سرآغاز الحمدلله علی آلائه و له الشكر علی نعمائه، و الصلاة و السلام علی سید رسله،و اشرف انبیائه، محمد و آله الطیبین الطاهرین افضل اصفیائه و امنائه سیما مولانا الامام المنتظر المهدی حجة الله فی ارضه و سمائه، القائم بامره و رحمته الواسعه لاهل طاعته و اولیائه، و نقمته الكبری علی اعدائه عجل الله تعالی فرجه و سهل مخرجه و جعلنا من خیر شیعته و احبائه.به یاری خداوند و استمداد از عنایات مولانا صاحب الزمان عجلاللهتعالی فرجه در پاسخ به دعوت دبیرخانة دائمی اجلاس دو سالانة بررسی ابعاد وجودی حضرت عجلاللهتعالی فرجه شاخهای از مبحث مهم و پر دامنة موعود در قرآن با عنوان هنگامة ظهور و شباهتهای آن به قیامت، با مراجعه به قرآن كریم و استناد به احادیث تفسیری شیعی در قالب چهارده موضوع از باب تبرك به نام مقدس چهارده معصوم علیهمالسلام به طور مختصر مورد تدوین قرار گرفت.
امید آنكه پسندیدة درگاه خداوند و مورد توجه خاص حضرت بقیةالله ـ ارواحنا فداه ـ واقع گردد و خوانندگان ارجمند از حظّ كافی بهره مند گردند.
سید مهدی حائری قزوینی
17 مرداد 1384 هـ.ش
4 رجب 1426 هـ.ق
مقدمه
ایمان به قیامت از مهمترین باورهای دینی است كه همة پیامبران بر آن تأكید داشتهاند و مسئلة معاد، بعد از ایمان به خداوند ركن اساسی مكتب انبیا میباشد.
اثبات قیامت؛ ایمان به قیامت؛ اهوال روز محشر؛ میزان و سنجش اعمال؛ وضعیت نیكان و بدان در قیامت؛ پاداشها و كیفرهای آخرت؛ برخی از نشانه های قیامت و...، از مباحث مهمی است كه در بسیاری از سورههای قرآن كریم بیان گردیده است.
از نكات دقیق و حساس اعتقاد به قیامت آن است كه ایمان به عالم آخرت و یقین به زندگی پس از مرگ؛ بینش انسان را در این دنیا شكل میدهد و كارهای او را هدفمند میسازد. در اعماق وجود او تأثیر میگذارد و حس مسئولیت را در ضمیر افراد بشر بیدار میكند و آنان را به سمت درستكاری و نوع دوستی و مكارم اخلاق سوق میدهد. بنابراین افراد به میزان اعتقاد باطنی كه به ثواب و عقاب الهی دارند از گناه و آلودگی بر كنار میمانند.
ایمان به ظهور و قیام حضرت بقیةالله (عجلاللهتعالی فرجه الشریف) و برپایی حكومت عدل و داد همه جانبة آن جناب در سراسر جهان نیز از اركان اساسی عقاید دینی است كه در تمامی كتب آسمانی از آن یاد شده و بر آن تأكید گردیده است، چنانكه خداوند میفرماید:
و لقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر ان الارض یرثها عبادی الصالحون؛(1) و به راستی كه ما در زبور، پس از ذكر ثبت كردیم كه همانا زمین را بندگان شایستة من به ارث خواهند برد.
براساس بعضی از احادیث، ذكر ـ در این آیه كریمه ـ لوح محفوظ است و زبور، جنس كتابهای آسمانی است كه بر پیامبران علیهمالسلام نازل شده است و یا اینكه مقصود از ذكر، تورات است و زبور، كتاب حضرت داود علیهالسلام میباشد. (2)
همچنین اعتقاد به امام عصر (عجلاللهتعالی فرجه) و شناخت ویژگیهای دوران قیام و برپایی حكومت آن حضرت در زندگی انسانها همان تأثیر ـ بلكه از جهانی آثار قویتر و نافذتری ـ بر جای میگذارد. یأس و ناامیدی را از دلها میزداید و تحرك و نشاط را در مغزها پدیدار میسازد و دستها را در پی دلها به فعالیت و تلاش و پشتكار وا میدارد.
باور داشتن ظهور یعنی ایمان به جزای اعمال در این دنیا كه نیكان و بدان نتیجة اعمال خود را خواهند دید و پاداش و كیفر خویش را خواهند چشید. پاكان و صالحان حكومت را به دست خواهند گرفت و شرك و كفر و الحاد و نفاق را از میان برمیدارند و بساط ستمگران و بدكاران را برمیچینند و عدل و داد مطلق بر سراسر گیتی حكمفرما خواهد شد.
از اینرو صحنههای قیامت با هنگامة ظهور حضرت حجت (عجلاللهتعالی فرجه) از جهات گوناگون مشابه یكدیگرند كه در این مقال خلاصهای از شباهتها را كه از تفسیر و تأویل آیات قرآن برگرفته شده است تقدیم میدارم.
1- اجتماع بزرگ
هنگام ظهور حضرت بقیة الله (عجلاللهتعالی فرجه) یاران و شیعیان آن جناب از گوشه و كنار جهان نزد او اجتماع میكنند و به یاریش میشتابند. این اجتماع بزرگ به اذن خداوند بدون قرار قبلی و به صورت سریع و معجزهآسا انجام میشود و با صحنهها و رویدادهای هیجانانگیز و حیرتآوری همراه خواهد بود، چنانكه در احادیث آمده است.
امام باقر(علیهالسلام) فرمودند: نخستین كسی كه با او بیعت كند جبرئیل (علیهالسلام) است. آنگاه سیصد و سیزده مرد بیعت مینمایند كه هر یك از آنان پیش از آن هنگام در حال حركت بوده و به آن حضرت خواهد پیوست و هر آن كه در سفر نبوده از بستر خوابش مفقود خواهد شد.
