چکیده  تعبیر «نُزِلَت» که در روایات تفسیری ذیل آیات مهدویت آمده- گاهی به معنای تطبیق آیه بر مورد غیر شأن نزول، گاهی به معنای تأویل و بطن آیه و گاهی نیز به معنای تفسیر آیه است.

روایات تفسیری مهدویت در ذیل سیصد و بیست و چهار آیه آمده است. این آیات را می توان چهار دسته کرد: آیاتی که تفسیر آن در مورد مهدویت است، مثل: آیات اظهار دین(توبه/33) و آیه رفع فتنه از جهان(انفال/ 39)؛ آیاتی که بر اساس روایات تفسیری، بر مهدویت تطبیق شده است، مثل: ایام الله(ابراهیم/5) و بقیه الله(هود/ 86)؛ آیاتی که تأویل و بطن آن در مورد مهدویت است، مثل حروف مقطعه حم، عسق(شوری/1 و 2)؛ آیاتی که بر اساس احادیث تفسیری، مرتبط با مهدویت است، مثل: تشبیه جریان مهدویت به جریان طالوت و جالوت(بقره/249).

از بررسی آیات و روایات این نتیجه به دست می آید که آیات و روایات تفسیری مهدویت دلالت و اعتبار یکسانی ندارند و گاه به موضوع های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و تاریخی مهدویت اشاره دارند.

طرح مسئله

آینده روشن بشریت در پرتو منجی آخرالزمان از موضوعاتی است که در ادیان الهی مطرح بوده است.(بنگرید به: کتاب مقدس، 1987 و 1932م، مزامیر، مزمور 37،ش 9-18 و مزمور 96، ش10- 13؛ ملحقات عهد جدید، نامه دوم به پولوس، باب سوم؛ اوپانیشادها(کتاب مقدس هندوها)، 737؛ کتاب جاماسب(زرتشتی ها)، نامه 121).
مسئله مهدویت در اسلام نیز در روایات شیعه و سنی آمده است(مجلسی، 1385: 13)حتی در برخی روایات نام و مشخصات مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم آمده است(صافی گلپایگانی، 1419) البته در قرآن کریم نام «مهدی»(محمد بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف) به صورت صریح نیامده است؛ بلکه نام هیچ کدام از امامان علیهما السلام به خاطر حکمت های خاصی بیان نشده است، از جمله اینکه:
اولاً، قرآن در پی نام بردن از صحابه و بستگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبوده؛ مگر در موارد استثنائی، مثل داستان زید(احزاب/ 37) و ابولهب(مسد/1) که برای بیان مطلبی( همچون حکم ازدواج زید و نفرین بر ابولهب) نام آنها ضرورت داشت که بیاید، از این رو در موارد متعددی، مطلب مربوط به زنان پیامبر و منافقان در قرآن آمده است؛ ولی نامی از آنها برده نشده است. (سوره تحریم، منافقین و...).
ثانیاً، نام بردن از افراد، موجب انگیزش حبّ و بغض ها و زمینه ساز تحریف قرآن می شود.
ثالثاً، امام صادق علیه السلام در پاسخ به دلیل نیامدن نام امام علی و اهل بیت علیهم السلام در قرآن، به نماز اشاره کرد که حکم آن در قرآن نازل شده، ولی از سه یا چهار رکعت بودن آن نامی به میان نیامده است تا خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای آنان تفسیر کند(فیض کاشانی، 1365: 2/ باب30).ولی در احادیث و تفاسیر، سیصد و بیست و چهار آیه مرتبط با وجود مقدس امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف شمرده شده است که البته دلالت های آنها و نیز اعتبار احادیث تفسیری آنها یکسان نیست.
در این نوشتار می خواهیم این آیات را بیان و دسته بندی و شیوه های برداشت از آنها را بررسی کنیم.
در این راستا به روایت های ذیل آیات اشاره و بعد از بیان فهرست کلی آیات، برخی از مهم ترین آنها را در هر دسته بررسی می کنیم.

