تبیان، دستیار زندگی

نیکوکاری امری پسندیده و ارزشی است؛ اما زمانی نیکوکاری معنای واقعی پیدا می کند که بی مزد و منت باشد. برخی ها مانند گاو نه من شیرده هستند که در آخر کار با یک لگدپرانی همه کارهای نیک خود را از میان می برند. احباط به معنای هدر دادن عمل نیک و صالح است. این فاسد کردن و هدر کردن یا با نیت و انگیزه باطل و پلید است، یعنی شخص حسن فاعلی ندارد، یا آن که پس از انجام عمل نیک و صالح، با اذیت و آزار و منت و مانند آن، آن را بی ارزش و تباه می سازد. نویسنده در این مطلب نقش احباط را در تباهی کارهای نیک و اعمال صالح بیان کرده و آثار و پیامدهای مادی و معنوی آن را یادآور شده است.

یکی بر سر شاخ بن می برید

فطرت انسانی، هم خوب و بد را می شناسد و هم به خوب گرایش دارد و از بد بیزار است.[1] و طبیعی است که کسانی را که کارهای خوبی انجام می دهند می ستاید و برای آنان ارزش و احترام خاصی قائل است، حتی اگر خود نتواند مانند دیگری کارهای نیک و خوب انجام دهد ولی در دل کار نیک را می ستاید و نیکوکار را دوست می دارد.

البته توده های مردم تنها به خود کار نیک توجه دارند و به نیت و انگیزه نیکوکار توجه و اهتمامی پیدا نمی کنند؛ زیرا نیت و انگیزه، امری باطنی است و نمی توان به سادگی از آن آگاه شد. اما اسلام در تحقق واقعی نیکوکاری نه تنها به حسن فعل و نیکو بودن کار توجه دارد، بلکه به حسن فاعل و انگیزه ها و نیات نیکوکار نیز اهتمام می ورزد. از این رو در آیات قرآنی همواره قبولی عمل صالح با شرایط و عناوینی همراه است که بیانگر اهتمام به نیات و انگیزه هاست. خداوند بصراحت در آیه 27 سوره مائده می فرماید: انما یتقبل الله من المتقین؛ خداوند تنها از متقین و پرهیزگاران می پذیرد. یا در آیه 10 سوره فاطر از ارتباط تنگاتنگ ایمان و عمل صالح سخن به میان می آورد که بیانگر ارتباط حسن فاعلی با حسن فعلی است. در بسیاری از آیات قرآنی ایمان و عمل صالح با هم به عنوان عامل رستگاری معرفی شده است؛ چرا که ایمان به معنای اخلاص در عمل صالح است؛ به این معنا که شخص تنها برای رضای خداوند و خشنودی اوست که کارهای نیک را انجام می دهد و هیچ قصد و نیت دیگری را در آن دخالت نمی دهد. خداوند در آیه 9 سوره انسان (دهر) به اخلاص در نیت و انگیزه توجه داده و آن را موجب ارزش عمل صالحی چون اطعام دیگران معرفی می کند.

بنابراین، برخلاف رویه توده های مردم که تنها به حسن فعل توجه می کنند و به انگیزه ها و نیات توجهی ندارند، خداوند بر ترکیب حسن فعلی با حسن فاعلی تاکید دارد و آن را ارزشی می داند.

البته باید گفت که توده های مردم هر گاه از قبح فاعلی آگاه شوند، نسبت به حسن فعل نیز همین گونه رفتار می کنند؛ زیرا اگر به نیات و انگیزه ها توجهی نمی کنند، از آن روست که اصل در رفتار دیگران را حسن فاعلی دانسته و اصالت صحت را در اعمال و رفتار دیگران پیاده می کنند. پس وقتی از کسی کار نیکی می بینند آن را به طبیعت و نیت خوب و نیک شخص حمل کرده و می گویند که طینت پاک و خوب اوست که وی را به انجام این کار نیک کشانده است. اما وقتی به هر طریق این باطن آشکار شود و نیات باطنی و نهان از طریق حتی نشانه ها هویدا شود، نسبت به کسی که حسن فاعلی ندارد، بیزاری می جویند و کار نیک او را نمی پذیرند و آن را از مصادیق «طمع گرگ» می دانند. به این معنا که از نظر مردم این سلام و نیکوکاری تنها به طمع نزدیکی و سوءاستفاده از دیگران است و شخص در حقیقت هیچ بهره ای از نیکوکاری نبرده است و همانند گرگ دارای نیات پلید و زشتی است.

از نظر قرآن، گاه اعمال صالح با حسن فاعلی و نیت خوب همراه است، اما پس از مدتی شخص کاری می کند که آن عمل نیک و صالح تباه و فاسد می شود. چنین رفتاری از نظر اسلام همان «احباط» است. احباط از ماده «حبط» و در اصل به معنای فاسد کردن و هدر دادن است.[2]

شخص پس از این که کاری نیک را با نیت خیرخواهانه و انگیزه ای خوب انجام می دهد، آن را با کارهای بدی چون منت گذاری، اذیت و آزار و مانند آن تباه می کند و از میان می برد.

