تاپیک شهر ورزنه در انجمن نصف جهان
انسان از گذشته دور واز زمانی که به کشاورزی مشغول شد یا در کنار چشمه ویادر کنار رودخانه به استفاده ومهار آب افتاد ؛ چشمه ها به لحاظ اینکه در سطح زمین جریان داشت تها زحمت هدایت آب به زمین های کشاورزی را می طلبید اما گود بودن بستر رودخانه انسان را به فکر بستن بندهاو ایجاد کاناهای انتقال آب انداخت واین تا زمانی معنی داشت که آب در بستر رودخانه در حال جریان باشد در غیر این صورت انسان می بایست به فکر چاره ای می بود و آن حفر چاه بود . اولین انگیزه برای حفر چاه تامین آب آشامیدنی انسان بود که بسیار ساده با یک ظرف سفالی و یک ریسمان انجام می شد اما استفاده از آب چاه برای زمین های کشاورزی برداشت حجم بیشتری از آب را می طلبید که با زور بازوی انسان هیچ تناسبی نداشت . استفاده از نیروی گاو جهت شخم زدن زمین و کارهای کشاورزی دیگر ، تجربه خوبی شد تا انسان به فکر بالا کشیدن آب از چاه با نیروی گاو بیفتد.
ورزنه به مانند بسیاری از جاهای دیگر با توجه به اینکه شغل اکثر مردم ویا به عبارتی همه مردم کشاورزی بود تا قبل از ورود موتورهای آب کش از نیروی گاو جهت بالا کشیدن آب از چاه استفاده می کرد که از آن زمان 50 سالی می گذرد ؛ معمولاً در گاوچاهها از دو راس گاو استفاده می شد و دو نفر نیز می بایست دست اندر کار این مجموعه می بودند ؛ یک نفر کار هدایت گاو را بر عهده می گرفت و نفر دیگر مسئول آبیاری و کلیه کارهای مرتبط به زمین بود ومعمولاً در این روش از آبیاری 3000 متر مربع زمین کشاورزی در یک روز به زیر آب می رفت . گاوها نیز هر کدام در یک نوبت کاری یا صیح تا ظهر و یا ظهر تا بعد از ظهر به کار گرفته می شدند ؛ گاوها از نژاد خاصی بوده وبه آنها گاو سیستانی می گفتند چرا که دارای یال و کوهان بودند که هر دو ویژه گی جهت استفاده برای آب کشی ضروری می بود ؛ کوهان به عنوان تکیه گاه چمله و مانع از رها شدن طناب پچ بند و یال باعث می شد که چمله مستقیماً با گردن گاو در تماس نبوده و احیاناً باعث زخم شدن و ایجاد درد برای گاو شود . در حین آب کشی گاوگردان معمولاً اشعاری را در قالب دو بیتی به سبک شیرازی می خواند که این خود باعث عدم احساس خستگی در فرد شده و فرمان برداری گاو را بیشتر می نمود ؛ وقتی که دو بیتی گاو گردان تمام میشد هم دلو پر آب شده بود و هم گاو میدانست باید حرکت کند .
گاو چاه ها تکنولوژی قدیم محسوب میشد که در به وجود آمدن آن 33 قطعه نقش اساسی داشته و با نبود هر کدام از آنها آّبی بر زمین جاری نمی شد :
قطعات و اصطلاحات گاوچاه
چاه :
گودالی به شکل استوانه که در زمین حفر کنند و از آن آب بالا کشند
کُکا چاه :
دو دیوار به ارتفاع 2 تا 5/2 متر که به صورت موازی در دو طرف دیواره چاه کشیده می شود و یُووَن (چرخ چاه ) بر روی آن قرار می گیرد این دو دیوار در پایه به اندازه قطر چاه از هم فاصله دارند و هرچه به طرف بالا می روند از قطر کاسته شده و به هم نزدیک شده تا بتوان چرخ چاه را بر آن قرار داد.