الف) مفهوم شناسی

* 1.قرآن:
مقصود از قرآن کتاب آسمانی مسلمانان است که شش هزار و دویست آیه دارد و به صورت متواتر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ما رسیده و تحریف نشده است و در عصر کنونی بیشتر با قرائت حفص از عاصم منتشر می شود.
* 2. مهدویت:
مقصود اعتقاد به منجی است که در آخرالزمان ظهور می کند و بشر را نجات می دهد. این منجی در ادیان الهی و اسلام مطرح شده و در شیعه با نام محمد بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف و لقب هایی مثل«مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم» به عنوان دوازدهمین امام معصوم علیهم السلام مشخص شده است.
* 3. تفسیر:
در اصل به معنای کشف و پرده برداری است و در اینجا به کشف معانی واژه ها و جمله های قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آنهاست. به عبارت دیگر، تبیین مراد استعمالی آیات و آشکار کردن مراد جدّی آن بر اساس قواعد ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره موردنظر است.(2)
*4 . تأویل:
در اصل به معنای بازگشت دادن است و گاهی به معنای توجیه متشابه، و معنای خلاف ظاهر لفظ می آید که به وسیله قرینه حاصل می شود( برای واژه تأویل بیش از ده معنای استعمالی بیان شده است که در اینجا دو معنایی که در متن مقصود ماست، بیان شد(بنگرید به: راغب اصفهانی، 1332: ماده اول؛ طبرسی، 1395: 3/ 13؛ سیوطی، 1407: 2/ 192؛ ذهبی، بی تا: 1/ 13؛ معرفت، 1428: 3/ 28)همان طور که گاهی به معنای باطن نیز می آید( معرفت، 1428: 3/ 28؛ همو، 1425: 1/ 21) البته در قرآن گاهی به معنای تعبیر خواب(یوسف/6) و تحقق خارجی عینی مطلب(یوسف/100؛ اعراف/ 53) نیز می آید.
* 5. بطن:
در اصل به معنای پوشیده و غیرظاهر است و در اینجا مقصود معنایی از قرآن است که از ظاهر کلام به دست نمی آید و گاهی در احادیث بیان شده است.(مجلسی، 1385: 92/ 97)برخی صاحب نظران آن را به معنای قاعده کلی، برگرفته از آیه می دانند که با الغای خصوصیت به دست می آید.(معرفت، 1383: 1/ 30؛ همو، 1425: 1/ 21).
برای واژه «بطن»معانی دیگری نیز بیان شده است، ولی ما در اینجا معنایی را بیان کردیم که در متن مقصود ماست.(بنگرید به: طباطبایی، 1393: 3/ 65-44؛ شاکر، 1382: بحث بطن؛ رضایی اصفهانی، 1387: مبحث بطن).
* 6. تطبیق(جری):
در اصل به معنای انطباق یک مفهوم عام و کلی بر فرد خاص و جزئی است، مثل وقتی که «انسان» را بر «عباس» اطلاق و تطبیق می کنیم. از این شیوه در روایات تفسیری استفاده شده و در برخی احادیث نیز بدان اشاره شده است. امام محمدباقر علیه السلام در این زمینه فرمودند:
ظهره تنزیله و بطنه تأویله منه ما قد مضی و منه مالم یکن یجری کما یجری الشمس و القمر(مجلسی، 1385: 92/ 97).