البته برخی ها اصطلاح قرآنی احباط را در معنای دیگر گرفته و گفته اند که: احباط در اصطلاح، انجام عمل به گونه ای است که برخلاف وجه استحقاق ثواب باشد. به این معنا که احباط درباره اعمالی است که حسن فعل همراه با حسن فاعل نیست.

پس اگر شخصی بر اثر اعمال نیک مستحق ثواب شده و لکن ثواب اعمال او بر اثر اعمال ناپسند دیگری چون منت و اذیت و آزار از بین برود، این دیگر از مصادیق احباط نیست، زیرا چنین تفسیری از احباط با دلائل قرآنی آن ناسازگار است.[3]

البته می توان وجه جمعی برای هر دو تعریف به دست داد. به این معنا که طوری احباط را معنا کرد که شامل اعمال صالح با نیت بد و نیز اعمال صالح با نیت خوب باشد که پس از آن با اعمال زشت تباه کننده همراه باشد. پس می توان گفت که واژه احباط هر چند که به معنای افساد و هدر دادن کار نیک است و این به ظاهر معنای افساد پس از عمل است، ولی در اصطلاح قرآنی احباط اختصاص به فاسد کردن و هدر دادن پس از کار نیک با نیت نیک ندارد، بلکه اگر همزمان با کار نیک، نیت بد داشته باشد آن نیز عمل باطلی است که احباط بر آن صدق می کند، زیرا تفاوتی میان هدر دادن همزمان یا پس از انجام عمل نیک نیست و هر دو شخص در حقیقت از کشت خود چیزی چز باد را درو نمی کنند.

پس می توان گفت کسانی که گرفتار احباط می شوند مانند کسی است که بر شاخه ای نشسته و بن آن را می برد که موجب سقوط خودش می شود. شخص به جای اینکه شاخه های مزاحم را بزند و کار نیکی برای خود و دیگران انجام دهد، با نیت بد یا منت گذاری پس از کار و اذیت و آزارش، بن شاخه را می برد. او نه تنها سودی نمی برد بلکه زمینه سقوط روحی و معنوی خود را در جامعه رقم می زند و از چشم مردم می افتد.

در آموزه های قرآنی برای بیان این معنا و مفهوم اصطلاحی، واژگانی غیر از حبط، احباط(مائده، آیه 5، زمر، آیه 65، محمد، آیه 28)، چون واژه ابطال[4]، اضلال اعمال[5]، هباء منثورا[6] و مانند آن به کار گرفته شده است.

عوامل احباط کارهای نیک

چنانکه گفته شد از نظر خداوند کار نیک زمانی معنا پیدا می کند که با نیت خوب همراه باشد. از این رو در شرایط قبولی اعمال صالح، ایمان، نیت اخلاص و مانند آن شرط شده است. پس تنها اعمالی از نظر خداوند پذیرفته و مقبول است که حسن فعلی آن همراه با حسن فاعلی باشد. لذا اگر عملی قبح فعلی و قبح فاعلی یا فقط قبح فعلی یا فقط قبح فاعلی داشته باشد. پذیرفته نیست. به این معنا که از چهار حالت تنها یک حالت آن مقبول خداوند است؛ البته مردم نیز این گونه هستند؛ ولی از آنجایی که دسترسی به باطن و قلب مردمان ندارند، به همان حسن فعلی بسنده می کنند؛ اما هرگاه به هر طریق و روشی نسبت به نیات و انگیزه ها آگاه شوند و مثلا بدانند که نیت بدی از انجام کار خوب و نیک دارد، با او همان معامله ای را می کنند که خداوند می کند.

از آنجایی که خداوند به نیات و انگیزه های مردمان در باطن آنان آگاه است، در زمان ارزش گذاری نسبت به اعمال، به حسن فعل و حسن فاعل توجه و اهتمام دارد و تنها این موارد را می پذیرد که حسن فعل همراه با حسن فاعل باشد. پس کارهای نیک و خوب، کافران و منافقان و مشرکان را نمی پذیرد؛ زیرا در اعمال نیک آنان، حسن فاعلی نیست؛ زیرا هر کار نیکی را انجام می دهند برای غیر خداست؛ درحالی که خداوند تنها اعمال کسی را می پذیرد که اعتقاد و باور به خدا داشته و به طور طبیعی تقوای عقلانی و شرعی را در زندگی مراعات کرده باشد.[7]

خداوند در آیات بسیاری به صراحت کفر را عامل احباط اعمال صالح در دنیا و آخرت معرفی می کند.[8] همچنین از نظر قرآن شرک به خداوند عاملی دیگر در حبط عمل است.[9]نفاق نیز عامل حبط اعمال صالح است.[10]

این عوامل خود گویای آن است که از این افراد کار نیک هرگز با نیت نیک و خوب همراه نیست؛ زیرا کفر و شرک و نفاق، موجب می شود که شخص، با اخلاص دراین کارها وارد نشود و همواره خواسته و اهداف و نیات دیگری دارد که می تواند کسب اعتبار در میان مردم، ایجاد سرمایه اجتماعی برای بهره برداری از آن و محبت و مانند آن باشد تا بتواند زندگی مادی و دنیوی خود را بهتر کند؛ زیرا هیچ اعتقادی به آخرت و خدا ندارد تا نیت خود را براساس آن سامان دهد.

