تبیان، دستیار زندگی
كتاب "تنبیه الامة " تحصیل علوم مبارزه با استعمارگران پرورش یافتگان مكتب میرزا تالیفات یادى از فضیلت‌ها افول ستاره آسمان فقاهت نقش میرزا در نهضت مشروطیت محمدحسین در سال 1240 ش . / 1277 ق . در شهر نایین و در خاندانى ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

زندگینامه میرزاى نائینى


كتاب "تنبیه الامة "

تحصیل علوم

مبارزه با استعمارگران

پرورش یافتگان مكتب میرزا

تالیفات

یادى از فضیلت‌ها

افول ستاره آسمان فقاهت

نقش میرزا در نهضت مشروطیت

محمدحسین در سال 1240 ش . / 1277 ق . در شهر نایین و در خاندانى فاضل و محیطى روحانى و خانه‌اى پر مهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتى نهاد و با قدوم مبارك خود آن خانه را رونق و صفایى افزون بخشید.

پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالحریم، از خاندان بزرگ منوچهرى بود كه در شهر اصفهان پدرانش - پشت در پشت - لقب شیخ ‌الاسلامى داشتند. خاندان نایینى در اصفهان به بهره‌مندى از خوبی‌ها شهره عام و خاص و از نظر علم و دیندارى زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشكلات پناه مستمندان بود.

خاندان نایینى در اصفهان به بهره‌مندى از خوبی‌ها شهره عام و خاص و از نظر علم و دیندارى زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشكلات پناه مستمندان بود.

تحصیل علوم

میرزا محمدحسین تحصیلات ابتدایى حوزوى خود را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگى (1293 ق ) به شهر اصفهان هجرت كرد و در آن حوزه علمى بزرگ تحصیل علوم دینى را ادامه داد و دروس عالى فقه، اصول، فلسفه و حكمت را از اساتید فرهیخه ذیل آموخت :

-ابوالمعالى فرزند حاج محمد ابراهیم كلباسى (1247 - 1315 ق).

-شیخ محمدباقر ایوانكى فرزند شیخ محمدتقى اصفهانى (1235 - 1301 ق ).

-جهانگیر خان قشقایى (1243 - 1328 ق .)

نایینى این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال كسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 ق؛ آن حوزه را ترك گفت و راهى نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملكوتى امیرمؤمنان على علیه السلام به شهر سامرا رفت . زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمدحسن شیرازى و دیگر اساتید، رونق علمى یافته و دانش پژوهان بسیارى را به سوى خود جلب كرده بود.

نایینى در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذیل شركت جست :

-سید محمد طباطبایى فشاركى (متوفى 1316 ق ).

-سید اسماعیل صدر (1258 - 1338 ق ).

او سپس در محفل پربار درس میرزا محمدحسن شیرازى (1230 - 1312 ق .) حضور یافت و مدت نُه سال از دانش سرشار استاد عالى مقام خویش  بهره برد و علاوه بر آن، محرم خاص میرزا گردید.

میرزاى نایینى همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالك درگاه الهى آخوند ملا حسینقلى همدانى استفاده كرد.

او پس از رحلت میرزاى شیرازى به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهى كربلا شد و در جوار مرقد امام حسین علیه السلام از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته‌اى ارزشمند و كوله بارى گرانسنگ در سال 1316 ق راهى نجف شد و در آنجا اقامت گزید.

او در كنار تدریس، در جلسه علمى آخوند خراسانى حاضر مىشد و در كمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.

پرورش یافتگان مكتب میرزا

میرزاى نایینى با مقام والاى علمى، سیاسى و معنوى خویش شاگردان فاضل و آگاهى را به عالم اسلام عرضه كرد كه هر یك محور فكرى و علمى در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ مىتوان به شخصیت‌هاى ذیل اشاره كرد:

-شیخ محمدعلى كاظمى خراسانى (1309 - 1365 ق.)

-سید محسن طباطبایى حكیم (1306 – 1390).

-سید جمال الدین گلپایگانى (1295 - 1379 ق ).