گاهی هم از آن با عنوان قاعده «جری و تطبیق» یاد می شود.(طباطبایی، 1393: 1/ 41).
* 7. واژه «نُزلت»:
در اصل به معنای نزول آیات قرآن در مورد حادثه یا واقعه خاص است و بیشتر در مورد شأن نزول های قرآن به کار می رود؛ هرچند که گاهی در مورد قصه های گذشته و بیان حکم و تکلیف شرعی دائمی نیز می آید(معرفت، 1428: 1/ 254؛ بحرانی، 1344: 1/ 31 و 32) این واژه در احادیث تفسیری مهدویت در چند معنا به کار می رود:
یک. به معنای تطبیق یک آیه خاص بر غیر شأن نزول آن: در حدیث، آیه ای بر یکی از مسائل مهدویت تطبیق و از تعبیر« نزلت»استفاده می شود. برای مثال : در مورد آیه «أمّن یُجیبُ المضطرَّ إذا دعاهُ و یَکشِفُ السؤءَ و یجْعلکمْ خُلفاء الارضِ أ إلهُ معَ الله قلیلاً ما تذّکرون؛(نمل/62) بلکه آیا( معبودان شما بهترند یا )کسی را که درمانده، هنگامی که او را می خواند، اجابت می کند و(گرفتاری) بدی را برطرف می سازد و شما را جانشینان(خود یا گذشتگان در)زمین قرار می دهد؟ آیا معبودی با خداست؟! چه اندک متذکر می شوید»، از امام باقر علیه السلام نقل شده است:« نزلت فی القائم...»(مفید، 1413: 328؛ مجلسی، 1385: 2/ 369)؛ در حالی که آیه مطلق است و شامل هر فرد مضطر می شود؛ ولی در روایت بر یکی از مصادیق کامل یا مصداق اکمل تطبیق شده است.
دو. گاهی تعبیر نُزلت به معنای تأویل و بطن آیه به کار می رود. برای مثال در مورد آیه «قُل أراَیتُم إنْ اصبحَ ماوُکم غوراً فَمنْ یأتیکُم بِماء معین؛(ملک/30)بگو: آیا به نظر شما، اگر آب(سرزمین)شما[ در زمین] فرو رود، پس چه کسی آب روانی برای شما می آورد؟!»امام باقر علیه السلام فرمود:
هذه نزلت فی القائم یقول: إن أصبح إمامکم غائباً لا تدرون این هو فمن یأتیکم بإمام ظاهر یأتیکم باخبار السماء و الارض و حلال الله و حرامه؟ ثم قال علیه السلام: و الله ما جاء تأویل هذه الآیه و لابُد ان یجئی تأویلها.(صدوق، 1395: 1/ 325؛ مجلسی، 1385: 51/ 52).
در حالی که ذیل حدیث سخن از تأویل(و بطن)آیه است؛ اما در صدر حدیث تعبیر «نزلت» به کار رفته است، پس مقصود از نزول در اینجا بیان بطن و تأویل آیه است.
سه. واژه «نُزلت» گاهی به معنای تفسیر آیه می آید؛ همان گونه که در مورد آیه پنجاه و پنج سوره نور:« وَعَدُ الله الذینَ آمنوا مِنکُم و عمِلوا الصّالحات لیَسْتَخْلِفنّهم فی الارض؛ خدا به کسانی از شما را که ایمان آورده و [کارهای]شایسته انجام داده اند، وعده داده است که قطعاً آنان را در زمین جانشین خواهد کرد»، از امام صادق علیه السلام نقل شده است:« نزلت فی القائم و اصحابه»(مفید، 1413: 247) که تنها تفسیر آیه مربوط به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران ایشان است.