از دیگر عوامل احباط عمل می توان به اموری چون بی ادبی به پیامبر(ص) که موجب حبط عمل مومن می شود[11]، ناخشنودی از رضوان الهی[12]، گناه[13]، ترک عمدی عمل به احکام الهی، علی رغم اقرار به حقانیت آنها[14]، عصیان از اوامر خدا و پیامبر[15]، ریا و خودنمایی[16]، قبول سرپرستی اهل کتاب توسط مسلمان[17]، دنیاطلبی[18] ، دشمنی با پیامبر[19]، جهاد گریزی[20]، انکار قیامت و معاد[21]، اغواگری و گمراه کردن مردم از راه خدا[22] و ارتداد از اسلام با کفر و شرایع پیشین[23] اشاره کرد.

البته مسلمانان و مومنان با رفتارهای نادرست خود پس از انجام کارهای نیک با نیت خوب یعنی داشتن حسن فعلی و حسن فاعلی، موجبات حبط اعمال خود را فراهم می آورند. از جمله کسانی که کارهای خوب و نیک خود را با منت گذاری و یا اذیت و آزار تباه می کنند[24] و به سادگی و آسانی هر آنچه را کشته بودند به آتش منت و اذیت می سوزانند و خرمن دسترنج خود را به آتش می کشند.

 آثار احباط

احباط در حقیقت همانند آن است که انسانی بوستان و گلستان را به زحمت و مشقت بسیار بسازد و آباد گرداند و یا خرمنی از گندم را گرد آورد ولی ناگهان به جرقه ای از منت و اذیت و نیت پلید، بسوزاند. چنین شخصی در حقیقت همه زندگی اش را تباه ساخته و سرمایه های وجودی و فرصت های تکرار نشدنی عمرش را به باد داده است.

چنین کسی هنگامی که در قیامت در پیشگاه الهی برای محاسبه حاضر می شود، دست خالی است و هیچ چیزی ندارد تا بر ترازو نهد. خداوند در آیاتی از جمله آیات5 و 53 سوره مائده و آیه69 سوره توبه و 65 سوره زمر می فرماید که این گونه افراد، زیانکارانی هستند که نه تنها سودی نبرده بلکه سرمایه های خود را تباه کرده اند. این گونه است که در قیامت بی ارزش و بی وزن خواهند بود.[25]

اصولا کسانی که نیت پلید در کارهای نیک دارند یا نیت خوب و کار نیک خود را با منت و اذیت، پلید و زشت می گردانند، در چشم مردم اعتبار و ارزشی ندارند؛ زیرا مردم پیش از آنکه به کار نیک توجه داشته باشند به نیت شخص توجه دارند. از این رو اگر نیت خوبی داشته باشد ولی به اشتباه، کار بدی کرده باشد، وقتی آگاه شوند او را ستایش می کنند که قصد انجام کار خیر داشته ولی به هر علت و دلیلی نشده است؛ اما وقتی از نیت بد انجام دهنده کار نیک آگاه شوند او را سرزنش می کنند. این مسأله خود گواه آن است که برای مردم حسن فاعلی و نیت و انگیزه های خوب مهم است و همین انگیزه ها و نیات است که محبت مردم را موجب می شود و دل ها را به سوی شخص جلب می کند. اما اگر نیت، بد باشد کار خوبش هیچ ارزش و اهمیتی ندارد و قلبی به سوی شخص گرایش نمی یابد.

بنابراین باید توجه داشت که احباط موجب می شود که سرمایه های اجتماعی شخص در جامعه از میان برود و اشخاصی که مثلا منت می گذارند، با همه کارهای ارزشمند و بزرگی که انجام داده اند در پیشگاه مردم خوار و ذلیل می شوند و مردم هیچ محبتی به آنان ابراز نمی کنند.

اصولا کار نیک ازنظر مردم به نیت خوب بستگی دارد؛ زیرا کارهای نیک دنیوی، تنها با نیت خوب است که باقی می ماند. اگر نیت خوب را برداریم هر کار نیک ازنظر زمانی پایان می یابد؛ زیرا اطعام خورده می شود، انفاق مصرف می شود، مال تمام می شود و تنها آن نیت است که می ماند. از این رو خداوند بقا را به خلوص نیت می داند که در کار به کار می آید.[26]

به هرحال، باید هرکار نیکی انجام می دهیم آن را با خلوص انجام دهیم و غیر رضایت خدا را درنظر نداشته باشیم و پس از آن نیز سنگی بر نداریم و با منت گذاری و اذیت و آزار دیوار شیشه ای نیکوکاری را بشکنیم و همه زحمات خود را تباه و فاسد کنیم.

پی نوشت ها