تبیان، دستیار زندگی

علاقه به شخص یا شی‏ء وقتی كه به اوج شدت برسد ، به طوری كه وجود انسان‏
را مسخر كند و حاكم مطلق وجود او گرد عشق نامیده می‏شود . عشق ، اوج علاقه‏
و احساسات است .
ولی نباید پنداشت كه آنچه به این نام خوانده می‏شود یك نوع است . دو
نوع كاملا مختلف است . آنچه از آثار نیك است مربوط به یك نوع آن‏
می باشد و اما نوع دیگر آن كاملا آثار مخرب و مخالف دارد .
احساسات انسان انواع و مراتب دارد . برخی از آنها از مقوله شهوت و
مخصوصا شهوت جنسی است و از وجوه مشترك انسان و سایر حیوانات است .
با این تفاوت كه در انسان به علت خاصی كه مجال و توضیحش نیست اوج و
غلیان زائد الوصفی می‏گیرد و بدین جهت نام عشق به آن می‏دهند و در حیوان‏
هرگز به این صورت در نمی‏آید ، ولی به هر حال از لحاظ حقیقت و ماهیت ،
جز طغیان و فوران و طوفان شهوت چیزی نیست . از مبادی جنسی سرچشمه می‏گیرد و به همانجا
خاتمه می‏یابد . افزایش و كاهشش بستگی زیادی دارد به فعالیتهای‏
فیزیولوژیكی دستگاه تناسلی و قهرا به سنین جوانی . با پا گذاشتن به سن از
یك طرف ، و اشباع و افراز از طرف دیگر كاهش می‏یابد و منتفی می‏گردد .
جوانی كه از دیدن روئی زیبا و موئی مجعد به خود می‏لرزد و از لمس دستی‏
ظریف به خود می‏پیچد ، باید بداند جز جریان مادی حیوانی در كار نیست .
اینگونه عشقها به سرعت می‏آید و به سرعت می‏رود ، قابل اعتماد و توصیه‏
نیست ، خطرناك است ، فضیلت كش است . تنها با كمك عفاف و تقوا و
تسلیم نشدن در برابر آن است كه آدمی سود می‏برد . یعنی خود این نیرو
انسان را به سوی هیچ فضیلتی سوق نمی‏دهد اما اگر در وجود آدمی رخنه كرد و
در برابر نیروی عفاف و تقوا قرار گرفت و روح ، فشار آنرا تحمل كرد ولی‏
تسلیم نشد ، به روح قوت و كمال می‏بخشد .
انسان نوعی دیگر احساسات دارد كه از لحاظ حقیقت و ماهیت با شهوت‏
مغایر است . بهتر است نام آنرا عاطفه و یا به تعبیر قرآن " مودت " و
" رحمت " بگذاریم .
انسان آنگاه كه تحت تأثیر شهوات خویش است ، از خود بیرون نرفته‏
است ، شخص یا شی‏ء مورد علاقه را برای خودش می‏خواهد و به شدت می‏خواهد .
اگر درباره معشوق و محبوب می‏اندیشد بدین صورت است كه چگونه از وصال او
بهره مند شود و حداكثر تمتع را ببرد . بدیهی است كه چنین حالتی نمی‏تواند مكمل و مربی‏
روح انسان باشد و روح او را تهذیب نماید .
اما انسان گاهی تحت تأثیر عواطف عالی انسانی خویش قرار می‏گیرد ،
محبوب و معشوق در نظرش احترام و عظمت پیدا می‏كند ، سعادت او را
می‏خواهد ، آماده است خود را فدای خواسته‏های او بكند . اینگونه عواطف ،
صفات و صمیمیت و لطف و رقت و از خود گذشتگی به وجود می‏آورد برخلاف‏
نوع اول كه از آن خشونت و سبعیت و جنایت بر می‏خیزد . مهر و علاقه مادر
به فرزند از این مقوله است . ارادت و محبت به پاكان و مردان خدا ، و
همچنین وطن دوستیها و مسلك دوستیها از این مقوله است .
این نوع از احساسات است كه اگر به اوج و كمال برسد همه آثار نیكی كه‏
قبلا شرح دادیم بر آن مترتب است و هم این نوع است كه به روح شكوه و
شخصیت و عظمت می‏دهد بر خلاف نوع اول كه زبون كننده است . و هم این نوع‏
از عشق است كه پایدار است و با وصال تیزتر و تندتر می‏شود بر خلاف نوع‏
اول كه ناپایدار است و وصال مدفن آن به شمار می‏آید .
در قرآن كریم رابطه میان زوجین را با كلمه " مودت " و " رحمت "
تعبیر می‏كند ( 1 ) و این نكته بسیار عالی است . اشاره به جنبه انسانی و
فوق حیوانی زندگی زناشوئی است . اشاره به اینست كه عامل شهوت تنها رابطه طبیعی زندگی زناشوئی نیست . رابط اصلی صفا و
صمیمیت و اتحاد دو روح است و به عبارت دیگر آنچه زوجین را به یكدیگر
پیوند یگانگی می‏دهد مهر و مودت و صفا و صمیمیت است نه شهوت كه در
حیوانات هم هست .
مولوی با بیان لطیف خویش ، میان شهوت و مودت تفكیك می‏كند ، آنرا
حیوانی و این را انسانی می‏خواند . می‏گوید :