این سخن امیرمؤمنان (علیهالسلام) است كه فرمودند: آنان از خوابگاههای خود ناپدید میشوند. خداوند میفرماید: (فاستبقوا الخیرات أینما تكونوا یأت بكم الله جمیعا)؛(3) پس به كارهای نیك پیشی گیرید، هر كجا باشید خداوند همة شما را خواهد آورد.
اما باقر (علیهالسلام) فرمود: مقصود از كارهای نیك؛ ولایت است.
امام صادق (علیهالسلام) فرمودند: هرگاه امام (علیهالسلام) اذن یابد خداوند عزوجل را به اسم عبرانیش بخواند؛ سیصد و سیزده تن اصحاب او همچون ابرهای پاییزی پیاپی در كنارش فراهم آیند كه ایشان پرچمداران هستند. برخی از آنان شبانه از بسترشان مفقود شوند و بامداد در مكه باشند و بعضی در روز بر ابر نشسته و حركت میكنند.
راوی گوید: از امام صادق(علیهالسلام) پرسیدم فدایت شوم؛ كدامیك از این دو گروه ایمانش قویتر است؟
فرمود: آن كه در روز بر ابر راه میپیماید و ایشان مفقود شوندگانند كه دربارة آنان این آیه نازل شده استأینما تكونوا یأت بكم الله جمیعا)؛ (4) هر كجا باشید خداوند همة شما را خواهد آورد.
در حدیثی طولانی از امام باقر (علیهالسلام) آمده است:
به خدا سوگند سیصد و سیزده مرد كه پنجاه زن نیز همراه آنان هست؛ بدون قرار قبلی خواهند آمد و همچون ابرهای پاییزی پی در پی در مكه جمع میشوند. همین است معنی آیهای كه خداوند میفرماید:
(أینما تكونوا یأت بكم الله جمیعا ان الله علی كل شیء قدیر)(5)؛ پس به كارهای نیك پیشی گیرید، هر كجا باشید خداوند همة شما را خواهد آورد كه البته خداوند بر هر چیز تواناست ... .(6)
امام كاظم (علیهالسلام) نیز در تفسیر آیة فوق فرمودند:
به خدا سوگند آن هنگام زمانی است كه قائم ما بپاخیزد، خداوند شیعیان ما را از تمامی شهرها به سوی او جمع خواهد كرد.(7)
از امام جواد (علیهالسلام) راجع به آیة كریمه آمده است:
هرگاه این تعداد (سیصد و سیزده تن) از اهل زمین برایش جمع گردند؛ خداوند امر او را آشكار خواهد نمود و چون عِقد (كه ده هزار نفر است) برایش كامل شود به اذن خداوند قیام میكند و دشمنان را میكشد تا اینكه خداوند راضی و خشنود گردد.(8)
كیفیت اجتماع مردم در زمان ظهور به اجتماع همة مردمان در صحرای محشر شباهت دارد كه قرآن كریم در موارد بسیاری از آن اجتماع عظیم یاد كرده است. از جمله آیات شریفة: «فكیف اذا جمعناهم لیوم لا ریب فیه»؛ پس چگونه خواهد بود هنگامی كه آنان را برای روزی كه تردیدی در آن نیست جمع كنیم. الی الله مرجعكم جمیعا؛ (9) بازگشت همه شما به سوی خداوند است. «قل ان الاولین و الاخرین لمجموعون الی میقات یوم معلوم»؛ (10) بگو البته كه اولین و آخرین، همگی به سوی وعدهگاه روز معین گردآوری میشوند.
2- آن رویداد حتمی است
مژدة ظهور امام عصر (عجلاللهتعالی فرجه ) و برقراری حكومت جهانی عدل و داد به دست آن حضرت، با بیانی محكم در آیات و احادیث آمده است و آن را وعدهای حتمی و تخلفناپذیر توصیف نمودهاند، چنانكه در تفسیر آیه كریمه «اتی امرالله فلا تستعجلوه»؛ (11) امر خداوند آمد، پس آن را زود مشمارید (و در آن شتاب مكنید). امام صادق(علیهالسلام) فرمود: نخستین كسی كه با حضرت قائم (عجلاللهتعالی فرجه) بیعت میكند جبرئیل (علیهالسلام) است. او به صورت پرندهای سفید رنگ فرود میآید و با آن حضرت بیعت مینماید. آنگاه یك پای بر بیت الله الحرام و پای دیگر بر بیت المقدس مینهد. سپس با فصاحت و صدای رسایی كه مردمان بشنوند فریاد میزند «اتی امرالله فلا تستعجلوه».(12)
صاحب تفسیر المیزان گوید: مقصود از أمر همان است كه خداوند در كلام خود بارها به پیامبر (صلیالله علیه و آله و سلم) و مؤمنان مژده داده و مشركان را تهدید كرده است. اینكه به زودی مؤمنان را به پیروزی میرساند و كافران را خوار و زبون و عذاب مینماید و دین خداوند به امری از سوی خودش آشكار و گسترده خواهد شد. چنانكه میفرماید: «فاعفوا واصفحوا حتی یأتی الله بامره»؛ (13)
پس شما عفو كنید و گذشت نمایید تا خداوند امر خویش را به میان آورد. ضمیر «فلا تستعجلوه» نیز به همان امر باز میگردد به طوری كه از سیاق و روند كلام به دست میآید. و گویا آمدن امر؛ كنایه از نزدیك بودن تحقق و آشكار شدن است و این گونه تعبیر شایع است.
مثلاً به كسی كه منتظر ورود حاكم است میگویند: حاكم آمد، در صورتیكه آمدنش نزدیك شده ولی هنوز نیامده است. (14)
بیتردید اعتقاد به حضرت مهدی (عجلاللهتعالی فرجه) و مسئلة قیام و تشكیل حكومت جهانی عدل و داد توسط آن جناب؛ وعدهای است الهی كه تخلف ندارد و آیات بسیار و احادیث بیشمار بر آن دلالت میكند و دانشوران و اندیشمندان مذاهب و ادیان مختلف به آن اهتمام نمودهاند وآثار فراوانی را در این زمینه به رشتة تحریر درآوردهاند. از باب تبرك فقط چند روایت كوتاه را ذكر مینماییم:
قال النبی (صلیاللهعلیه و آله وسلم): لا تذهب الدنیا حتی یقوم بامر امتی رجل من ولد الحسین یملأها عدلا كما ملئت ظلما وجورا؛ (15) دنیا از بین نخواهد رفت تا اینكه مردی از فرزندان حسین (علیهالسلام) برای سامان دادن كار امت من به پا خیزد، آن را پر از عدل خواهد ساخت همانگونه كه از ظلم و ستم آكنده شده باشد.
