تبیان، دستیار زندگی

میزگردی در راسخون با حضور سرکار خانم عزت السادات میرخانی و سرکار خانم زهرا ترسلی

خانم میرخانی:بسم الله الرحمن الرحیم
آنچه که ما در اندیشه اسلامی به لحاظ جایگاه انسان داریم به طریق واقع بینانه وارد بحث شویم باید دید جایگاه اسلام درباره انسان و به تبع زن و مرد چگونه است و آیا جنسیت نقشی در احکام اسلام دارد اگر دارد؟ کجاها دارد و اگر ندارد؟کجاها و نیز باید دید در شیوه های عملی حضرت بدین نحو عمل کردند و عمدتاً نگرش ایشان نسبت به خانواده، جامعه و حتی در عرصه حکومت همین گونه بوده است و آیا می توان به صورت یک شیوه عملی در شیوه های اجتهادی بدین گونه استدلال کنیم و آنگونه که ائمه خودشان فرمودند:علینا القاء الاصول و علیکم بالتفریع دقیقاً شیوه قانونی ما از یک اسلوب و نظم و یک تفکر جامع سیستمی برخورداراست.
می دانیم که حتی فقهای بزرگ اسلام و نیز مفسرین بزرگ در تفسیر قرآن مانند علامه طباطبایی و شهید مطهری در ارزیابی یک موضوع به تمام روایات و آیات نسبت به آن موضوع پرداخته اند و نیز در قرآن محکم و متشابه داریم ، ناسخ و منسوخ داریم مطلق و مقید داریم حاکم داریم و محکوم داریم پس سیر اصول فقهی را در اندیشه شیعی می بینید که اجتهاد در بسیاری از فرق اسلامی مسدود شد و به خاطر عدم جامعیت و عدم تفکر سیستمی در موضوعات و ورود به اندیشه هایی است که کارساز است بلکه نه تنها کارساز نبود بلکه تأویل گرایی در دین بود مثل قیاس، استقراء، استحسان که جایگاه استنباط فقه اهل سنت است ولی ائمه در برابر این انحرافات می ایستادند.

پس اینکه می توان یک اصل کلی را استخراج کرد و نیز شرایط تنقیح ملاک که هر جایی در مسئله اجتهاد نمی توان تنقیح ملاک کرد و موضوع را به جاهایی دیگر تسری داد هم چنانکه به تعبیر شهید مطهری از ظاهر این خطبه فقها در مباحث فقهی شان استفاده نکرده اند.
البته متفکرانی مثل شیخ مفید، شیخ صدوق و نیز سید رضی این را نقل کرده اند و اینکه قضایای خارجیه باشند هم محفوظ است ولی از نگاه دیگری می توان گفت تفکر جامع سیستمی که در باب اجتهاد داریم که اسلوب اصلی آن را ائمه به ما یاد دادند که چگونه و شیوه ادله روایات را برقرآن مطرح کردند.
لذا قبل از بحث قضایای خارجیه که خود اسلوبی دارد و در ملاک تنقیحح ملاک کشف علت تامه لازم است و اگر نتوانیم از مباحث دیگر این را بدست آوریم نمی توان حکم داد.
غیر از اینکه حضرت نسبت به اهل کوفه چنین بیاناتی دارند که یکجا از آنان نکوهش می کنند و یکجا تعریف می کنند. حتی در برخی موارد حضرت عباراتی درباره اینها بکار می برند که عقل شما گویی رشد نکرده و عقل شما چون حلوم الاطفال است پس آیا می توان اینها را یک قضیه کلی فرض کنیم قطعاً نمی شود پس اگر جامعیت و کارآمدی و نظام مندی اجتهاد شیعی را در نظر بگیریم با این حرفها دیگر سازگار ندارد.

پس کاری که باید بشود همان جامعینی است که در شیوه ائمه معصومین الی ما شاء الله داریم درباره شیوه قضایای حضرت در موسوعه ای که آقای ری شهری جمع آوری کرده اند بخش عمده ای از کتاب جلد ده و یازده اختصاص به این شیوه های حضرت دارد.
پس اگر سطحی نگری را کنار گذاشته بطن گرا شویم و نیاییم یک جزء را بگیریم و صد جزء را رها کنیم همانچه که شیوه ائمه معصومین که آموزش داده اند بحث جامعیت، عقلانیت، مبانی و اصول گرایی علمی، تطبیق ادله با هم و اینکه خود امیرالمؤمنین علیه السلام بارها فرمودند که وقتی دو قاضی دو حکم مختلف می دهند می فرمایند آیا اصول اولیه شما دو تا بوده پس باید برگردیم به اصول اولیه و آیا تغایر دارد چرا؟آیا از باب تحضیض است یا از باب قضیة فی الواقعه است؟ همه اینها جای بحث دارد . پس باید این مسأله در قضیه اجتهاد بیاید تا روشن گردد و درباره جایگاه حقیقی انسان آیا جنسیت دخیل است یا نه؟ اگر دخیل هست باید سایر موارد هم دخیل باشد و اگر نیست چرا باید فقط به عنوان اینکه اینجا زن است محدودیتها را بیان کنیم. آیا اینها القائاتی نیست که زنان را از اندیشه ناب اسلامی دور می کند؟