-سید محمودحسینى شاهرودى (1301 - 1394 ق).

- سید محمد حجت كوهكمرى (1310 - 1372 ق ).

-سید محمد هادى میلانى (متوفى 1395 ق).

-شیخ محمد تقى آملى (1304 - 1391 ق ).

-سید ابوالقاسم خوبى (1317 - 1413 ق ).

-سید محمد حسین طباطبایى (1321 - 1402 ق ).

-میرزا هاشم آملى (1322 - 1413 ق .)

-شیخ محمد رضا طبسى نجفى (1322 - 1405 ق ).

-سید محمد حسینى همدانى (متولد 1322 ق).

یادى از فضیلت‌ها

از میان انبوه خصلت‌هاى پسندیده و فضیلت‌هاى آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور مىكنیم :

الف - مناجات با خدا: میرزا هنگام مناجات چنان گریه مىكرد كه قطرات اشك بر محاسن شریفشان جارى مىشد و در قنوت نماز شب دعاى ابوحمزه ثمالى را مىخواند و در موقع نماز آشكارا رنگ رخسارش زرد مىشد و لرزه بر اندامش مىافتاد.

میرزا هنگام مناجات چنان گریه مىكرد كه قطرات اشك بر محاسن شریفشان جارى مىشد و در قنوت نماز شب دعاى ابوحمزه ثمالى را مىخواند و در موقع نماز آشكارا رنگ رخسارش زرد مىشد و لرزه بر اندامش مىافتاد.

آقاى حسینى همدانى - شاگرد میرزا - به نقل از پدر ارجمندش مىگوید: گاهى یك ساعت به اذان صبح مانده مىرفتیم به حرم، هنوز در حرم را باز نكرده بودند مرحوم نایینى در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمىگشت تا به درس و بحث خود برسد.

ب - شرط شركت در درس: استاد در هنگام بیان درس، توصیه‌هاى متعددى به شاگردان مىفرمود. از جمله آن كه:  با یكدیگر گفتگوهاى تند و تیز نداشته باشند، اعتدال و خوشرویى را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده دارى كردن را شرطى براى حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه مىكرد تا درس‌ها را بنویسند و خود نیز به نوشته‌هاى آنان نظر كرده، میل داشتند هر روز یكى دو تا از نوشته‌هاى درس وى در كنارش باشد و بدان‌ها نگاه بكند.

ج - نوآورى در اصول: علم دانش اصول فقه كه شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما مىآموزد در طول تاریخ حوزه‌هاى علمى شیعه تحول، گسترش و نوآوری‌هاى بسیارى داشته است از جمله دانشمندانى كه در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده كشید، آیة الله نایینى است، بدان حد كه نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامى در این علم رسید كه اكثر معاصران از نظریات وى پیروى مىكنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانى در اصول به حساب مىآورند. این مهم را مىتوان از تقریرات نوشته شده از سوى شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.

نقش میرزا در نهضت مشروطیت

در عصر میرزا انقلابى مردمى به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبرى عالمان دین در ایران انجام شد كه به نهضت مشروطه معروف شده است. در این نهضت آیة الله نایینى را مىتوان از پیشگامانى به شمار آورد كه در كنار عالمانى دیگر چون آخوند خراسانى نقش موثرى را در پیروزى آن ایفا كرد.

میرزا در این كتاب حاكمیت اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله و سلم را با دلیل و برهان قاطع اثبات كرده و پرده از چهره حكومت‌هاى استبداد برداشته است او زندگى در زیر سلطه استبداد را مساوى با برده بودن مىداند.

اهداف علما و رهبران روحانى نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:

-برپایى حكومت خدا

-اجراى قوانین الهى

-حفظ و پاسدارى سنت‌هاى الهى

-حفظ جان و مال و ناموس مردم

در سال 1327 ق . سلطنت استبدادى محمدعلى شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حكومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جاى بر سر كار آمدن دانشمندان اسلامى و اجراى احكام دین، فئودال‌ها و غربزدگان و ایادى استكبار رهبرى نهضت را به دست گرفتند و انقلابى را كه علما با اهداف بلندى دنبال مىكردند از مسیر اصلى‌اش منحرف ساختند و به جاى آن كه دشمنان واقعى مشروطه كیفر كنند، شیخ فضل الله نورى را بر دار كردند.

