زرتشتیان
در آیین زرتشتی، دین یا به زبان اوستایی دئنا (Daena) به معنای (دیدن، شناختن، فهمیدن و نیز وجدان) آمده است. اشوب زرتشت، پیام و آموزه های خود را (دئنا و نگوهی) (Daena Vanguhi) نامیده كه به معنای دین خوب و وجدان خوب است. در دین زرتشتی، دیندار كسی است كه با كمك فرد، به دین و شناختن دنیای درون و پیرامون خودپرداخته، راه راستی و درستی را یافته و برگزیده باشد. نام های متعددی برای نامیدن زرتشتیان نظیر مزدایی، مزدسینی یا مزداپرست، اهورایی وبهرین به كار گرفته می شود. 6
تاریخ زرتشتیان با پیدایش اشوزرتشت آغاز می شود. اشوزرتشت كه نام اوستایی او (زرتوشترا) (Zarathushtra)است، براساس محاسبات نجومی و زبان شناسی، به 1767 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد واز آنجا كه او در سن 30 سالگی پیام خود را آشكار كرد، 1737 سال پیش از میلاد مسیح، تاریخ رسمی زرتشتیان است.
زادگاه زرتشت را سرزمین (ایران ویج) در شمال شرقی ایران، منطقه ای شامل آسیای مركزی، افغانستان و شمال غربی پاكستان دانسته اند. اوستا مكان زایش او را ساحل رودخانه (دارجا) می داند كه به احتمال زیاد رودخانه (سیحون) یا (آمودریا) است. زرتشت در سن سی سالگی دین خود را آشكار كرد. نخستین و بزرگ ترین كار او، به دورانداختن و انكار همه خدایان و خدای گونه هایی كه مورد پرستش مردم بودند و در برابر شناساندن (خداوند یگانه).
از این رو در آغاز به سختی با مقاومت ها روبرو شد و در مدتی نزدیك به ده سال، تنها پسر عموی او (مدیوماه) (Madiomah)به معنای نیمه ماه و سپس پسر بزرگ ترش (اسیدواستر)، با او همراه و همدین شدند. به همین دلیل به همراه گروه كوچكی زادگاه خود را ترك كرد و به سوی جنوب و جایی كه نام و آوازه ای از (ویشتاسب) یا (گشتاسب)، شاه كیانی داشت، رهسپار گشت. زرتشت نزدیك به دو سال به بحث و گفت و گوپرادخت، تا سرانجام ویشتاسب و همسرش آتوسا و وزیرانش (جاماسب) و (فرشوشتر)، پیام او را پذیرفتند و به دین وی گرویدند. دراین دوره بود كه شمار زرتشتیان افزایش یافت. در عصر هخامنشیان بیشتر پادشاهان و مردم زرتشتی بودند؛ بی آنكه دین زرتشتی، دین رسمی باشد. ساسانیان دین زرتشتی را دین رسمی كشور اعلام كردند وموجب گسترش بیش از پیش آن شدند.