ب) پیشینه

در مورد آیات مهدویت در منابع تفسیری و حدیثی شیعه و اهل سنت مطلبی آمده است، از تفاسیر اهل سنت می توان به تفسیر قرآن کریم ابن کثیر(774ق)(ابن کثیر، 2000: 2/ 615 و...)و از تفاسیر شیعه: تفسیر مجمع البیان، تفسیر عیاشی، تفسیر نورالثقلین، تفسیر البرهان، تفسیر صافی، المیزان فی تفسیر القرآن، تفسیر نمونه، تفسیر قرآن مهر، و... اشاره کرد. بعد از این تفاسیر کتاب ها و مقاله های مستقل متعددی در این مورد نوشته شده است.(3)

ج) فهرست اجمالی آیات مهدویت

در مجامع حدیثی سیصد و بیست و چهار آیه قرآن با احادیث مربوط ذکر شده که مرتبط با مهدویت است.(4)
البته باید گفت که ارزش و دلالت این آیات با مباحث مهدویت یکسان نیست.(بنگرید به: الهیئه العلمیه من مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1428: الجزءالسابع، و کتب تفسیر روایی، مثل البرهان، نورالثقلین، صافی، نمونه و...)

یادآوری:

در برخی مجامع روایی و تفاسیر قرآن، آیات دیگری را مربوط به مباحث مهدویت دانسته اند؛ ولی با بررسی های به عمل آمده روشن شد که برخی از این موارد از معصومان علیهم السلام نقل نشده یا نسبت دادن آنها به معصومان علیهم السلام مشکوک است.
برای مثال ذیل حج/60(ابن کثیر، 2000: 2/ 87؛ الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 383) و صف/13(ابن کثیر، 2000: 2/ 366، الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 603)، تفسیر قمی آیه ها را مربوط به مهدویت دانسته است؛ در حالی که به ظاهر، تعبیر از صاحب تفسیر است نه امام معصوم و در یونس/ 50(ابن کثیر، 2000: 1/ 312؛ الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 246)، از ابوالجارود نقل شده است که معتبر نیست. در طه/113-110(قمی، 1404: 2/ 65؛ الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 350)، عنکبوت/ 10(قمی، 1404: 2/ 149؛ الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 467) و جن/ 26(قمی، 1404: 2/ 391؛ الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 619) با تعبیر«قال» نقل شده و استناد آن به معصوم روشن نیست. در کتب معجم الاحادیث المهدی، آنها را در ردیف آیات مفسر ذکر کرده است. برخی روایات مهدویت نیز از ابن عباس نقل شده است، مثلاً در مورد آیه 59 سوره نمل از ابن عباس حکایت شده است که اهل بیت علیهم السلام صفوه الله هستند(الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 435).
عجیب اینکه برخی موارد از کعب الاحبار نقل شده است که از ناقلان اسرائیلیات بود و روایات او نزد شیعه و سنی بی اعتبار است. برای مثال ذیل آیه55 سوره آل عمران (الهیئه العلمیه...، 1428: 7/ 78) و ذیل آیه 47 سوره حج(همان: 381؛ صدوق، 1416: 2/ 474 و 475)از کعب الاحبار روایتی نقل شده؛ در حالی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز نسبت داده نشده است. روشن است که نقل این اخبار، ضعیف و مرسل موجب وهن آیات مهدویت می شود؛ از این رو ما این آیات را در فهرست آیات مهدویت ذکر نکردیم.

د)تقسیم بندی آیات مهدویت

آیات مهدویت از منظرهای مختلف قابل تقسیم بندی است. می توان آنها را از منظر روش شناختی، موضوعی، تاریخی و... دسته بندی کرد؛ اما توجه ما در این نوشتار «روش شناسی فهم آیات با توجه به روایات تفسیری»است؛ یعنی به این آیات و روایات از دیدگاه روش ها و قواعد تفسیری نظر می کنیم.
تقسیم های مختلفی در مبحث مبانی، قواعد و روش های فهم و تفسیر قرآن صورت گرفته است(ر.ک به: رضایی اصفهانی، 1385) که براساس آنها می توان روایات تفسیری را دسته بندی کرد؛ از جمله اینکه یک دسته از روایات تفسیری، مصادیق آیه را بیان می کند و دسته دیگر تأویل و بطن و دسته سوم تفسیر آیه را روشن می سازد. این تقسیم بندی ها در روایات تفسیری آیات مهدویت نیز جاری است.

