استثنائات قافیه:
دو قاعده کلی قافیه استثنائاتی دارند که آن ها را می توان در هفت مورد طبقه بندی کرد:
1– حروف الحاقی : جزء حروف مشترک قافیه ناد و رعایت آن ها لازم است.
2– واژه های مختوم : به مصوت های ِ ( ه بیان حرکت ) و ی از نظر قافیه الحاقی به شمار می آیند.
یکی مشکلی برد پیش عَلی
مگر مشکلش را کند منجَلی
َ لی حروف قاقیه است: َ ل اصلی و ی در حکم الحاقی
3– اگر در قاعده 2 ( مصوت + صامت + صامت ) مصوت کوتاه باشد و قافیه حروف الحاقی داشته باشد، این مصوت کوتاه می تواند متفاوت باشد. مثلاً:
سراسر همه دشت پر گشته بود
زمین چون گل ارغوان گشته بود
ُ شت و َ شت --> حروف اصلی قافیه اند و َ ( ه بیان حرکت ) حروف الحاقی است.
4– پسوند و پیشوند گاهی در قافیه شعر در حکم واژه ی قافیه قرار می گیرند. مثلاً:
چنان صورتش بسته تمثالگَر
که صورت نبندد از آن خوب تَر
« گَر » و « تَر » پسوند هستند و باید الحاقی به حساب آیند ؛اما خود واژه ی قافیه قرار گرفته اند.
5- اگر قبل از حروف قافیه ( در قاعده 1 و 2 ) حرف یا حروف دیگری مشترک باشند، آن ها جزء حروف قافیه نیستند. مثال:
بشنو از نی چون شکایت می کند
وز جدایی ها شکایت می کند
« ایت » حروف مشترک است اما فقط َت حروف قافیه است.
6- اگر واژه های قافیه لفظاً یکسان ولی در معنا متفارت باشند، قافیه درست است و جناس هم دارد:
زین ناحیت کاروان ها روان ( = رونده )
به دیدار آن صورت بی روان ( = روح )
7- گاه حروف قافیه در بیش از یک واژه قرار می گیرد:
چراغ روی تو را شمع گشت پروانه
مرا ز خال تو با حال خویش پروا , نه
در مصراع دوم: پروا + نه ( پروا نیست ) با پروانه قافیه شده که حروف قافیه ا + نه است.