قوچان :
گودالی شیب دار با زاویه حدود 40 درجه وطول تقریبی 10 متر که گاو در طول آن با حرکت رفت وبرگشت باعث کشیده شدن طناب رَند و چرخش یوُوَن (چرخ چاه ) ونهایتاً بالا آمدن دلو از چاه می شود
یوُوَن :
(چرخ چاه) چرخی با قطر 80 تا 100 سانتیمتر و پهنای 50 سانتیمتر با محوری در وسط که دقیقاً در میانه چاه بر روی کُکا چاه ( دو دیوار در دو طرف چاه ) قرار می گیرد و با طناب رند به چرخش در می آید
طناب رند :
طنابی زخیم با قطر 4 سانتیمتر و طول 12 متر که یک سر آن به دلو وسر دیگر به پَچ بَند( طناب چهار لایی که به مانند بازو عمل می کند ) متصل میشود
طناب پَچ بَند : یک طناب چهار لا که در دو سر آن دو سوراخ پیش بینی شده وبه هنگام اتصال به طناب رند از وسط تا شده و دو بازورا به وجود می آورد که امکان اتصال طناب رند به گاو را فراهم می کند
طناب کَف بندی :
طنابی به طول 150 سانتیمتر که یک سر آن به بازوی راست طناب پَچ بند وسر دیگر آن به ران دست راست گاو بسته می شود این عمل باعث شده گاو درانتهای قوچان هنگام چرخش به چپ جهت بالا آمدن ، طناب پچ بند از گردن آن رها نشود
طِنَفچِی :
طنابی با قطر 1 سانتیمتر وطول 14 متر که یک سر آن به خرطوم دُول ( دلو ) متصل شده وسر دیگر آن پس از عبور از یُووَن (چرخ چاه ) به گاو متصل میشود کنترل این طناب به دست گاو گردان است اگر چه طول طناب به اندازه ای تنظیم شده که هنگامی که دُول (دَلو ) در ته چاه است طناب کشیده شده و خرطوم به صورت عمودی بایستد و مانع از خارج شدن آب از دُول ( دَلو) بشود و هنگامی که دُول به دهانه چاه رسید باعث شده خرطوم به صورت افقی بایستد و آب از دُول تخلیه گردد
طناب چَمبَره :
طنابی به طول قوچان که در امتداد دیواره راست قوچان کشیده شده و یک سر آن به انتهای قوچان وسر دیگر به دیواره کُکاچاه ( نیش آخر ) متصل می شود ؛ طناب چمبره یک حلقه از آن عبور داده می شود و افسار گاو به این حلقه متصل می شود ؛ به هنگام بالا وپایین رفتن گاو در قوچان حلقه نیز در طناب چمبره شناور شده و در صورتی که گاو قصد انحراف از مسیر و خروج از قوچان را داشته باشد مانع می شود .
طناب کورَک :
طنابی که به چوب میان چاه متصل می شود و هنگامی که به هر علت بخواهند چرخ را در حالت ثابت قفل نموده طناب را به پره های جرخ می آویزند
تُرنِی جِلُو :
چوب استوانه ای شکل با طول 50 سانتیمتر که بر دهانه چاه به سمت حوضچه تخلیه آب نصب شده وطناب کوچک که به خرطوم دلو متصل است بر آن حرکت می کند وظیفه این استوانه گردان سهولت حرکت طناب کوچک و هدایت دلو است
ترنی عقب :
چوب استوانه ای شکل با طول 70 سانتیمتر که بر دهانه حوضچه تخلیه آب ( قُووُو ) بر دو پایه چوبی قرار گرفته وبه همرا چرخ چاه به چرخش در می آید و امکان هدایت و تخلیه دلو را فراهم می سازد .
زُلفَک :
قطعه چوب مستطیل شکل به طول 20 سانتیمتر و عرض 10 سانتیمتر و قطر 5 سانتیمتر بر روی چوب لب چاه نصب شده و محور ترنی جلو در آن قرار می گیرد
چوب لب چاه : چوبی با طول 150 سانتیمتر که بر لب چاه به سمت حوضچه تخلیه آب به صورت کاملاً ثابت نصب شده و زُلفَک و تُرنی جلو به آن متصل می شود . چوب لب چاه پایه افقی تُرنی جلو محسوب می شود
مِیخچِه :
پایه های عمودی تُرنی عقب محوب می شود . دو چوب به طول 70 سانتیمتر که بر لب حوضچه تخلیه آب در یک امتداد به فاصله 60 سانتیتری از یکدیگربه صورت عمدی نصب شده و در هر کدام یک سوراخ تعبیه شده که محور ترنی عقب در آن به چرخش در می آید .
حَمّال :
چوب باریکی به طول یک 1 متر که به صورت مایل در کنار میخچه نصب شده و باعث عدم خروج طِنَفچِی ( طناب دلو ) از مدار گردشش می شود
چَملِه :
چوب خمیده ای به شکل U ( یوو ) و طول 70 سانتیمتر که فاصله دوسر آن از یکدیگر 25 سانتیمتر می باشد
در دو سوی چمله 3 یا 4 سوراخ تعبیه شده که امکان تنظیم آنرا فراهم می سازد و مِژِه در آن قرار می گیرد به هنگام اتصال طناب پچ بند به گردن گاو اول چمله را در گردن گاو کرده و بعد چمله را از دو سوراخ طناب پچ بند رد نموده و توسط مژه راه خروج طناب را مسدود می کنند .