در قرن هفتم میلادی، پس از ورود مسلمانان به ایران، بیشتر ایرانیان مسلمان شدند و اسلام به جای دین زرتشتی، دین رسمی كشور شد. درقرن نهم میلادی گروهی از زرتشتیان به هندوستان مهاجرت كردند و به پارسیان هند معروف شدند. گروهی دیگر در ایران ماندند و به عنوان زرتشتی به زندگی خود ادامه دادند. تاورینه كه در سال 1632 تا 1668، دردوره صفوی به ایران سفرهایی داشته و مشاهدات خود را به رشته تحریردر آورده، در كتاب چهارم سفر نامه خود چنین می نویسد: (در میان این ادیان متعدد و مختلف، پیروان سه آیین در ایران اكثریت را دارند. اول دین اسلام كه دین پادشاه و دین بیشتر مردم است. دوم دین گبرها(زرتشتیان) كه آیین قدیم ایرانیان است؛ پیش از آنكه دین اسلام رواج یابد. سوم، مذهب ارامنه كه اكثر آنها از عیسویان شرقی هستند وجلفامركزشان است؛ ولی در بسیاری از دهات و شهرهای ایران هم پراكنده هستند) در زمان قاجاریه مركز زرتشتیان ایران، یزد و كرمان بود و شمارزرتشتیان در شهرستان های دیگر حتی در تهران نیز بسیار اندك بوده است. 7
به طور كلی می توان گفت، در میان ادیان كهن ایران، زرتشتیان نه تنها از دیرباز در ایجاد و توسعه تمدن این مركز و بوم نقش داشته اند، بلكه پس از پذیرش آگاهانه دین مقدس اسلام توسط اكثر ایرانیان وگسترش آن در سرزمین های ایرانی، همواره با متانت و صداقت، به همگامی و همراهی خویش با مسلمانان هم وطن خود ادامه داده اند و درآبادانی و سازندگی ایران سهم بزرگی بر عهده گرفته اند. نخستین بانكدارمدرن، موسس آبیاری نوین و پدر شهرسازی جدید در ایران، زرتشتی بوده و در شماری از شهرها، زرتشتیان نخستین كارخانه های برق وخطوط تلفن را دایر كردند. مدارس زرتشتیان در تهران، یزد و كرمان، ازبرجسته ترین مدارس بوده است. سهم زرتشتیان در فرهنگ و بهداشت ایران ـ به نسبت جمعیت ـ بر اكثریت فزونی داشته و در بین آنان بی سوادوجود ندارد. زرتشتیان ـ به نسبت جمعیت ـ بیشترین شمار پزشك، مهندس و استاد دانشگاه را به میهن خود ایران داده اند.
آنان از دیرباز، در اغلب شهرها و دهات زرتشتی نشین، هیئت هایی به نام انجمن زرتشتیان بنیاد نهادند كه كلیه امور اجتماعی، آیینی، فرهنگی و خیریه زرتشتیان محل خود را اداره می كنند و به وضع مدرسه ها و دیگر نهادهای زرتشتی شهر یا روستای خود رسیدگی می كنند. همچنین در بیشتر مناطق زرتشتی نشین، سازمان دیگری به نام سازمان زنان زرتشتی برای رسیدگی به امور مربوط به دوشیزگان وبانوان جامعه زرتشتی بنیاد شده است. نخستین صورت جلسه انجمن زرتشتیان تهران به سال 1325 نوشته شده كه نشان دهنده تأسیس این انجمن در آن سال است.
از دیگر بنیادهای زرتشتیان، می توان به انجمن زرتشتیان اصفهان، انجمن زرتشتیان كرمان، باشگاه جوانان زرتشتی یزد، انجمن موبدان تهران، بنیاد خیریه گیو، بنیاد خیریه آبادیان و... اشاره كرد. شایان ذكراست كه زرتشتیان، دارای كنگره ای به نام كنگره زرتشتیان جهان هستند كه هدف تأسیس آن، افزایش همكاری بین انجمن ها وسازمان های زرتشتیان، به منظور حفظ میراث فرهنگی و دینی و بهبودشرایط زندگی و پیشرفت زرتشتیان در جهان است. این كنگره از نظرزرتشتیان سراسر دنیا، ارزش و اعتبار خاصی دارد و همواره شخصیت های برجسته سیاسی، فرهنگی و مذهبی كشورها به آنان توجه خاصی داشته اند. نخستین و ششمین كنگره جهانی زرتشتیان درایران برگزار شده است و دبیرخانه دائمی آن در تهران است.
در حال حاضر، زرتشتیان ایران را می توان دومین جمعیت غیرمسلمان از لحاظ تعداد دانست. جمعیت آنان طبق برخی آمارهای ذكرشده حدود 45000 نفر است كه در اغلب شهرهای ایران پراكنده اند؛ امادر تهران، كرمان، یزد، شیراز، اصفهان، زاهدان و اهواز، جمعیت بیشتری دارند.