و قال (صلیاللهعلیه و آله و سلم) لفاطمه (علیهاالسلام) فی مرضه: و الذی نفسی بیده لابد لهذه الامة من مهدی و هووالله من ولدك؛ (16)
همچنین پیامبر (صلیاللهعلیه و آله و سلم) در هنگام بیماری خود به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) فرمودند: به آنكه جانم در دست اوست سوگند كه به طور حتم این امت را مهدی خواهد بود و او ـ به خدا سوگند ـ از فرزندان تو میباشد.
و عن امیرالمؤمنین (علیهالسلام) انه قال للحسین (علیهالسلام): التاسع من ولدك یا حسین هو القائم بالحق المظهر للدین الباسط للعدل. قال الحسین (علیهالسلام) فقلت: یا امیرالمؤمنین و ان ذلك لكائن؟ فقال (علیهالسلام): ای والذی بعث محمدا بالنبوة و اصطفاه علی جمیع البریه و لكن بعد غیبة و حیرة لا تثبت فیها علی دینه الا المخلصون المباشرون لروح الیقین الذین اخذ الله میثاقهم بولایتنا و كتب فی قلوبهم الایمان و ایدهم بروح منه(17)؛ امیرمؤمنان(علیهالسلام) به فرزند گرامی خود امام حسین(علیهالسلام) فرمودند: نهمین فرزند تو همان قیام كننده به حق است كه دین را آشكار میسازد و عدل و داد را میگستراند. امام حسین(علیهالسلام) گوید: عرض كردم یا امیرالمؤمنین! آنچه فرمودی تحقق خواهد یافت؟ فرمود: آری سوگند به خداوندی كه حضرت محمد(صلیالله علیه و آله و سلم) را به پیامبری برانگیخت و او را بر همة مخلوقات برتری داد. اما پس از دوران غیبت و حیرتی كه در آن ثابتقدم نمیماند مگر مؤمنان با اخلاص كه روح یقین در آنان دمیده شده باشد، كسانی كه خداوند عزّوجلّ از آنان به ولایت ما پیمان گرفته و حقیقت ایمان را در دلهایشان ثبت كرده و به روحی از جانب خویشتن تأییدشان نموده است.
معاد نیز امری ثابت و مسلّم است و همة ادیان الهی بر آن تأكید كردهاند و با دلایل عقلی و نقلی آن را اثبات نمودهاند كه به ذكر سه آیه از قرآن كریم در اینباره بسنده میكنیم.
(افحسبتم انما خلقناكم عبثاً و انكم الینا لاترجعون)؛(18) آیا پنداشتهاید كه شما را بیهوده آفریدهایم و بهسوی ما بازگردانده نمیشوید؟!
(لیعلموا ان وعدالله حق و ان الساعه لا ریب فیها)؛(19) تا بدانند كه وعدة خداوند (راجع به برانگیخته شدن مردگان) حق است و البته كه در مورد قیامت و رستاخیز تردید نیست.
(ان الساعه لآتیة لا ریب فیها و لكن اكثر الناس لا یؤمنون)؛(20) در حقیقت ساعت قیامت (و روز رستاخیز) بهطور حتم آمدنی است كه تردیدی در آن نیست، ولی بیشتر مردم ایمان نمیآورند.
3- ناگهانی خواهد بود
در احادیث تأكید شده كه زمان قیام حضرت مهدی(عجلاللهتعالی فرجه الشریف) نامعلوم است و هنگامة ظهور ناگهانی است و خداوند امر قیام آن حضرت را به شبی سامان میبخشد. به چند حدیث در اینباره اشاره میكنیم:
قال رسولالله(صلیالله علیه و آله و سلم) المهدی منا اهل البیت یصلحالله له امره فی لیله و فی روایه: یصلحه الله فی لیله؛(21)
رسول خدا(صلیالله علیه و آله و سلم) فرمودند: مهدی؛ از ما خاندان است. خداوند در یك شب كار (قیام) او را برایش سامان میدهد و در روایت دیگر است كه: خداوند (امر قیام) او را در شبی صادر میفرماید.
قال الحسین بن علی(علیهالسلام): فی التاسع من ولدی سنه من یوسف و سنه من موسی بن عمران وهو قائمنا اهل البیت یصلح الله تبارك و تعالی امره فی لیله واحده؛(22)
امام حسین(علیهالسلام) فرمود: در نهمین فرزند من شیوهای از یوسف و شیوهای از موسی بن عمران است و او قیام كنندة ما خاندان میباشد. خداوند متعال امر (قیام) او را در یك شب سامان میبخشد. یعنی همانگونه كه كار حضرت یوسف(علیهالسلام) یك شبه اصلاح گردید و پادشاه مصر آن خواب را دید و در پی تعبیر آن توسط حضرت یوسف(علیهالسلام) او را از زندان آزاد كرد و بر تخت وزارت و عزّت نشانید؛ امام زمان(عجلاللهتعالی فرجه شریف) نیز یك شبه از پرده غیبت بیرون میآید و جهان را پر از عدل و داد میسازد. همچنین همانگونه كه فرمان رسالت حضرت موسی(علیهالسلام) در یك شب تاریك بهصورت ناگهانی صادر گردید و درحالی كه به منظور گرفتن آتش برای خانوادهاش رفت، به پیامبری و رسالت برانگیخته شد؛ امام عصر(عجلاللهتعالی فرجه الشریف) نیز بهطور ناگهانی آشكار میشود و خداوند زمینة قیام او را فراهم میسازد.
