تبیان، دستیار زندگی

از قضاوت ها و عدالت و معرفت حضرت امیر المومنین آنچه دارید بفرمائید

شش نفر در آب فرات سرگرم بازی بودند، یكی از آنان غرق شد، نزاع را نزد امیرالمومنین علیه السلام بردند، دو نفر از آنان گواهی دادند كه آن سه نفر دیگر او را غرق كرده اند، و آن سه نفر گواهی دادند كه آن دو نفر دیگر او را غرق كرده اند، امیرالمومنین علیه السلام دیه او را به پنج قسمت مساوی تقسیم نمود، دو قسمت به عهده آن سه نفری كه دو نفر بر علیه ایشان گواهی داده اند، و سه قسمت به عهده آن دو نفری كه سه نفر بر علیه ایشان گواهی داده اند. شیخ مفید در ارشاد پس از نقل این خبر می گوید: در این قضیه هیچ قضاوتی تصور نمی شود كه از قضاوت آن حضرت به صواب نزدیكتر باشد.

شیری را در گودالی دستگیر كرده بودند، مردم برای تماشای شیر ازدحام نمودند، یك نفر در نزدیكی گودال ایستاده بود، ناگهان قدمش لغزید و دست به دیگری زد و دومی به سومی و سومی به چهارمی و همه در گودال افتاده طعمه شیر شدند. این ماجرا در یمن اتفاق افتاد، امیرالمومنین علیه السلام نیز آنجا تشریف داشت ، خبر به آن حضرت رسید، پس درباره آنان چنین قضاوت نمود، كه اولی طعمه شیر بوده و به علاوه باید یك سوم دیه به دومی بپردازد، و دومی نیز دو سوم دیه به سومی و سومی دیه كاملی به چهارمی باید بپردازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله از این قضاوت خبردار گردیده فرمود: اباالحسن به حكم خدا داوری نموده است. مؤ لّف : علت این تفصیل این است كه نفر اول خودش افتاده ، به علاوه افراد دیگری را با خود انداخته ، از این جهت دیه ای طلب ندارد؛ زیرا مرگش مستند به خودش بوده است . و سبب مرگ نفر دوم ممكن است یكی از سه چیز باشد، كشیدن نفر اول و یا افتادن نفر سوم و یا چهارم بر روی او كه خودش عامل آن بوده است بنابراین ، احتمال استناد قتلش به نفر اول 33/0 است و امام علیه السلام هم 33/0 دیه اش را به عهده نفر اول قرار داده است ، و اما نفر سوم ممكن است علت مرگش ‍ كشیدن و افتادن نفر چهارم بر روی او باشد كه خودش عامل آن بوده و یا افتادن نفر اول و یا دوم بر روی او كه عاملش نفر دوم بوده است و امام علیه السلام نیز دو سوم دیه او را بر عهده نفر دوم گذاشته است . و اما نفر چهارم تمام علت مرگش ‍ مستند به نفر سوم بوده ، بنابراین ، تمام دیه اش بر عهده نفر سوم می باشد چنانچه امام علیه السلام حكم نموده است.

امیرالمومنین علیه السلام جنایت های حیوان سركش را در اولین دفعه موجب ضمان نمی دانست ولی در نوبتهای بعد صاحبش را ضامن می كرد. مؤ لّف :
علت عدم ضمان در دفعه اول عدم علم صاحب اوست ، ولی در دفعات بعد، چون صاحبش از حال حیوان باخبر بوده وظیفه داشته از او مراقبت كند.

هنگامی كه هیثم از بعض غزوات به خانه خود بازگشت ، پس ‍ از شش ماه تمام زنش فرزندی به دنیا آورد. هیثم فرزند را از خود ندانسته وی را نزد عمر برد و قصه را برایش بیان داشت . عمر دستور داد زن را سنگسار كنند. اتفاقا پیش از آن كه او را سنگسار كنند، امیرالمومنین علیه السلام او را دید و از قضیه باخبر گردید، پس به عمر فرمود: باید بگویی زن راست می گوید؛ زیرا خداوند در قرآن می فرماید: و حمله و فصاله ثلاثون شهرا؛ مدت حمل و از شیر گرفتن فرزند، سی ماه است و در آیه دیگر می فرماید: والوالدات یرضعن اولادهن حولین كاملین ؛ مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند. و وقتی كه بیست و چهار ماه دوران شیر دادن از سی ماه كم شود شش ماه می ماند كه كمترین دوران حاملگی است . عمر گفت : اگر علی نبود عمر به هلاكت می رسید و زن را آزاد نمود.

دو عرب با هم مسافرت میکردند یکی از انها 5 قرص نان و دیگری 3 قرص نان با خود داشت. عرب سومی به انها پیوست .شب شد و همه با هم 8 قرص نان را خوردند.عرب سوم 8 درهم به ان دو عرب دیگر داد که بر سر تقسیم ان بین این دو اختلاف افتاد.

