تبیان، دستیار زندگی

 اما از ابتدای نمایش فیلم رسوایی اثری از آن همه هیاهو یافت نمی‌شود؛ همه افراد حقیقی و حقوقی که برای تخریب شخصیت مسعود ده‌نمکی و ترغیب مردم به نرفتن به سینما برای دیدن سه گانه اخراجی ها از هیچ کوششی فروگذار نکرده بودند، در سکوت فرو رفته‌اند و به جز چند نقد نیم‌بند خبری از آن همه فحاشی و توهین نیست؛ انگار که نمایش موفق این فیلم عرفانی ـ اجتماعی همه آن ها را خلع سلاح کرده است. اما چرا؟ این فیلم چه خاصیتی داشت که مخالفان سرسخت آقای ده‌نمکی چاره‌ای به جز سکوت نیافتند؟ پاسخ این پرسش چندان مشکل نیست:

الف- تِم سه گانه اخراجی ها کمدی بود. متأسفانه به خاطر تأثیر چند دهه فیلم فارسی های مبتذل در سینمای ایران معنای کمدی با هجو و هذل یکی شده و به عنوان یک ژانر سخیف و دم‌دستی در سینما که تنها هدفش خنداندن مردم به هر قیمت است شناخته می‌شود. همین موضوع بهانه خوبی بود که ابعاد حماسی و مذهبی اخراجیها را نادیده بگیرند و دلیل فروش آن ها را جلف‌بازی و هذل‌گویی بشمارند. اما در مورد فیلم رسوایی این ابزار از دست مدعیان گرفته شد. رسوایی یک فیلم ملودرام جدّی با تم عرفانی ـ اجتماعی است.

ب- جریان شبه-روشنفکری سینمای ایران از قبل از انقلاب به یک تقسیم‌بندی‌ قائل بودند که فیلم یا هنری است یا گیشه‌ای، یا معناگراست و یا جلف، یا روشنفکرانه است یا پوپولیستی؛ در این تقسیم‌بندی فیلم های معناگرا لزوماً کم فروش و فیلم های جلف لزوماً پرفروش و مورد استقبال مخاطب عام هستند. به زبان دیگر مخاطب عام از فیلم معناگرا فراری و مایل به فیلم فارسی‌های بی‌ارزش است و به جز این دو نوع فیلم هیچ نوع دیگری فیلم وجود ندارد. این تقسیم‌بندی غلط بهانه‌ای بود در دست روشنفکرنماهای سینمای ایران تا بتوانند عدم اقبال مردم به فیلم هایشان را توجیه کنند.

از بزرگانی که سعی کرد ماهیت غلط، غیر علمی و سیاسی‌کارانه این تقسیم‌بندی را روشن سازد، سید شهیدان اهل قلم، سید مرتضی آوینی بود، که در زمان حیات طیبه‌اش با نوشتن مقالات و نقدهایی عالمانه به نقد ماهوی این جریان پرداخت؛ شهید آوینی در این مقالات اثبات می‌کند که یک فیلم معناگرا بااستفاده از عناصر دراماتیک، سیر داستانی جذاب و استفاده از تکنیک های بصری می‌تواند و باید پرفروش باشد. اما عملاً فیلم هایی که موید این نظر شهید آوینی به حساب می‌آمدند، معدود بودند و در میان فیلم های موفق در گیشه تنها می توان به فیلم آژانس شیشه‌ای اشاره کرد. همین تقسیم بندی غیرعلمی بود که بهانه بسیاری از حمله‌ها به سه‌گانه اخراجی ها و سازنده آن بود. اما در تاریخ صد ساله سینمای ایران، فیلم رسوایی بهترین نمونه فیلم عرفانی و معناگراست که به چنین فروش و اقبال مردمی دست یافته است.

عناصر داستانی در آن بسیار خوب و بهتر از اخراجی ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند به ویژه دو عنصر ساسپنس[۱] و قابل پیش بینی نبودن وقایع. بیننده فیلم تا لحظه آخر نمی‌داندکه فیلم چگونه پایان خود خواهد رسید؟ و چگونه نقش اصلی فیلم می‌تواند از محاصره وقایع ناگوار اطراف خویش نجات پیدا کند؟ همین امر باعث برانگیختن مخاطب برای دنبال کردن فیلم تا انتهای آن شد. سیر داستانی روان، فیلمبرداری خوب و بازی های حرفه‌ای بازیگران اصلی به ویژه آقای اکبر عبدی و خانم الناز شاکردوست از نقاط مثبت دیگر این اثر بود.

داستان فیلم رسوایی داستانی عرفانی شبیه حکایات مولوی است که در عصر مدرن اتفاق افتاده است. پیروز میدان تقابل های فیلم روحانی زاهد و مردی است به نام حاج یوسف که در راه انجام وظیفه شرعی از همه راضی‌تر به رضای الهی است و بازنده اصلی حاجی متظاهر و ریاکاری است که ظواهر دین برایش ابزاری است برای پیش بردن اهداف و مطامع شخصی و مادّی؛ و البته مردمی که در این بین حیرانند و محکوم به قضاوت بر ظاهر، تا زمانی که پرده‌ها فرو افتند.

 مسعود ده‌نمکی کارگردانی و نویسندگی چهار فیلم با فروش میلیاردی و پرفروش‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران ــ اخراجی های ۲ـ را درکارنامه سینمایی خود دارد. 

دغدغه‌های اصلی او در فیلم هایش نمایش فقر و تبعات منفی آن بر روی جامعه، مذموم بودن ریا و تزویر و فجایعی که ریاکاری به بار می‌آورد، اعتقاد به وجود خوبی در وجود انسان هایی که به ظاهر و با معیارهای روزمره خوب نیستند و اعتقاد عمیق به ایمان بدنه مردم به اسلام واقعی و توان تحول‌آفرینی این اسلام است. مسعود ده‌نمکی در این ساختار معنایی شدیداً معتقد است که به ورطه گناه کشیده شدن بسیاری نه به خاطر خواست خودشان بلکه نتیجه مستقیم وجود زمینه‌های مساعد اجتماعی، مذهبی و سیاسی به ویژه فقر و ریاکاری اهل دین و دور افتادن آن ها از مردم است؛ او فقر مردم و ریاکاری اهل دین را بزرگترین دشمنان دین می‌داند.

۱- suspense یکی از عناصر اصلی دراماتیک است که ترجمه دقیقی در فارسی ندارد و اشاره دارد به حس کنجکاوی شدید برای دانستن شیوه پایان یافتن داستان و هیجان ناشی از آن در خواننده داستان یا بیننده فیلم. به عبارت دیگر عنصری در داستان که باعث می‌شود یک شخص تا لحظه آخر به خواندن یک رمان یا دیدن یک فیلم ادامه دهد. این عنصر دراماتیک نقش بسیار مهمی در ایجاد جذابیت و هیجان در داستان و البته به فکر فرو بردن مخاطب بر عهده دارد.