زراره بن اعین میگوید از حضرت امام باقر(علیهالسلام) راجع بهقول خداوند پرسیدم كه میفرماید: (هل ینظرون الا الساعه ان تأتیهم بغتة)؛(23) آیا جز آن ساعت را انتظار میكشند كه ناگهان ایشان را فرا رسد؟ امام باقر(علیهالسلام) فرمود: آن ساعت(ظهور و قیام) حضرت قائم(عجلاللهتعالی فرجه الشریف) است كه به ناگاه فرا میرسد.(24)
امام جواد(علیهالسلام) فرمود: البته خداوند تبارك و تعالی امر او (حضرت قائم(عجلاللهتعالی فرجه الشریف)) را در یك شب سامان میدهد همانگونه كه امر كلیم خود حضرت موسی(علیهالسلام) را در یك شب فراهم ساخت كه به قصد آتش آوردن برای خانوادهاش رفت، اما درحالی بازگشت كه پیامبر و فرستادة خداوند بود. آنگاه امام جواد(علیهالسلام) فرمود: افضل اعمال شیعتنا انتظار الفرج؛ بهترین كارهای شیعیان ما چشم به راه گشایش بودن است.(25)
مفضل به عمر گوید از سرورم حضرت امام صادق(علیهالسلام) پرسیدم: آیا ظهور مهدی منتظر(عجلاللهتعالی فرجه الشریف) وقت معینی دارد كه مردم آن را بدانند؟ حضرت فرمود: حاشا كه خداوند برای آن وقتی تعیین كرده باشد یا شیعیان ما برای آن وقت گذاری نمایند. مفضل گوید عرضه داشتم: ای مولای من! این از چه جهت است؟ امام(علیهالسلام) فرمود: زیرا آن همان ساعت است كه خداوند ـ عزّوجلّ ـ فرموده است: (یسئلونك عن الساعه ایان مرساها قل انما علمها عند ربی لایجلیها لوقتها الا هو ثقلت فی السموات و الارض لا تأتیكم الا بغته یسئلونك كانك حفیٌّ عنها قل انما علمها عندالله و لكن اكثر الناس لا یعلمون)؛(26) (ای رسول ما) از تو دربارة آن ساعت میپرسند كه كی خواهد بود. بگو: علم آن نزد پروردگار من است. كسی جز او آن ساعت را ظاهر و روشن نتواند كرد (شأن آن ساعت) در آسمانها و زمین سنگین و عظیم است. جز ناگهانی شما را نیاید، از تو میپرسند كه گویی تو كاملاً بدان آگاهی! بگو علم آن ساعت محققا نزد خداوند است ولی اكثر مردم این حقیقت را نمیدانند. و فرمودة خداوند: (هل ینظرون الا الساعة ان تأتیهم بغتة فقد جاء اشراطها فانی لهم اذا جائتهم ذكریهم)؛(27) آیا (كافران كه ایمان نمیآورند) جز این انتظار دارند كه آن ساعت ناگهان فرا رسد كه البته شروط و علایم آن (پدید) آمد، و پس از آنكه بیاید در آن حال تذكر و پند یافتن آنان چه سودی برایشان خواهد داشت؟! و فرمودة خداوند: (اقتربت الساعة و انشقّ القمر)؛ (28) آن ساعت نزدیك آمد و ماه شكافته شد. و فرموده خداوند: (و ما یدریك لعل الساعة قریب ستعجل بها الذین لا یؤمنون بها والذین آمنوا مشفقون منها و یعلمون انها الحق ان الذین یمارون فی الساعة لفی ضلال بعید)؛(29) و تو چه دانی شاید كه آن ساعت نزدیك باشد، آنان كه به آن ساعت ایمان ندارند (به تمسخر) تقاضای زودتر شدن آن را دارند و (اما) آنان كه ایمان آوردهاند از آن سخت بیمناكند و میدانند كه آن روز بر حق است. توجه كنید آنان كه دربارة آن ساعت جدال مینمایند در گمراهی دوری هستند. عرض كردم ای مولای من! معنی یمارون؛ جدال مینمایند چیست؟ امام صادق (علیهالسلام) فرمود: میگویند قائم كی متولد شده،چه كسی او را دیده، كجاست و كی ظاهر میشود؟ تمام اینها از جهت عجله كردن در امر خداوند و شك در قضای الهی است. آنان دنیا و آخرت را زیان كردهاند و پایان بد از آن كافران است. مفضل گوید عرضه داشتم: سرورم! بنابراین وقتی برای آن تعیین نمیكنید؟ فرمود:ای مفضل، برای آن وقتی مگذار كه هر كس برای ظهور مهدی ما وقتی تعیین نماید خود را در علم خداوند شریك دانسته و (به ناحق) مدعی شده كه خداوند تعالی او را از اسرار خویش آگاه ساخته است... .(30) و در احادیث فراوان آمده است كه وقت گزاری برای ظهور نادرست است و كسانی كه وقت گزاری كنند دروغگو میباشند.(31)
زمان وقوع قیامت نیز از اسراری است كه خداوند علم آن را به خود اختصاص داده و دیگران را از آن آگاه ننموده است. همانگونه كه در آیات راجع به ساعت ـ كه ظاهر آن قیامت و باطن آن ظهور حضرت مهدی (عجلاللهتعالی فرجه الشریف) است ـ مشاهده میشود. (32)
4- برانگیخته شدن مردگان
در زمان ظهور حضرت بقیةالله (عجلاللهتعالی فرجه الشریف) جمعی از اموات مؤمنان به اذن خداوند زنده میشوند و به زندگی دنیا باز میگردند و این امر چنان واضح و مسلم است كه در برخی از دعاهای مشهور به صورت یكی از حوائج و خواستههای مهم شیعیان و منتظران یاد شده است. به نمونهای از احادیث و ادعیهای كه در این باره آمده توجه فرمایید:
حضرت امیرالمؤمنین (علیهالسلام) ضمن گفتاری طولانی فرمود: ... ای شگفتا! و چگونه تعجب نكنم از مردگانی كه خداوند آنها را زنده برانگیزد،گروه گروه با تلبیه و پاسخگویی به دعوت كنندةالهی به كوچههای كوفه وارد شوند ....(33)
امام صادق (علیهالسلام) فرمودند: و چون هنگام قیامش برسد در ماه جمادی الآخر و ده روز از ماه رجب بارانی خواهد بارید كه خلایق مانند آن را ندیده باشند، پس خداوند متعال با آن گوشتهای مؤمنین و بدنهایشان را در قبرهایشان خواهد رویانید، و گویا آنها را میبینم كه از سوی جهینه پیش میآیند در حالی كه موهای خود را از خاك میتكانند.(34) همچنین از آن حضرت روایت شده كه فرمودند: هرگاه قائم آل محمد (صلیالله علیه و آله و سلم) به پا خیزد از پشت كعبه بیست و هفت مرد را بیرون میآورد. پانزده تن از قوم موسی كه به سوی حق راهبری و به آن دادگری كنند، و هفت تن از اصحاب كهف، یوشع وصی حضرت موسی، و مؤمن آل فرعون، سلمان فارسی و ابودُجانه انصاری و مالك اشتر.