آن که 5 قرص نان داشته بود می گفت تقسیم باید به نسبت 5 به 3 انجام گیرد.

و دیگری می گفت باید به تساوی باشد.اختلافشان بالا گرفت و سرانجام از حضرت علی علیه‌السلام داوری خواستند.

آن حضرت 7 درهم را حق صاحب 5 قرص نان و1 درهم را حق صاحب 3 قرص نان دانست!!!

مردی که مرد دیگری را نگاه داشت و مرد دیگری او را بکشت و یک مرد دیگر نظارهگر این صحنه بود و از قتل جلو گیری نکرد .به محضر امیر المومنین آوردند و او چنین حکم کرد که :قاتل را به قتل برسانند و آن کس که مقتول را نگاه داشته به حبس ابد اندازند تا بمیرد و آن شخصی که نظاره گر حادثه بوده و از قتل جلو گیری نکرده را نیز دو چشمانش را از حدقه بیرون آورند تا کور شود.

حکم فرمودند آنحضرت که شش تن در نماز تقصیر نمی کنند .

(نمازی که قضا نیست برای این اشخاص )

اول گرد آورندگان و جمع کنندگان خراج در قلمرو و جبایت و جمع آوری خودشان.



دوم :امیری که در قلمرو و امارت و فرماندهی خود دور می زند .



سوم :بازرگانی که در تجارت خود از این سوق و بازار بدان سوق و بازار رود .



چهارم چوپان و کله گله بانی در طلب آب و گیاه از این صحرا بدان صحرا رود.



پنجم :مردی که برای لهو دنیا در طلب صید بیرون شود.



ششم:راهزنی که برای طریق مسلمین در تردد است.

دالت اقتصادی علی (ع)
عدالت اقتصادی این امام بزرگوار، به گونه‌ای است كه به هیچ عنوان حاضر نیست تا كوچكترین ظلمی در حق كسی اعمال شود. و هرگز دست از تقسیم عادلانه بیت المال بر نمی‌دارد. به گونه‌ای كه روزی عده‌ای به امام می‌گویند: مردم به دنیا دل بسته‌اند‏، معاویه با هدایا و پول‌های فراوان آنها را جذب می‌كند شما هم از اموال عمومی به اشراف عرب و بزرگان قریش ببخش و از تقسیم مساوی بیت المال دست بردار‏، تا به تو گرایش پیدا كنند.
حضرت در جواب می فرمایند: «شما از من می خواهید كه پیروزی را به قیمت تبعیض و ستمگری بدست آورم؟ از من می‌خواهید كه عدالت را به پای سیاست و سیادت قربانی كنم؟ خیر‏، سوگند به ذات خدا كه تا دنیا دنیاست چنین كاری نخواهم كرد و به گرد چنین كاری نخواهم گشت. من و تبعیض؟! من و پایمال كردن؟!»
پس می‌بینیم كه سیاست امام در مورد عدالت اقتصادی، سیاستی قاطع است كه به خود اجازه نمی‌دهد برای اینكه مردم را به خود جذب كند‏، دست به چنین حربه‌های سیاسی بزند و با توزیع ناعادلانه ثروت بین مردم و رؤسای قبایل آنها را مطیع و فرمانبردار خود كند. حتی با كوچكترین بی‌عدالتی به مبارزه بر می‌خیزد. و می‌بینیم كه درباره اموال فراوان بیت‌المال كه عثمان به بعضی از خویشاوندان خود بخشیده بود‏، ابن عباس می گوید: روز دوم خلافت در سال 35 هجری این سخنرانی را ایراد فرمودند: «به خدا سوگند! بیت المال تاراج شده را هر كجا كه بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گر چه با آن ازدواج كرده، یا كنیزانی خریده باشند‎؛ زیرا در عدالت گشایش برای عموم است، و آن كس كه عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سخت تر است.»
عدل علی (ع) حكم می‌كند كه بیت المال برای همه مردم تقسیم شود و هر كدام از آنها سهمی مساوی از بیت المال داشته باشند. چنانچه حضرت می فرمایند: «سرمایه و بیت المال مسلمین برای دورترین نقاط کشور باید همان قدر تقسیم شود که برای نزدیک‌ترین نقاط تقسیم می شود.»
برای اینكه بتوانیم معنای واقعی عدالت اقتصادی را از منظر علی (ع) درك كنیم باید در عدالت آن حضرت در تقسیم یك نان تاملی داشته باشیم:
«مقداری از اموال عمومی را خدمت حضرت علی (ع) آوردند، مردم برای گرفتن آن هجوم کردند، امام برای آنکه حیف و میلی پیش نیاید با طناب، دور اموال مانعی ایجاد کرد و فرمود: از اموال فاصله بگیرید. سپس خود امام تمام اموال را میان نمایندگان قبایل تقسیم نمود، در پایان کار نگاه حضرت به نانی افتاد که در یکی از ظرف ها باقی مانده بود. امام دستور داد این نان را همچون تمام بیت المال به هفت قسمت تقسیم نمایند و به هر طایفه سهمی بدهند.»