اكثر علماى بزرگ نجف اشرف به این امید كه خواهند توانست به آن نهضت محتوایى اسلامى ببخشند از آن پشتیبانى كردند؛ كه در این میان نام آخوند خراسانى و میرزا محمدحسین نایینى نیز به چشم مىخورد. مخالفان مشروطه براى مقابله با نهضت تلاش كرده، حتى میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیة الله نایینى چنین مىنویسد:

«مردم نباید تحت تاثیر این بدگویی‌هاى دشمنان مشروطه، نسبت به نایینى كه خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنى است قرار گیرند.»

آیة الله نایینى در كنار آخوند خراسانى، در رهبرى نهضت از اعتمادى كامل برخوردار بود و به از نزدیك‌ترین افراد به وى به شمار مىرفت كه در این باره یكى از نویسندگان مىگوید:

«آشنایان به زندگى نایینى را باور بر آن است كه نامبرده حتى متن تلگراف‌ها و بیانیه‌هاى عمومى آخوند خراسانى (و دیگر رهبران نهضت ) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشاء مىكرده است.»

پیكر مطهر او در نجف اشرف با شكوه خاصى تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیة الله سیدابوالحسن اصفهانى، در كنار حرم مطهر حضرت على علیه السلام به خاك سپرده شد.

پس از آن كه آخوند خراسانى حكم به وجوب مبارزه با دیكتاتورى و خلع محمدعلى شاه داد، مردم مهیاى جهاد همراه با علما شدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حركت به ایران گردید ولى در بامداد همان روزى كه عازم ایران بود (1329 ق .) به مرگ ناگهانى و مرموز درگذشت و با درگذشت ایشان نهضت مشروطه، رو به ضعف گذارد.

البته رحلت آخوندخراسانى حركت علما را به ایران تعطیل نكرد بلكه آنان بعد از توقف، چند هفته‌اى بعد در محرم 1330 ق به سوى كاظمین حركت كردند؛ كه یكى از آنها آیة الله نایینى بود. رهبران روحانى در شهر كاظمین هیاتى تشكیل دادند تا در اجراى هدف جنبش علما فعالیت كنند سرانجام فعالیت‌هاى آنان باعث شد كه آرامش به كشور ایران باز گردد.

كتاب "تنبیه الامة "

آیة الله نایینى این كتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ق . به زبان فارسى نوشت (106) و از سوى آیة الله آخوند خراسانى و آیة الله شیخ عبدالله مازندرانى مورد تایید و تقریظ قرار گرفت .

میرزا در این كتاب حاكمیت اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله و سلم را با دلیل و برهان قاطع اثبات كرده و پرده از چهره حكومت‌هاى استبداد برداشته است او زندگى در زیر سلطه استبداد را مساوى با برده بودن مىداند و در این باره چنین مىنویسد:

«خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین علیهم السلام در مواقع عدیده، زندگى همراه با پذیرش سلطه حكمرانان استبدادگر را نوعى بردگى و ضد آزادى مىدانند.»

ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است كه در این كتاب تمام مناصب و شؤون اعتبارى امام معصوم علیه السلام را براى فقیه جامع الشرایط ثابت مىداند. بنابر نظریه او، بدون شك علما شرعا مسؤول دستگاه حكومتى هستند و جلوگیرى از بىنظمى و بىعدالتى در جامعه از مسائل پراهمیتى است كه از وظایف و مسوولیت‌هاى آنهاست و در غیبت امام عصر(عج ) - همانند زمان ما - رهبرى جامعه به عهده آنان مىباشد.