زرتشتیان 9 مدرسه اختصاصی در تهران و حدود 8 مدرسه دیگر درشهرستان ها دارند كه درسه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان فعالند. آنها همچنین دارای یك مركز تربیت موبدیار هستند كه در انجمن موبدان تهران فعال است. از دیگر فعالیت های جامعه زرتشتیان می توان به فعالیت های مطبوعاتی آنان اشاره كرد. زرتشتیان دارای 10 نشریه هستند كه در موضوعات دینی، اجتماعی و فرهنگی كار می كند. برخی ازاین نشریات عبارت است از: فروهر، چیستا، وهومن، امرداد، پارسیان واشا. زرتشتیان همچنین یك انتشارات اختصاصی به نام فرو هر نیزدارند آنها در تهران دارای چهار آدریان و ده روحانی دینی هستند. زرتشتیان همچنین در شهرهای كرمان، یزد، شیراز، اهواز، كرج و برخی آبادی های یزد مانند شریف آباد، حسن آباد، رحمت آباد، خرمشاه، مریم آباد، قاسم آباد و... دارای آدریان هستند. زرتشتیان در دفاع مقدس شركت داشته و 15 شهید به كشور تقدیم كرده اند. آنها طبق قانون اساسی دارای یك نماینده در مجلس شورای اسلامی بوده و درتصمیم گیری های كشور خود مشاركت دارند. 8
دفتر دینی یا كتاب مقدس زرتشتیان (گاتها) نام دارد كه آموزش های زرتشت در آن قرار گرفته است. اشوزرتشت، چكیده پیام خود را در 17سروده گردآورده كه خود آنها را مانترا (Manthra)یا اندیشه بر انگیزخوانده كه بعدها (گاتها) نامیده شدند. این هفده سروده را از روی وزن وآهنگ، پنج بخش كرده اند كه هر یك نام ویژه ای دارد. هر یك ازسرودها دارای شماری از بندهاست. بلندترین سرود 22 بند و كوتاه ترین 6 بند دارد. نام پنج بخش گاتها عبارت است از: اهنود، اشتود، سپنتمر، وهوخشتر و وهشتواپیشت نخستین جانشینان و پیروان زرتشت نیزنیایش ها و سروده های خود را به سبك گاتها، بر آن افزودند كه تمامی مجموعه یاد شده را (ستوت یسن) (stot yasn) می گویند كه به زبان اوستایی (Staota Yasna) است. اوستا عنوان مجموعه ای از دفترها ونوشتارهای به یادگار مانده از تاریخ و فرهنگ ایرانیان در زمان های گوناگون است كه (ستوت یسن) و (گاتها) را نیز در دل خود جای داده است. بخش های گوناگون اوستا عبارت است از: یسن ها (در بردارنده گاتها)، یشت ها، و یسپرد، خرده اوستا و وندیداد.