الت علوی‎؛ پرهیز از امتیازدهی
علی (ع) حاضر نیست به هیچ كس، حتی به برادر فقیر خود نیز، كمترین امتیازی بدهد. حتی با او به شدت برخورد می كند. چه نیكو است كه این سخن را از زبان خود حضرت بشنویم:« به خدا سوگند! برادرم عقیل را دیدم كه به شدت تهیدست شده و از من درخواست داشت تا یك من از گندم‌های بیت المال را به او ببخشم. كودكانش را دیدم كه از گرسنگی دارای موهای ژولیده، و رنگشان تیره شده، گویا با نیل رنگ شده بودند. پی در پی مرا دیدار و درخواست خود را تكرار می‌كرد. چون به گفته‌های او گوش دادم، پنداشت كه دین خود را به او واگذار می‌‌كنم، و به دلخواه او رفتار و از راه و رسم عادلانه خود دست بر می‌دارم. روزی آهنی را در آتش گداخته، به جسمش نزدیك كردم تا او را بیازمایم، پس چونان بیمار از درد فریاد زد و نزدیك بود از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: ای عقیل! گریه كنندگان بر تو بگریند، از حرارت آهنی می‌نالنی كه انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته است؟‏، اما مرا به آتش دوزخی می‌خوانی كه خدای جبارش با خشم خود، آن را گداخته است؟ تو از حرارت ناچیز می‌نالی و من از حرارت آتش الهی ننالم؟ و از این حادثه شگفت آورتر اینكه شب هنگام كسی به دیدار ما آمد، و ظرفی سر پوشیده پر از حلوا داشت، معجونی در آن ظرف بود، چنان از آن متنفر شدم كه گویا آن را با آب دهان مار سمی، یا قی كرده آن مخلوط كردند! به او گفتم، هدیه است؟ یا زكات یا صدقه؟ كه این دو بر ما اهل بیت پیامبر (ص) حرام است، گفت: نه، زكات است نه صدقه، بلكه هدیه است.
گفتم: زنان بچه مرده بر تو بگریند. آیا از راه دین وارد شدی كه مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده‎، یا جن زده شدی؟ یا هذیان می‌گویی؟
به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان‌هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی كنم كه پوست جوی را از مورچه‌ای ناروا بگیرم، چنین نخواهم كرد! و همانا این دنیای آلوده شما نزد من! از برگ جویده شده دهان ملخ پست تر است! علی را با نعمت‌‌های فناپذیر و لذت‌های ناپایدار چه كار؟!. به خدا پناه می بریم از خفتن عقل و زشتی لغزش‌ها، و از او یاری می جوییم.»
بنابراین عدالت علی (ع) به گونه‌ای است كه در آن رابطه فامیلی جایگاهی ندارد و آن حضرت به شدت با بی‌عدالتی مقابله می‌كند چنانكه حضرت به مامور جمع آوری مالیات سفارش می کند که به هر منطقه ای رفتی، به خانه کسی وارد نشو در کنار چشمه آبی مسکن کن، زیرا مهمان شدن تو ممکن است در گرفتن مالیات از مردم اثر بگیرد.
در حكومت علی (ع)، شخصیت زدگی باعث بی عدالتی نمی‌گردد و آن حضرت نیز هرگز حاضر نمی‌شوند در اجرای عدالت فضایل و كمالات اشخاص را در نظر گرفته و اجرای حكم كنند. برای درك این معنا باید به عدالت در قضاوت آن حضرت توجه و تاملی داشته باشیم:
«در زمان حکومت عمر، شخصی از حضرت علی (ع) نزد قاضی شکایت کرد. دو طرف نزاع در دادگاه حاضر شدند. قاضی که باید در گفتار و حتی نگاه کردن و نام بردن میان دو نفر یکسان عمل کند، در اینجا میان امام و دیگری در نام بردن فرق گذارد؛ امام را محترمانه و با کنیه، دیگری را با اسم و بسیار ساده صدا زد. امام عصبانی شد و دادگاه را ترک کرد و فرمود: قاضی عادل نباید میان دو طرف دعوا فرق بگذارد، تو بین ما فرق گذاشتی و مرا با احترام خاصی خطاب کردی؛ این دادگاه اسلامی نیست!»
از نظر مولی علی (ع) باید در رفتار مدیران و مسئولان نیز عدالت جاری باشد‎‎؛ به گونه‌ای كه یك مدیر و یك مسئول باید در نگاه كردن ها و ملاحظات خود نیز مساوات را رعایت كند. بنابراین می بینیم كه حضرت به محمد بن ابی بکر، که نماینده امام در مصر بود، فرمان می دهد: «در تمام ملاحظات و نگاه های خود، مساوات را مراعات کن»