اگر ما تمام دریچه های ورودی را بستیم و تمام مجاری تنفسی را هم گرفتیم به انسان می توانیم بگوییم خوب نفس بکشد؟ یک بخش از رشد اندیشه هر انسانی دقیقاً در گرو مجاری است که این رشد را فراهم می کند و باید این مجاری را در نظر حضرت بررسی کنیم که آیا جنسیت بردار است مثلاً تعبیری که حضرت دارند:
«العقل تزید بالعلم و التجارب».
عقل با علم و تجربه افزایش می یابد.
خوب این را کلی بیان می کنند یا به جنسیت اختصاص می دهند.
وقتی دسته بندی می کنیم سخنان حضرت را می بینیم که چه چیزهایی عقل را رشد می دهد و چه چیزهایی عقل را زمین می زند و جنسیت هم اصولاً مطرح نیست.
اینجا هم که اشاره شده به نقصان عقول آیا می توان با ادله کلی این را کلی گرفت و یا نمی توانیم چون با اصول اولیه سازگاری ندارد پس چه کنیم بیاییم سراغ شیوه های اجتهاد و آن قضیه ای که زن و شوهر خدمت آقا می رسند و ادعای شوهر این است که زن مرتکب فحشاء شده است چون فرزندی به دنیا آورده و از ابتدای ازدواج اینها 6ماه بیشتر نمی گذشته و حضرت در اینجا اسلوب جامع نگری را به شوهر یاد می دهد می گویند آیا این آیه را تلاوت کردی که:
حمله و فصاله ثلثون شهرا

و بعد می فرمایند آیا این آیه را تلاوت کردی که :
«و الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملة لمن أراد أن تم الرضاعة»
یعنی می فرمایند نمی توان یک دلیل را گرفت و دلایل دیگر را رها کرد پس به همین نحو خود اسلوب ها را از حضرت می گیریم اگر چه سیره عملی را کنار بگذاریم، اگر چه بحث رجالی و سندی را کنار بگذاریم باز می بینیم این برداشت کلی با آن تفکر جامع سیستمی سازگار نیست.
بنابراین سرکار خانم میرخانی با توجه به صحبتهای شما نمی توان یک اصل کلی از این خطبه برداشت کرد ضمن اینکه با سیره حضرت هم نمی خورد پس این قضیه واقعیه نیست وبه موقعیت و شرایط آن زمان بستگی دارد.
ببینید روایاتی داریم مثلاً در بحث بلوغ که کار می کردم روایتی برخورد کردم که فرموده:
«...إذا بلغ الغلام خمسة أشبار»

وقتی پسر بچه پنج وجب شد تکلیف می شود و ما می دانیم که مثلاً نژاد آسیایی و اروپایی متفاوتند پس آیا می توان این یک روایت را بگیریم و یک قضیه حقیقیه بسازیم قطعاً نه. یا می بینیم می گویند این مورد «معرض عنه»است یعنی چون همخوانی ندارد با دیگر ادله فقها از آن اعراض کردند چون با اسلوب کلی سازگاری ندارد به نظر من اگر منشهای تاریخی هم کنار بگذاریم . با تفکر جامع سیستمی درباره جایگاه زن در اسلام می توان بحث کرد و نیز با آیه قرآن که حقیقت انسان را می فرماید:
«انا خلقناکم من ذکر او انثی و جعلناکم شعوباً...إن اکرمکم عندالله اتقیکم»سازگاری ندارد.
آن وقت پس چه عاملی برای این روایات داشته باشیم و بعد یک مجتهد می تواند بفهمد که این اصل است یا نه.
گاهی قران بهترین مدح را درباره انسان می کند از آنطرف هم بدترین تعریف را دارد:
«إن شر الدواب عندالله الصم البکم الذین لا یعقلون.»خدایی که به حمایت انسان پرداخته در جایی که فرشتگان گویند:
«اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء».

حال سؤالم این است که آیا می توان به استناد حرف فرشتگان انسان را موجودی خونریز و شروری شمرد، خدا در جواب می فرماید:
«انی جاعل فی الارض خلیفه»و در ادامه می فرماید:
«انی اعلم ما لا تعلمون».
یعنی زود قضاوت نکنید بیایید جوهره انسانیت را در نظر بگیرید.
لذا می فرماید:
«و علم آدم الاسماء ثم عرضهم علی الملائکة...»
و فرشتگان گفتند:
«لا علم لنا الا ما علمتنا...»
پس در اسلوب ائمه نیست که اصل کلی این باشد که نقصانی را از فردی ببینم و آن را به همه سرایت بدهیم در نمادهای قرآنی هم می بینیم که صفات صاحبان اولوالالباب را می گوید:
«الذین یذکرون و یتفکرون»و سپس خطاب می شود که :
«فاستجاب لهم انی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی».