از ابوبصیر آمده كه گوید به حضرت امام صادق (علیهالسلام) عرض كردم: این كه خداوند تبارك و تعالی میفرماید: (و أقسموا بالله جهد أیمانهم لا یبعث الله من یموت بلی وعدا علیه حقا و لكن أكثر الناس لا یعلمون)؛(35) آنان به شدت به خداوند سوگندها یاد كردند كه خداوند هرگز كسی را كه بمیرد برنمیانگیزد، آری این وعدة حتمی خداوند است ولی بیشتر مردمان نمیدانند. منظور چیست؟ فرمود: ای ابوبصیر! در این باره چه میگویند؟ عرض كردم: می پندارند و قسم میخورند كه خداوند مردگان را زنده نمیكند.
حضرت فرمود: مرگ بر كسی كه چنین سخنی میگوید،از آنها بپرس كه آیا مشركین به الله قسم میخوردند یا به لات و عزّی؟ ابوبصیر میگوید گفتم:فدایت شوم پس برایم بیان فرمای. فرمود:ای ابوبصیر! هنگامی كه قائم ما بپاخیزد خداوند گروهی از شیعیان ما را برای او برمیانگیزد و زنده میكند كه گیرههای شمشیرهایشان بر روی شانههایشان است.
چون این خبر به قومی از شیعیان ما كه نمرده باشند برسد به یكدیگر میگویند: فلان و فلان و فلان از قبرهایشان برانگیخته شدند و آنها با قائم (علیهالسلام) هستند.
این سخن به گوش گروهی از دشمنان ما خواهد رسید. میگویند: ای گروه شیعیان چقدر دروغگو هستید! این دولت و حكومت شما است و شما دروغ میگویید! نه والله! اینها كه شما میگویید زنده نشده و زنده نخواهند شد تا روز قیامت، پس خداوند گفتار آنها را حكایت كرده می فرماید: (و أقسموا بالله جهد أیمانهم لا یبعث الله من یموت).(36)
در دعای عهد است كه اللهم ان حال بینی و بینه الموت الذی جعلته لعبادك حتما مقضیا فاخرجنی من قبری مؤتزرا كفنی شاهرا سیفی مجردا قناتی فی الحاضر و البادی؛ خداوندا! اگر میان من و (ظهور) او مرگ كه بر بندگانت قضای حتمی قرار دادهای، جدایی انداخت، پس مرا از قبرم برانگیز در حالی كه كفنم بر كمر بسته،شمشیرم را از نیام بركشیده دعوت دعوتكننده در هر شهر و دیار را اجابت نموده باشم. و این به مهمترین ویژگیهای قیامت شباهت دارد كه در آن روز تمامی مردگان زنده میشوند تا مورد حسابرسی قرار گیرند و نیكان پاداش و بدان كیفر اعمال خود را ببینند.
در آیات قرآن كریم استدلالها و احتجاجهای فراوان راجع به معاد در برابر مشركان و ملحدان به كار رفته است و تأكید شده كه خداوند متعال نه تنها قادر است آدمیان را به حال سابق خود بازگرداند و به صورت اول برانگیزاند، بلكه میتوان سرانگشتان انسان را هم به همانگونه كه بود ترتیب دهد و بازسازی كند. (بلی قادرین علی ان نسوی بنانه)(37)؛ در حقیقت ما تواناییم كه (خطوط) سرانگشتان او را هم بار دیگر بسازیم.
5- نزدیك بودن آن حادثةبزرگ
در تفسیر و بیان آیاتی چند از قرآن كریم نزدیك بودن زمان ظهور حضرت بقیة الله ارواحنا فداه روایت شده است،همانگونه كه بر نزدیك بودن وقوع قیامت در آیات قرآن تأكید گردیده است.
(و قالوا ربنا لِمَ كتبت علینا القتال لولا اخّرتنا الی اجل قریب)؛(38) و گفتند:پروردگارا چرا جنگ را بر ما لازم ساختی؟ چه میشد كه (مرگ) ما را تا هنگام اجل نزدیك تأخیر اندازی! (اقتربت الساعة)؛ (39) آن ساعت نزدیك شد.
ظاهر آیة كریمه بیان نزدیك بودن قیامت است و تأویل آیه، قیام حضرت قائم (عجلاللهتعالی فرجه ) است.(40)
(و اخری تحبونها نصر من الله و فتح قریب)؛(41) و نعمت دیگری كه دوست دارید به شما خواهد رسید و آن یاری از سوی خداوند و پیروزی نزدیك است.