مِژِه :
دو قطعه فلز سوزنی شکل به طول 10 سانتیمتر که پس از عبور چمله از گردن گاو و کوله بند و طناب پَچ بند در سوراخ چمله گذاشته و مانع خارج شدن طناب پچ بند می شود
کوله بند :
قطعه چرم نیم دایره ای شکل که دایره آن به تناسب گردن گاو می باشد ؛ در دوسر آن یک بند چرمی در نظر گرفته شده که با تا کردن آن دو سوراخ در دو طرف کوله بند به وجود می آید و از آن چمله عبور می کند . کوله بند دو لایه دارد یک لایه چرمی و یک لایه نمدی که در زیر لایه چرمی قرار دارد وبر گردن گاو قرار می گیرد و مانع از زخم شدن گردن گاو به هنگام کشیدن طناب رند می شود
بالیشتنی :
قطعه چوبی به طول 40 سانتیمتر و عرض 25 سانتیمتر که میان آن به صورت نیم دایره تراش خورده و محور چرخ چاه ( یوون ) برروی آن قرار می گیرد . این قطعه چوب باعث می شود محور چرخ چاه مستقیماً با دیوار ککا چاه در گیر نبوده و باعث تسهیل چرخش آن شود .
چوب میون چا :
چوبی که میان دو دیوار ککاچا نصب می شود این چوب محل اتکا گاو گردان محسوب می شود همچنین محافظ ونرده به حساب می آید به گونه ای که اگر زمانی گاو قصد خروج از قوچان به طرف چاه را داشت مانع افتادنش در چاه شود
چشمه چا :
در یکی از دیوارهای ککا چاه در فاصله کمی از چوب میان چا یک محل را برای گذاشتن غذای گاو گردان در نظر می گرفتند . علت این امر این بوده ست که گاوگردان با توجه به عدم فرصت بتواند غذای خود را د رحین کار میل کند.
حلقه چمبره :
حلقه ای که طناب چمبره از آن عبور داده شده و افسار گاو به آن بسته می شود
میخ چمبره :
میخی که در انتهای قو چان در دیواره آن کوبیده می شود و طناب چمبره به آن وصل می شود
نیش آخر :
در دیوار راست ککا چا روبروی قوچان یک چشمه تعبیه شده ودردرون آن یک چوب به مانند دسته کار گذاشته می شود که به آن نیش آخر می گویند . طناب چمبره یک طرف آن توسط میخ چمبره به اتهای قوچان متصل شده وطرف دیگر طناب به نیش آخر متصل می شود
دُول :
دلو : ظرف چرمی یا لاستیکی خمره ای شکلی که توسط آن ازچاه آب کشیده می شود ودارای اندازه های مختلفی به تناسب استفاده می باشد
اجزاء تشکیل دهنده دُول ( دَلو ) :
1 - خرطوم : قطعه چرم لوله ای شکل که به انتهای دلو متصل شده و در واقع دهانه خروج آب محسوب می شود خرطوم توسط طنفچی کنترل می شود.
2 – چهارچوبه : چوبی به شکل بعلاوه ( + ) که در دهانه دلو قرار داده می شود و باعث می شود دهانه همیشه جهت برداشت آب باز بماند .
3- دوال گوشه : ریسمان محکمی که چهار چوبه را به دلو متصل می سازد
4- قول : حلقه فلزی تخم مرغی شکل که یک سوی آن به چهار چوبه دلو متصل شده وسوی دیگر آن که دارای سوراخی می باشد میخ فلزی در آن قرار داده شده و سر آن پخ می شود به طوری که حلقه در میخ بچرخد و از آن خارج نشود ، احیاناً اگر به هنگام بالا آمدن دلو طناب چرخید حلقه قول تاب طناب را خنثی نموده و از چرخش دلو جلو گیری می نماید
5- زنجیردول ( دلو ) : چند حلقه زنجیر که یک طرف آن به قول و طرف دیگر به دو برایی متصل می شود
6- دو برایی : دو حلقه فلزی بیضی شکل نسبتاً بزرگی که در آخرین حلقه زنجیر دلو آویخته می شود . این دوحلقه از سوی دیگر به چوب 20 سانتیمتری به نام شیگیلی متصل می شود
7- شیگیلی : یک قطعه چوب به طول 20 سانتیمتر که امکان اتصال طناب رند به زنجیر دلو را فراهم می سازد
8- نخ شیگلی : ریسمانی که مانع خارج شدن حلقه های دو برایی از چوب شیگیلی می شود
منبع: سایت میراث فرهنگی شهر ورزنه