حتی تقدم هایی که در بعضی زنان چه به لحاظ روایی و به لحاظ قرآنی داریم پس این شیوه در اجتهاد اسلامی جایی ندارد که از این مورد کلیت برداشت بشود.
پیرامون بحثهایی که در این خطبه درباره نواقص العقول مطرح شده است برخی دلیل این نقصان را عاطفی بودن زن دانسته اند و حتی در نظر بزرگان هم این ایده مشاهده می شود که پیروی زن از امیال باطنی اش خیلی بیشتر از پیروی او از عقلش است و یا شخصیتی مثل لبیب بیضون می گوید:در تشخیص خیر وشر در امور فرع عنصر مردانه برزنانه ترجیح دارد گرچه در امور اساسی یکی هستند و فرقی بین مرد و زن نیست. یا برخی تفاوتی قائل شده ما بین عقل نظری و عملی که عقل عملی مرد و زن رایکی دانسته اند ولی در عقل نظری به معنای فعالیت استناج اهداف و وصول به آنها که نظریه مرحوم محمد تقی جعفری هم این است در این عقل تفاوت بین مرد و زن است حال سؤال این است که عقل را به چه معنا بگیریم و این تقسیم نظری و عملی درست است یا خیر؟و آیا می توان گفت عاطفی بودن زن عقل وی را تحت تأثیر قرار می دهد؟

سرکار خانم ترسلی:همانطور که شرط صحت احادیث مراجعه به قرآن است وقتی به قرآن مراجعه می شود در هیچ جا حرف از نقصان عقل نیست آیاتی که درباره سبقت ایمان، هجرت یا حتی جزا و پاداش داده
می شود بیانگر این است که زن و مرد یکسانند و حتی در آیاتی با لفظ ذکر و انثی خداوند تأیید کردند که در ماهیت انسانی خود یکی اند . پس شکی نیست که در هویت و طبیعت انسانی یکسانند ولی از نظر جسمی و روحی تفاوتهایی دارند که از عدالت خداوند است و لذا تکالیفی را به عهده زن و مرد قرار داده اینکه بگوییم احساسی بودن زن، مایه نقصان عقل اوست نمی پذیریم بلکه احساسی بودن زن برمی گردد به نقش مادری او که خداوند برایش قرار داده است و فرزند در دامن زنی باید باشد که دارای عاطفه و احساسات باشد.
خود حضرت نیز عقل را 2نوع دانسته اند:عقل ذاتی و عقل تجربی. یعنی زن و مرد از یک عقل برخوردارند عقل تجربی بر اساس یک سری تجارب بارور می شود و زنها به لحاظ موقعیت زمانی گاهی از رویدادهای اجتماعی دور بودند لذا در برخی از مسائل کمتر برخوردارند پس شاید منظور حضرت عقل تجربی بوده باشد که در فرازی دیگر فرمودند:
«کیفیة العقل تدل علی کمیة العقل».

یعنی برمی گردد به تجربه هایی که زن و مرد می توانند داشته باشند مثل اینکه اگر مردانی هم در برخی زمینه ها تجربه نداشته باشند نمی توان گفت از نقصان عقل برخوردارند زنان هم به دلیل اینکه از مسائل اجتماعی دور بودند از این امور آگاهی کمتر داشتند نه اینکه نقصان عقل داشته باشند.
در قرآن می بینیم که خداوند در فرازهای افلا تعقلون و افلا تتفکرون خطاب هم به مرد دارد و هم به زن نه مخصوص یک جنس باشد.
نقصان در فراز مذکور به چه معنا می تواند باشد آیا معنای خود را دارد یا معنای دیگر می دهد؟به هر صورت این کلمه را کمی بررسی بفرمایید.
سرکار خانم ترسلی:نظر شخصی من این است که نهج البلاغه دو قرن بعد ازحضرت جمع آوری شده است و ما نمی توانیم بگوییم که تمام خطبه ها بدون هرگونه تحریفی و یا جعل و تصرفی بوده باشد ضمن اینکه اگر بپذیریم این خطبه درست باشد بایستی شرایط زنان آن حضرت و مناسبات تاریخی را در نظر گرفت چنانچه خطبه مذکور طبق یک شرایط خاص ایراد شده است ضمناً عام و خاص را هم باید در نظر داشت که می تواند شامل یک عده خاص باشد نه همه افراد.