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی راجع به این آیة كریمه آمده است: یعنی فی الدنیا بفتح القائم (علیهالسلام) ؛ (42) مقصود پیروزی در این دنیا به سبب فتح و پیروزی حضرت قائم (عجلاللهتعالی فرجه). در چند روایت نیز آمده كه مقصودشان تأخیر فرمان جهاد تا هنگام خروج و قیام حضرت قائم (عجلاللهتعالی فرجه) است.(43)
(انهم یكیدون كیدا و اكید كیدا فمهل الكافرین امهلهم رویدا)؛ (44) البته آنان (دشمنان اسلام) هر چه بتوانند كید (و توطئه) میكنند و من (خدای متعال) هم (در مقابل آنان) كید خواهم كرد. پس تو (ای رسول ما) كافران را مهلت كمی ده. ابوبصیر به نقل از امام (علیهالسلام) آورده كه فرمود: با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كید نمودند و با حضرت علی (علیهالسلام) نیز كید كردند و نسبت به حضرت فاطمه علیهاالسلام با كید و مكر رفتار نمودند. لذا خداوند فرمود: ای محمد،آنان هر چه بتوانند كید و توطئه میكنند و من هم در مقابل آنان كید خواهم كرد. پس تو ـ ای محمد ـكافران را كمی مهلت ده تا وقت برانگیختن حضرت قائم (عجلاللهتعالی فرجه) كه او از جباران و ستمگران قریش و بنیامیه و سایر مردم انتقام خواهد گرفت.(45)
(انهم یرونه بعیدا و نراه قریبا)؛(46) آنان، آن روز را دور میبینند و ما آن را نزدیك میبینیم. در دعای عهد این آیة كریمه به كار رفته كه ظاهر آن راجع به قیامت است و تأویل آن ظهور و قیام حضرت مهدی (عجلاللهتعالی فرجه) میباشد.
راجع به نزدیك بودن قیامت نیز آیات قرآن صراحت دارد و مفسران در توجیه آن گفتهاند: هر حادثهای كه وقوع آن حتمی باشد نزدیك تلقی میشود به خصوص كه بعد از پیامبر اكرم (صلیالله علیه و آله و سلم) هیچ پیغمبری نخواهد بود و آن حضرت را پیامبر آخر الزمان میخوانند كه دوران رسالتش به قیامت پیوسته است.
در پایان این بخش بی تناسب نیست كه برخی از نشانه های ساعت (قیامت یا ظهور امام عصر) را ذكر كنیم كه در بعضی از احادیث معجزهآمیز پیامبراكرم (صلیالله علیه و آله و سلم) بیان شده است: مردم نماز را ضایع نمایند و آن را مطابق دستور خداوند انجام ندهند و از هوسهای خود پیروی كنند. ثروتمندان را بزرگ شمارند و دین را به دنیا فروشند. زنان زمامدار شوند. و با مردان در تجارت رقابت كنند و خود را به مردان شبیه سازند و مردان نیز شبیه زنان شوند. رباخواری و رشوه شایع گردد. كودكان (و كم سالان) بر منبرها نشینند و دروغگویی را خوش خویی و لطیفهگویی پندارند و راستگویی را تكذیب كنند. مساجد را زیور (یا زركوب) نمایند، همانگونه كه معابد و كلیساها آراسته شوند و قرآنها زینت شود و منارها را بلند سازند و صفها طولانی اما دلها پر از كینهتوزی و زبانها ـیا رفتارها و شیوهها ـ پراكنده خواهد بود. وسائل ساز و نوازندگی آشكار گردد و اغنیا برای تفریح و تماشا، و طبقة متوسط جامعه به منظور درآمد و تجارت، و فقرا برای ریا و نامآوری به حج روند! گروهی قرآن را برای غیر خدا بیاموزند و به آلات موسیقی بخوانند، و جماعتی برای غیر خدا به تفقّه (و دینشناسی) پردازند و امر به معروف و نهی از منكر را تعطیل كنند.(47)
6- فرمانروایی مطلق خداوند
قدرت و توانایی خداوند، حقیقی و ذاتی است و حد و مرزی ندارد. قدرتش چنان است كه به هر چه ارادهاش تعلق گیرد در آن تصرف میكند و به هرگونه كه بخواهد آن را قرار میدهد. زیرا تمامی موجودات قائم به ذات او هستند.
در هر زمانی قدرت الهی جلوههایی دارد كه خردمندان از شناخت رموز و اسرار آن عاجزند و زورمندان در برابر ارادة او فروماندهاند. صحنههای حیرتانگیزی كه همواره در زندگی هریك از افراد بشر روی میدهد؛ آتش را سرد و سلامت میسازد و خلیل خود را شاداب و پیروزمند از آن برمیآورد، كلیم خود را بر دامان دشمن خونخوارش، فرعون پرورش میدهد و نقشههای كشتن او را نقش بر آب میكند. لیكن قدرت نمایی كامل و فرمانروایی مطلق در هنگامة ظهور حضرت قائم(عجلاللهتعالی فرجه الشریف) آشكار میگردد كه همة مردمان در برابر فرمان خداوند خاضع و تسلیم خواهند بود و بساط زورمندان و ستمكاران برچیده خواهد شد.