(سپنتامینو) (Spenta Mainga)، وهومن (Voha Mana)و اشا(Asha)بنیان های زندگانی یا فروزه های مزدایی ـ انسانی دین زرتشتی راتشكیل می دهند: سپنتامینو به معنای فرد و روان نیك و افزاینده وفروزنده آفرینندگی فردا است. وهومن یا منش به معنای اندیشه و فردنیك و نیروی سنجش و تشخیص است. اشا نیز قانون و نظم و ترتیبی است كه آفرینش بر آن استوار بوده و تمام چرخ هستی بر آن می چرخد. به اشا قانون (دقت) نیز گفته می شود. دین زرتشتی شایست هایی نیزدارد كه هر فرد زرتشتی وظیفه دارد، از آغاز بلوغ تا پایان زندگی آنها را به كار گیرد. از جمله این شایست ها می توان به اندیشه نیك، گفتار نیك وكردار نیك، میانه روی، كار و آبادانی، گرامی داشت پدر و مادر و زیبایی وهنر اشاره كرد. 9
در آیین زرتشتی جشن ها رویهم رفته، دلایل طبیعی، تاریخی واجتماعی دارند. تا قرن هفتم میلادی كه دین زرتشتی دین رسمی بود، جشن ها همگانی بود؛ اما پس از اسلام این جشن ها به جشن های دینی (ماهانه، فصلی و سالانه) و جشن های ملی تقسیم شد. اصولا در دین زرتشت، شاد بودن و نشاط داشتن از واجبات دینی است و جشن وجشنواره از ویژگی های كشیش زرتشتی است. درگاه شماری زرتشتی، درهرماه، روزی را كه نام روز و نام ماه یكی باشد، آن روز را جشن می گیرند. در این گاه شماری، هر ماه را سی روز در نظر گرفته و هر روز نیز نامی دارد. پنج روز پایان سال نیز نام گاتهای زرتشت را برخوردارند. امروزه تمامی جشن های ماهانه گرفته نمی شود. جشن های مذهبی ماهانه مرسوم عبارت است از: جشن فرور دنیگان (هماروانان)، فروردین روز وفروردین ماه، جشن تیرگان ( تیر روز و تیرماه) و جشن مهرگان ( مهرروزو مهرماه).
جشن های دینی فصلی (گاهان بار نامیده) شده و جشن هایی هستندكه بخش طبیعی آنها مربوط به زمان و مكان است و این بیشتربخش های دینی و اجتماعی آنها است كه اهمیت دارد. مبنای برگزاری جشن های دینی فصلی، طبیعی و كشاورزی بوده و می توانند با توجه به زمان و مكان و برای كارایی بیشتر جا به جا شوند. این جشن ها عبارت است از:
میریوزرم گاه: از روز خورتادی به مهر در ادیبهشت ماه كه جشن میان بهار است.
میدبوشهیم گاه: از روز خور تادی به مهر در تیرماه كه جشن میان تابستان است.
پیتی شهیم گاه: از اشتاد تا انارام در شهریورماه كه جشن پایان تابستان است.
ایا سرم گاه: از اشتاد تا انارام در مهر ماه كه جشن آغاز زمستان است.
میر یاریم گاه: از مهرتا ورهرام در دی ماه كه جشن میان زمستان است.
همس پت میریم گاه: از اهنود تا وهشتواش گاه كه برای یكسان شدن شب و روز و سرما و گرما جشن گرفته می شود و آمدن نوروز جمشیدی رانوید می دهد.
در میان جشن های دینی سالانه نیز بابویه جشن نوروز، اورمزد روز وفروردین ماه، جشن زاد روز اشوزرتشت (نوروز بزرگ)، خورداد روز وفروردین ماه برابر با ششم فروردین و جشن سده، مهر روز و بهمن ماه برابر با دهم بهمن، صدمین روز از زمستان بزرگ اشاره كرد. نوروز، مهرگان، سده و یلدا نیز از جشن های ملی زرتشتیان است كه نوروز ویلداتوسط دیگر ایرانیان نیز برگزار و بزرگ داشته می شوند. 10
از مهم ترین زیارتگاه های زرتشتیان نیز می توان از پیرهریشت در 10كیلومتری یزد و 12 كیلومتری روستای شریف آباد، پیرناركی در 58كیلومتری یزد و نزدیكی شهر تفت، پیر بانوی پارس واقع در 112كیلومتری یزد، پیر سبز (چك چك) در 68 كیلومتری شمال یزد، پیرستی پیر در مریم آباد از روستاهای یزد و پیر نارستانه واقع در 30كیلومتری یزد نام برد. آیین سدره پوشی نیز از مهم ترین مراسم دینی زرتشتیان است كه همان اهمیت غسل تعمید را در مسیحیت دارد.