آیة الله طالقانى - كه به همت او این كتاب با ارزش همراه با توضیح و شرح عبارات مشكل به چاپ رسید - در مقدمه كتاب فوق چنین مىنویسد:

«دقت و توجه به این كتاب براى هر كس مفید است، آنهایى كه خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره حكومت‌اند، در این كتاب نظر نهایى و عالى اسلامى - عموما و شیعه را به خصوص - با مدرك و ریشه خواهند یافت. براى علما و مجتهدین كتاب استدلالى و اجتهادى و براى عوام رساله تقلیدى راجع به وظایف اجتماعى است.»

شهید بزرگوار آیة الله مرتضى مطهرى پیرامون این كتاب با ارزش  مىفرماید:

«انصاف این است كه تفسیر دقیق از توحید عملى، اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچ كس به خوبى علامه بزرگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمدحسین نایینى - قدس سره - توام با استدلال‌ها و استشهادى‌هاى متقن از قرآن و نهج البلاغه، در كتاب ذی‌قیمت "تنبیه الامه" بیان نكرده است... ولى افسوس كه جو عوام زده محیط ما، كارى كرد كه آن مرحوم پس  از نشر آن كتاب، یكباره مُهر سكوت بر لب زده، دم فرو بست.

مبارزه با استعمارگران

پس از شروع جنگ جهانى اول (1914 م ) بخش وسیعى از خاك كشور عراق به دست نیروهاى انگلیسى اشغال شد. در پى این امر علماى شیعه وارد صحنه شده، علیه آنان حكم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینى نقش خویش را به طور فعال ایفا كرد و همگام با دیگر علما علیه قواى خارجى دست به قیام زدند.

بعد از شكست دولت عثمانى، دولت انگلیس در صدد روى كار آورن حكومتى دست نشانده و انگلیسى بر عراق بر آمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یك انتخابات عمومى براى تعیین یك حاكم انگلیسى براى خود شركت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجددا به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا، انتخاب فردى كافر را براى حكومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس كه خود را در مخمصه دید قراردادى با ملك فیصل بست و او را در سال 1340 قمرى پادشاه عراق گردانید.

فتواى علما چنان تاثیرى در مردم گذاشت كه امكان انتخابات را در شهرهایى چون نجف و كوفه سلب كرد. بعد از این رخدادها بود كه استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینى را تدارك دید و آیة الله نایینى و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانى را به ایران تبعید كرد.

آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پر شور مردم مذهبى ایران و علما و روحانیون شهرهاى مختلف مخصوصا علماى قم قرار گرفتند و سپس به برپایى جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.

سرانجام ملك فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهى از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یك سال دورى از حوزه علمیه نجف در سال 1342 ق . بازگشتند.

تالیفات

از آن دریاى بی‌كران علوم دینى آثار ذیل به یادگار مانده است :

1-تعلیق بر عروة الوثقى (در فقه)

2-لباس مشكوك (در فقه )

3-التعبدى و التوصلى (در اصول)

4-وسلیة النجاة

5-سؤال و جواب‌هاى استدلالى فقهى

6-تقریرات اصول، كه برخى از شاگردان او درس‌هاى علم اصول وى را به رشته تحریر درآوردند و در حال حاضر دو كتاب "فوائد الاصول" اثر شیخ محمدعلى كاظمى و "اجود التقریرات" اثر سیدابوالقاسم خویى در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه‌هاى علمى است .

7-لاضرر (در اصول )

8-احكام خلل (در فقه)

9-معانى حرفیه

10-تزاحم و ترتب (در اصول )

11-تنیه الامة و تنزیه الملة و...

افول ستاره آسمان فقاهت

سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیة الله العظمى میرزا محمدحسین نایینى پس از عمرى تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالى اسلامى و مسلمین در 26 جمادى الاولى سال 1355 ق . نداى حق را لبیك گفت و به جوار رحمت ایزدى پیوست .

پیكر مطهر او در نجف اشرف با شكوه خاصى تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیة الله سیدابوالحسن اصفهانى، در كنار حرم مطهر حضرت على علیه السلام به خاك سپرده شد .

"رحمت بىمنتهاى حق ارزانى روح پاكش"

منبع:

گلشن ابرار، ج 2 ،

تهیه و تدوین: جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.