از سخنان روحبخش معصومین(علیهمالسلام) در این خصوص روشنی میگیریم:
در تفسیر آیة كریمة (الملك یومئذ الحق للرحمن و كان یوما علی الكافرین عسیرا)؛(48) فرمانروایی حق در آن روز از آنِ خداوند رحمان است و آن روز بر كافران سخت خواهد بود؛ امام(علیهالسلام) فرمود: البته فرمانروایی امروز و پیش از امروز و بعد از امروز از آنِ خداوند رحمان است. اما هنگامی كه حضرت قائم(عجلاللهتعالی فرجه شریف) بپاخیزد جز خداوند پرستش نخواهد شد.(49)
امام باقر(علیهالسلام) ضمن حدیثی طولانی از برنامههای امام قائم(علیهالسلام) یاد كرده و فرمودند: ... روی زمین هیچ آبادانی باقی نماند مگر اینكه در آن گواهی دادن به اینكه هیچ معبود حقی جز الله نیست (یكتاست كه هیچ شریك ندارد) و این كه محمد فرستادةخداست بانگ زده شود، و این است (معنی) فرمودة خدای (تعالی): (و له اسلم من فی السموات والارض طوعا و كرها)؛(50) و هر كه در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه مطیع خداست و همه بهسوی او رجوع خواهند نمود. و صاحب این امر چنانكه رسول خدا(صلیالله علیه و آله و سلم) جزیه را میپذیرفت آن را نمیپذیرد و این فرمودة خداوند است كه: با آنان نبرد كنید تا دیگر فتنه و فسادی بر جای نماند و آیین همه دین خدا گردد(51)
رفاعة بن موسی میگوید از امام صادق(علیهالسلام) شنیدم كه راجع به آیة كریمه (و له اسلم من فیالسموات و الارض طوعا و كرها و الیه یرجعون) فرمودند: هرگاه قائم(علیهالسلام) بهپا خیزد هیچ سرزمینی باقی نماند مگر اینكه گواهی به لا اله الا الله و محمد رسول الله(صلیالله علیه و آله و سلم) در آن ندا گردد(52)
محدث مشهور عبدالله بن بكیر میگوید: از امام كاظم(علیهالسلام) در مورد كلام خداوند و له اسلم من فیالسموات والارض طوعا و كرها و الیه یرجعون(53) پرسیدم. امام(علیهالسلام) فرمود: دربارة حضرت قائم نازل شدهاست كه هرگاه بهپا خیزد اسلام را بر یهود و نصاری و صابئین و زنادقه و اهل ارتداد و كفار، در شرق و غرب زمین عرضه خواهد كرد. پس هر آن كه از روی طوع و دلخواه مسلمان شود او را به نماز و زكات و سایر كارهایی كه یك مسلمان باید انجام دهد؛ امر میفرماید، و هركس اسلام را نپذیرد گردن میزند تا آنجا كه در مشارق و مغارب نماند جز اینكه توحید خدا بگوید. عرضه داشتم فدایت گردم، خلایق بیش از آنند؟ فرمود: همانا خداوند اگر چیزی را بخواهد بسیار را اندك و اندك را بسیار گرداند.
روایت شده كه راجع به آیة كریمة (لیظهره علی الدین كلّه ولو كره المشركون)؛(54) برای آن كه او را بر همة دین برتری بخشد هرچند كه مشركان خوشایندشان نباشد. ابن عباس گوید: این آیه تحقق نمیپذیرد مگر وقتی كه یهودی و نصرانی و صاحب كیشی نماند؛ مگر آنكه به حق (یعنی اسلام) گرویده شوند، تا اینكه گوسفند و گرگ، گاو و شیر، انسان و مار از یكدیگر در امان باشند، و موش انبان را نجود، جزیه برداشته، صلیب شكسته و خوك كشته شود. و این همان فرمودةخداوند متعال است كه میفرماید: لیظهره علی الدین كله ولو كره المشركون)؛(55) برای آنكه او را بر همة دین برتری بخشد. هرچند كه مشركان خوشایندشان نباشد؛ و این هنگام قیام قائم(علیهالسلام) تحقق خواهد یافت.(56)
قیامت نیز مظهر تجلی مطلق و كامل قدرت و ارادة الهی است. چنانكه در آیات قرآن كریم چنین تأكید شدهاست:
(قوله الحق و له الملك یوم ینفح فی الصور)؛ (57) سخن او حق است و روزی كه در صور دمیده شود فرمانروایی مخصوص اوست.
(الملك یومئذ لله یحكم بینهم)؛(58) فرمانروایی در آن روز از آنِ خداوند است، میان آنها داوری میكند.
(لمن الملك الیوم لله الواحد القهار)؛(59) (در آن روز گفته میشود) امروز فرمانروایی از آن كیست؟ مختص خداوند یكتای قهار است.
(یوم لا تملك نفس لنفس شیئا والامر یومئذ لله)؛(60) روزی كه احدی نتواند كه به سود دیگری كاری انجام دهد و امور در آن روز از آنِ خداوند است.
7- عذاب بزرگ
خداوند متعال نسبت به بندگان خود كمال مهربانی را دارد و رحمت او از غضبش بیشتر و پیشتر است. او راه درست زندگانی را برای آفریدگانش ترسیم كرده و توسط فرستادگانش به آنان ابلاغ نموده و پاداشها و ثوابهای دنیوی و اخروی را برای فرمانبرداران و نیكوكاران وعده و مژده داده و بدكرداران وعصیانگران را به عذابهای خود تهدید كرده است. او به منظور بازداشتن بندگان از كجروی و جلوگیری از گرفتار شدنشان در باتلاق گناه و آلودگی، عواقب شوم زشتیها را به وسیلة حجتهای خویش به آنان گوشزد نموده و از كیفرها و عذابهای دنیوی و اخروی برحذر داشته است. البته عذابها و كیفرهای دنیوی بیشتر برای پیشگیری از گرفتار آمدن در عذاب اخروی است كه عذابی بزرگ و طاقتفرساست. برای اینكه تا دیر نشده بدیها را رها كنند و گذشته را جبران نمایند و با توبه و انابه به درگاه حق آثار زشتیها را از جسم و جان خود بزدایند.
از جمله شباهتهای دوران ظهور حضرت بقیةالله ارواحنا فداه به عرصههای رستاخیز؛ كیفرهای بزرگ و سختی است كه برای بدكرداران مقرر گردیده است. زیرا در هر دو هنگام، فرصت جبران و بازگشت از دست رفته و مهلت توبه پایان یافته است. در اینجا به برخی از متون روایی دربارة كیفرهای زمان ظهور اشاره میكنیم.
