« هول مطَّلع » یعنی هراس و دلهره و اضطراب و نگرانی و ترس و وحشتی که هر فردی بعد از مرگ با اطلاع نسبت به قبر و برزخ و قیامت و عرضه اعمال به خداوند پیدا می کند. به عبارت دیگر وقتی روح ، از بدن جدا می شود و چشم برزخی انسان باز می شود تمام حقایق برایش منکشف می گردد حساب تر و وحشت ، تمام وجودش را می گیرد.
در هول مطلع چندین احتمال وجود دارد :
1- اطلاع میت بعد از جان دادن از امر آخرت از یک مکان مرتفع و عالی و بلند ، یعنی وقتی جان داد ، روح او را به آسمان می برند ، روح او از آنجا به احوال آینده خود اطلاع پیدا می کند و هول و هراس ، تمام وجودش را فرا می گیرد ، مانند یک آدم سرطانی یا ایدزی که وقتی بفهمد مبتلای به این مرض مهلک است چه حالی پیدا می کند ! یا کسی که محکوم به اعدام می شود و به او ابلاغ کنند ! کسی که ورشکست شود با ضرر مالی ببیند و یک دفعه اطلاع پیدا کند! سپس روح او را به طرف جسدش در زمین بر می گردانند.
2- وقتی روح از بدن انسان خارج گشت ملک الموت ، او را به مَلَک دیگری می سپارد و او ، آن روح را در پارچه حریری قرار می دهد و در آسمان به پیشگاه خداوند عرضه می کند و در پیشگاه ربوبی از تمام گناهان صغیره و کبیره و نماز و روزه و حج و زکات و قرآن و صدقه و ... از او سوال می کنند سپس روح او را به طرف جسدش پایین می آورند. وآن روح در هنگام صعود به پیشگاه خداوند از اینکه اعمال خودش را می بیند و از طرفی با این اعمال ننگینش می خواهد نزد خداوند برود و از او سوال شود ، ترس و وحشت تمام وجودش را فرا می گیرد . و این پاسخ به سوالات ، قبل از پاسخ نکیر و منکر در قبر است .
این احتمال دوم همان معنایی است که حضرت سلیمان در آخر عمرش رفت به قبرستان و از مرده ای پرسید و او همین گونه پاسخ داد .
در روایتی از امام باقر (ع) هم آمده است که وقتی آن فرشته ، ارواح مومنین را به آسمان می برد دربهای آسمان باز می شود اما وقتی ارواح کافر را می برد درهای آسمان بسته می شود و دستور می دهند او را به سجین برگردانید، یعنی برهوت.
شاهد بردن ارواح بعد از مردن به آسمان و ارائه به خداوند در آیات 61 و 62 سوره انعام می باشد که معنی آن این است : « وقتی اجل کسی رسید ، ملائکه ارواح ، روح او را قبض می کنند سپس به پیش خداوند می برند ، بدانید که حکم و داوری مخصوص اوست و او سریعترین حسابگران است . »
3- بعضی هم گفته اند : هول مطلع ، قبل از مردن و در هنگام سکرات موت است . یعنی : در آن آخرین لحظات زندگی که انسان در حال احتضار است ، چشم برزخی اش باز می شود و از همه چیز مطلع می شود و وحشت و هراس سراسر وجودش را فرا می گیرد.
4- بعضی هم گفته اند : مراد از هول مطلع آن حالتی است که مرده را می خواهند از تابوت به زمین بگذارند و سرازیر قبر گردد احساس می کند که او را دارند از آسمان به زمین می اندازند خیلی می ترسد و وحشت می کند روی همین حساب است که گفته اند : تابوت را قبل از رسیدن به قبر ، سه بار بگذارند زمین بعد بلند کنند تا وحشت مرده کمتر گردد.
5- بعضی ها هم احتمال داده اند که : هول مطلع وقتی است که مرده داخل قبر می گذارند و او میبیند که جایگاهش آنجاست و از اعمال و جا و مکان و انیس و مونسش اطلاع پیدا می کند وحشت و هراس ترس سراسر وجودش را می گیرد.
خلاصه کلام اینکه : تمام این احتمالات صحیح است و معنای همه اینها این است که روح انسان بعد از مردن ، از همه چیز با خبر می شود و لذا وحشت و هول و هراس او را می گیرد.
چند روایت در مورد هول مطلع :
1- امام علی (ع) می فرمایند : بعد از مرگ ، هول مطلع است و آن توقف در پیشگاه خداوند حاکم عادل است .
2- امام رضا (ع) فرمودند : هنگامی که مرگ امام حسن (ع) فرا رسید آن حضرت گریه می کرد و به او گفتند : ای پسر رسول خدا! آیا شما هم گریه می کنی با آن مکان و منزلتی که به رسول خدا داشتی و بیست حج پیاده انجام دادی و سه بار تمام اموالت را در راه خدا تقسیم کردی و نصف آن را دادی حتی لنگه کفشت را ؟ حضرت فرمودند : برای دو چیز گریه می کنم برای هول مطلع ، و دوری از دوستان و عزیزان .
3- در دعا داریم که فرموده اند : « اَعُوذُ بِکَ مِن هَولِ المُطِّلَعِ » یعنی : « خدایا ! به تو پناه می برم از هول مطلع. »
4- در روایت دیگر چنان آمده : « اگر همه آن چه روی زمین است مال من بود حاضر بودم همه آنها را بدهم اما هول مطلع نداشته باشم . »1
5- « خدایا ! مرا بر هول مطلع ، یاری و کمک فرما . »2
6- امیر مومنان علی (ع) می فرمایند : « اگر آنچه مردگان پس از مرگ ، مشاهده کرده اند ، همه می دیدند ، وحشت می کردند و می ترسیدن و ( سخنان حق را ) می شنیدند و اطاعت می کردید ، ولی آنچه آنها دیدند ، از شما پوشیده است ، اما به زودی پرده ها کنار میرود .( و شما نیز مشاهده خواهید کرد . ) »3
7- امام باقر (ع) می فرمایند : « هیچ مومنی و هیچ کافری نیست ، مگر اینکه هنگامی که او را در قبرش می نهند ، اعمال او بر رسول خدا (ص) و امام علی (ع) و امامان دیگر ارائه می شود.» 4
1) کفایة الموحدین ، مبحث برزخ .
2) منازل الآخره ، ص 34 .
3) نهج البلاغه ، خطبه 20
4) بحار ، ج6 ، ص 183