1. تفسیر آیات در مورد مهدویت

برخی احادیث تفسیری که ذیل آیات مهدویت نقل شده است، مفاهیم و مقاصد آیات را توضیح می دهد؛ یعنی به نوعی تفسیر اصطلاحی آیه را بیان می کند در اینجا به برخی از مهم ترین این آیات اشاره می شود:

یک. آیات اظهار(تسلط دین اسلام بر ادیان الهی)

منظور آن دسته از آیاتی است که تسلط نهایی دین اسلام بر ادیان الهی را نوید می دهند؛ ولی هنوز تحقق نیافته است و تنها تفسیر آن در مورد مهدویت صادق است. این آیات با تعابیر مشابه در چند سوره تکرار شده است.
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ‌ .(توبه/33؛ صف/9).
او کسی است که فرستاده اش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه دین[ها] پیروز گرداند؛ و گرچه مشرکان ناخشنود باشند.
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفَى بِاللَّهِ شَهِیداً .(فتح/ 28)
او کسی است که فرستاده اش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه دین[ها] پیروز گرداند؛ و گواهی خدا کافی است.
از امام صادق علیه السلام در مورد آیه 33 توبه و 9 صف نقل شده است که فرمود:
اذا خرج القائم لم یبق مشرک بالله العظیم و لا کافر الا کره خروجه لو کان فی بطن صخره لقالت الصخره یا مؤمن فی مشرک فاکسرنی و اقتله.(کوفی، 1410: 184؛ عیاشی، بی تا: 2/ 87، ح52).
هنگامی که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کنند، هیچ مشرک به خدای بزرگ و کافری نمی ماند؛ مگر آنکه از قیام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ناراحت است. و اگر بر فرض در دل سنگی مخفی شوند، آن سنگ ندا می دهد که ای مؤمنان مشرکی اینجاست، مرا بشکنید و او را بکشید.
در برخی احادیث از امام صادق علیه السلام حکایت شده است که در مورد آیه فرمود:
و الله ما نزل تأویلها بعد، قلت: جعلت فداک و متی ینزل تأویلها؟ قال: حین یقوم القائم إن شاءالله...(ابن حجام، 1420: 3/ 382، ح434).
به خدا سوگند که تفسیر این آیه هنوز نیامده است. پرسیدم: فدایت شوم تفسیر آیه چه موقع تحقق می یابد. فرمود: هنگامی که قائم ما قیام کند ان شاء الله...
واژه «تأویل» در این روایت به معنای تحقق خارجی عینی است، پس مفاد آیات پیشین در مورد«پیروزی نهایی اسلام بر تمام ادیان از صدر اسلام تاکنون» تحقق نیافته است، پس مقصود آیه، زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است که دین اسلام به دست او بر همه ادیان پیروز می شود؛ بنابراین تفسیر آیه( نه تأویل اصطلاحی به معنای باطن یا معنای خلاف ظاهر آیه) و مقصود آیه، زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است.
مشابه روایت فعلی از اهل سنت نیز حکایت شده است، از این رو برخی مفسران اهل سنت تحقق آیه را هنگام خروج مهدی دانسته اند.(5)