امام باقر (علیهالسلام) فرمودند: هر گاه حضرت قائم(علیهالسلام) قیام كند، به سوی كوفه میرود. پس از آن دهها هزار نفر كه (بتریه) نامیده میشوند و اسلحه پوشیدهاند، بیرون آمده به آن حضرت عرضه میدارند: از همانجا كه آمدهای بازگرد، كه ما را به بنی فاطمه نیازی نیست. پس آن حضرت شمشیر در میان آنها مینهد تا همگی ایشان را از میان بردارد. سپس داخل كوفه میشود و هر منافق تردید كننده را میكشد و كاخهای آنان را خراب میكند و جنگجویان آن دیار را به قتل میرساند تا خداوند ـ عز و جل ـ خشنود گردد.(61)
مفضل به عمر جعفی میگوید از حضرت امام صادق (علیهالسلام) راجع به قول خداوند و (لنذیقنهم من العذاب الادنی دون العذاب الاكبر)؛ (62) البته كه ما آنان را از عذاب نزدیكتر به جز عذاب بزرگ بچشانیم؛ پرسیدم. امام صادق (علیهالسلام) فرمود: عذاب أدنی (نزدیكتر) گرانی نرخهاست و عذاب اكبر (بزرگ) قیام حضرت مهدی (علیهالسلام) است.(63)
در دعای ندبه میخوانیم: أین قاصم شوكة المعتدین أین هادم أبنیة الشرك و النفاق أین مبید اهل الفسوق و العصیان و الطغیان أین حاصد فروع الغی و الشقاق أین طامس آثار الزیغ و الأهواء أین قاطع حبائل الكذب و الافتراء أین مبید العتاة و المردة أین مستأصل أهل العناد و التضلیل و الإلحاد أین معز الأولیاء و مذل الأعداء؛ كجاست در هم شكنندة شوكت و عظمت پوشالی تجاوزگران؟ كجاست خراب كنندة بناهای شرك و نفاق؟ كجاست نابود كنندة اهل فسق و گناه؟ كجاست درو كنندة شاخههای گمراهی و دو دستگی؟ كجاست فنا كنندة اهل سركشی و طغیان؟ كجاست ریشهكَنندة اهل لجبازی و گمراهی و الحاد؟ كجاست عزت دهندة دوستان و خوار كنندة دشمنان؟
در قیامت نیز عذاب الهی نسبت به كافران و منافقان و ستمگران فراگیر و شدید و دردناك است. چنانكه خداوند میفرماید:
(ان الذین كفروا بآیاتالله لهم عذاب شدید)؛(64)
البته كسانی كه به آیات خداوند كفر ورزیدند؛ كیفر سختی دارند.
(سیصیب الذین اجرموا صغار عندالله و عذاب شدید)؛(65) بهزودی كسانی كه جرم كردند (و مردم را از مسیر حق بازداشتند) به حقارت نزد خداوند و عذاب شدید گرفتار خواهند شد.
(سیصیب الذین كفروا منهم عذاب الیم)؛(66)
بزودی كسانی كه كفر ورزیدند، آنان را عذابی دردناك خواهد رسید.
(و لعذاب الاخرة اشد و ابقی)؛(67) در حقیقت عذاب (و كیفر) آخر سختتر و پایندهتر است.
(یوم یغشاهم العذاب من فوقهم و من تحت ارجلهم)؛(68) روزی كه عذاب (بزرگ الهی) آنان را از بالای سر و از زیر پاهایشان فرا میگیرد.
ادامه دارد.
پی نوشت ها:
(1) سورة انبیا، آیه 105.
(2) تفسیر كنزالدقائق، 8/479-481.
(3) سورة بقره ، آیه 148 .
(4) همان.
(5) همان.
(6) كتاب الغیبة، نعمانی، 312 و 313.
(7) تفسیر عیاشی،1/64.
(8) الاحتجاج،2/249.
(9) سورة مائده، آیه 48 و 105 .
(10) سورة واقعه، آیه 49 و 50 .
(11) سورة نحل، آیه 1 .
(12) كمال الدین و تمام النعمة، 2/671.
(13) سورة بقره، آیه 109 .
(14) المیزان فی تفسیر القرآن، 12/216
(15) بحارالانوار، 51/66.
(16) همان.
(17) كمان الدین و تمام النعمة، 1/304.
(18) سورة مؤمنون، آیه 115 .
(19) سورة كهف، آیه 21 .
(20) سورة غافر، آیه 59 .
(21) كمال الدین و تمام النعمة، 1/280.
(22) كمال الدین و تمام النعمة، 1/317.
(23) سورة زخرف، آیه 66 .
(24) تأویل الآیات الظاهرة، 571.
(25) بحارالانوار، 5/156.
(26) سورة اعراف، آیه 187 .
(27) سورة محمد (صلیالله علیه و آله و سلم) ، آیه 18 و 19.
(28) سورة قمر، آیه 1 .
(29) سورة شوری، آیات 17 و 18.
(30) بحارالانوار، 53/1-3.
(31) مكیال المكارم، ترجمه فارسی، 2/387-394.
(32) به این آیات نیز توجه كنید: انعام، 31: یوسف، 107: انبیاء، 40؛ حج، 55.
(33) بحارالانوار: 52/47.
(34) بحارالانوار، 52/337.
(35) سوره نحل، آیه 38.
(36) روضه كافی: 50.
(37) سورة قیامت، آیه 4 .
(38) سورة نساء، آیه 77 .
(39) سورة قمر، آیه 1 .
(40) بحارالانوار، 51/49
(41) سورة صف، آیه 13.
(42) تفسیر قمی، 2/366.
(43) سیمای حضرت مهدی(علیهالسلام) در قرآن، 111-113.
(44) طارق، آیات 15 تا 17.
(45) تفسیر قمی، 2/416.
(46) معارج، آیات 6 و 7.
(47) تفسیر كنزالدقائق، 12/230-233.
(48) سورة فرقان، آیه 26 .
(49) تأویل الآیات الظاهرة، 372.
(50) سورة آلعمران، آیه 83 .
(51) سیمای حضرت مهدی (علیهالسلام) در قرآن، 96.
(52) تفسیر عیاشی، 1/183.
(53) سورة آلعمران، آیه 83 .
(54) سورة توبه، آیه 33 .
(55) همان.
(56) .المحجة: 87.
(57) سورة انعام، آیه 73 .
(58) سورة حج، آیه 56 .
(59) سورة غافر، آیه 16 .
(60) سورة انفطار، آیه 19 .
(61) بحارالانوار: 52/338.
(62) سورة سجده، آیه 21 .
(63) تأویل الآیات الظاهرة، 444.
(64) سورة آلعمران، آیه 4 .
(65) سورة انعام، آیه 124 .
(66) سورة توبه، آیه 90 .
(67) سورة طه، آیه 127 .
(68) سورة عنكبوت، آیه 55 .