏های خود ادامه می‏دهد اما افراد ناز پرورده و شكم باره در این موارد خود را می‏بازند. اوقات روزه دار در چنین مواقع كه با سختی و مشقت توأم است به پریشان حالی و نگرانی نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگی و تشویش نمی‏گردد.

روزه دار حقیقی آتش جهنم را از خود دور می‏كند چنان كه پیامبر فرموده‏اند روزه سپر آتش جهنم است.(13) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق(ع) فرموده‏اند: برای شخص روزه دار دو خوشحالی وجود دارد یكی شادی در هنگام افطار و دیگری خرّمی در حال ملاقات پروردگارش.(14)
امام باقر(ع) فرموده‏اند: اگر شخصی یك روزه را كه در آن روزه‏داری واجب نیست روزه بگیرد به نحوی كه اراده و نیتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دلیل همین یك روزه كه او گرفته است، وی را در بهشت وارد می‏نماید(تا چه رسد به ثواب و درجاتی كه برای روزه واجب متصوّر است.)(15)
روزه داری كه به معنای واقعی روزه گرفته است، از درب سفارشی ویژه‏ای داخل بهشت می‏گردد و این نكته را رسول اكرم تذكر داده‏اند.

رسول اكرم(ص) در خطبه معروف خود كه به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأكید نمودند با گرسنگی و تشنگی خود گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به خاطر آورید، این تعبیر پیامبر حاكی از آن است كه روزه باید دارای چنین درس آموزنده‏ای باشد و روزه دار باید متوجه سرای جاوید گردد به این ترتیب روزه زمینه تربیت عملی است كه در پرتو آن انسان به موقعیت ویژه‏ای نایل می‏شود كه نقش اساسی در ساختن زندگی كامل انسانی خواهد داشت و با بدست آمدن این موقعیت انسان نیروی آن را بدست می‏آورد تا اعمالی را كه او را از دشواری‏های رستاخیز حفظ می‏كند انجام دهد.