دو. آیه رفع فتنه از جهان

وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (انفال/ 39).
و با آن(کافر)ان پیکار کنید، تا آشوبگری باقی نماند، و دین یکسره از آن خدا باشد؛ و اگر آنان(به کفر) پایان دادند، پس در واقع خدا به آنچه انجام می دهند، بیناست.
از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه پرسش شد، فرمود:
إنّه لم یجیء تأویل هذه الآیه و لو قد قام قائمنا بعده سیری من یدرکه ما یکون من تأویل هذه الآیه و لیبلغن دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم ما بلغ اللیل، حتی لا یکون شرک علی ظهر الارض کما قال الله.(عیاشی، بی تا: 2/ 56، ح48؛ طبرسی، 1395: 3/ 543)در حقیقت تأویل این آیه هنوز نیامده است و اگر قائم ما قیام کند، بعد از آن است که هر کس او را درک کند، تأویل این آیه را می بیند و دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم به نهایت می رسد تا اینکه شرک بر روی زمین نخواهد بود؛ همان گونه که خدا فرموده است.
واژه «تأویل» در این روایت نیز به معنای تحقق عینی خارجی است(نه تأویل اصطلاحی به معنی باطن یا خلاف ظاهر آیه)و روشن است که از صدر اسلام تاکنون فتنه ها کم و بیش وجود داشته و دین اسلام بر جهان مسلط نشده است و این مطلب که تفسیر آیه است، در زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تحقق می یابد.
آلوسی از مفسران بزرگ اهل سنت نیز ذیل آیه اشاره می کند که تأویل آیه هنوز محقق نشده است و تأویل آن هنگام ظهور مهدی خواهد آمد که بر روی زمین هیچ مشرکی نخواهد ماند(آلوسی، 1405: 9/ 174).

سه. وعده حکومت بندگان صالح و مؤمنان نیکوکار بر زمین

وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ‌ (انبیاء/105).
و به یقین، در زبور بعد از آگاه کننده(تورات) نوشتیم که بندگان شایسته ام، آن زمین را به ارث خواهند برد.
از امام باقر علیه السلام حکایت شده است:
الکتب کلّها ذکر، و ان الارض یرثها عبادی الصالحون. قال: القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و اصحابه.(طبرسی، 1395: 4/ 66؛ کاشانی، 1346: 6/ 125؛ صافی گلپایگانی، 1377: 159؛ مجلسی، 1385: 9/ 126).
همه کتاب های آسمانی مصداق ذکرند و مقصود از این آیه، امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران حضرت است.
آلوسی بعد از ذکر اقوال در مورد آیه، به این نتیجه می رسد که وراثت زمین و لوازم آن برای صالحان، در مورد مؤمنان و در عصر حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی است.(آلوسی، 1405: 17/ 95) البته این وعده الهی در زبور داود در کتاب مقدس فعلی نیز آمده است:
زیرا که شریران منقطع می شوند و اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد. (کتاب مقدس، عهد عتیق، زبور داود، مزمور37، جمله 9 و 10)
صالحان وارث زمین خواهند بود...(همان: جمله 29)
در قرآن کریم آمده است:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاَ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً.(نور/ 55)
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و[ کارهای] شایسته انجام داده اند، وعده داده است که قطعاً آنان را در زمین جانشین خواهد کرد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین کرد و مسلماً، دینشان را که برای آنان پسندیده است، به نفعشان مستقر خواهد کرد؛ و البته بعد از ترسشان، (وضعیت) آنان را به آرامش مبدّل می کند؛ در حالی که مرا می پرستند[ و] هیچ چیز را شریک من نخواهند ساخت.
از امام صادق علیه السلام حکایت شده است که در مورد آیه فرمود:« نزلت فی القائم و اصحابه»(مفید، 1413: 247؛ مجلسی، 1385: 51/ 58).
این آیه در مورد امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران او آمده است؛ البته مقصود از نزول در این گونه احادیث، همان تفسیر است؛ نه شأن نزول اصطلاحی آیه.
از اهل سنت، ابن کثیر در ذیل آیه با ذکر روایتی که تعداد سرپرستان امت را دوازده نفر معرفی می کند، مهدی موعود را یکی از این خلفای عادل معرفی می کند که جهان را از عدل پر خواهد کرد.(ابن کثیر، 2000: 2/ 615).
روشن است که این وعده الهی که در کتاب های آسمانی پیشین و قرآن آمده است و نیز وعده الهی در مورد جانشینی مؤمنان نیکوکار بر همه زمین و حصول امنیت کامل، هنوز تحقق نیافته است و بر اساس روایات تنها در زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تحقق می یابد.