خشم و شهوت وصف حیوانی بود
مهر و رقت وصف انسانی بود

این چنین خاصیتی در آدمی است مهر ، حیوان را كم است ، آن از كمی‏
است
فیلسوفان مادی نیز نتوانسته‏اند این حالت معنوی را كه از جهاتی جنبه‏
غیرمادی دارد و با مادی بودن انسان و مافوق انسان سازگار نیست ، در بشر
انكار كنند .
برتراند راسل در كتاب زناشوئی و اخلاق می‏گوید :
" كاری كه منظور از آن فقط در آمد باشد نتایج مفیدی به بار نخواهد
آورد . برای چنین نتیجه‏ای باید كاری پیشه كرد كه در آن ایمان به یك فرد
، به یك مرام یا یك غایت نهفته باشد . عشق نیز اگر منظور از آن وصال‏
محبوب باشد كمالی در شخصیت ما به وجود نخواهد آورد و كاملا شبیه كاری‏
است كه برای پول انجام می‏دهیم . برای وصول به این كمال باید وجود محبوب‏
را چون وجود خود بدانیم و احساسات و نیات او را از آن خود بشماریم " . نكته دیگری كه باید تذكر داده شود و مورد توجه قرار گیرد اینست كه‏
گفتیم حتی عشقهای شهوانی ممكن است سودمند واقع گردد ، و آن هنگامی است‏
كه با تقوا و عفاف توأم گردد . یعنی در زمینه فراق و دست نارسی از یك‏
طرف و پاكی و عفاف از طرف دیگر ، سوز و گدازها و فشار و سختیهائی كه‏
بر روح وارد می‏شود آثار نیك و سودمندی به بار می‏آورد . عرفا در همین‏
زمینه است كه می‏گویند عشق مجازی تبدیل به عشق حقیقی یعنی عشق به ذات‏
احدیت می‏گردد و در همین زمینه است كه روایت می‏كنند :
« من عشق و كتم و عف و مات مات شهیدا » .
" آنكه عاشق گردد و كتمان كند و عفاف بورزد و در همان حال بمیرد ،
شهید مرده است " .
اما این نكته را نباید فراموش كرد كه این نوع عشق با همه فوائدی كه در
شرائط خاص احیانا به وجود می‏آورد قابل توصیه نیست ، وادیی است بس‏
خطرناك . از این نظر مانند مصیبت است كه اگر بر كسی وارد شود و او با
نیروی صبر و رضا با آن مقابله كند ، مكمل و پاك كننده نفس است ، خام‏
را پخته و مكدر را مصفی می‏نماید ، اما مصیبت قابل توصیه نیست . كسی‏
نمی‏تواند به خاطر استفاده از این عامل تربیتی ، مصیبت برای خود خلق كند
، و یا برای دیگری به این بهانه مصیبت ایجاد نماید .
راسل در اینجا نیز سخنی با ارزش دارد . می‏گوید :
" رنج برای اشخاص واجد انرژی چون وزنه گرانبهائی است . كسی كه خود
را كاملا سعادتمند می‏بیند جهدی برای سعادت بشتر نمی‏كند . اما گمان نمی‏كنم این امر بتواند بهانه‏ای باشد كه دیگران را
رنج بدهیم تا به راه مفیدی قدم نهند ، زیرا غالبا نتیجه معكوس بخشد و
انسان را درهم می‏شكند . در این مورد بهتر است خود را تسلیم تصادفات‏
كنیم كه در سر راه ما پیش می‏آید ( ۲ " .
چنانكه می‏دانیم در تعلیمات اسلامی به آثار و فوائد مصائب و بلایا زیاد
اشاره شده و نشانه‏ای از لطف خدا معرفی شده است ، اما به هیچوجه به كسی‏
اجازه داده نشده است كه به این بهانه مصیبتی برای خود و یا برای دیگران‏
به وجود آورد .
به علاوه ، تفاوتی میان عشق و مصیبت هست ، و آن اینكه عشق بیش از هر
عامل دیگری " ضد عقل " است ، هر جا پا گذاشت عقل را از مسند حكومتش‏
معزول می‏كند . اینست كه عقل و عشق در ادبیات عرفانی به عنوان دو رقیب‏
معرفی می‏گردند . رقابت فیلسوفان با عرفا كه آنان به نیروی عقل ، و اینان‏
به نیروی عشق اتكاء و اعتماد دارند از همین جا سرچشمه می‏گیرد . در
ادبیات عرفانی همواره در این میدان رقابت ، عقل محكوم و مغلوب شناخته‏
شده است .
سعدی می‏گوید :


نیكخواهانم نصیحت می‏كنند
خشت بر دریا زدن بی‏حاصل است
شوق را بر صبر قوت غالب است
عقل را بر عشق دعوی باطل است

دیگری می‏گوید :
قیاس كردم ، تدبیر عقل در ره عشق چو شبنمی است كه بر بحر می‏زند
رقمی
نیروئی كه تا این حد قدرتمند است و زمام اختیار را از كف می‏گیرد و به‏
قول مولوی : " آدمی را همچون پر كاهی در كف تندبادی به این سو و آن سو
می‏كشد " و به قول راسل : " چیزی است كه تمایل به آثارشی دارد " چگونه‏
می‏تواند قابل توصیه باشد .
به هر حال ، احیانا آثار مفید داشتن یك مطلب است و قابل تجویز و
توصیه بودن مطلب دیگر است .
از اینجا معلوم می‏شود كه ایراد و اعتراض برخی متشرعین بر برخی از
حكماء اسلامی ( ۳ ) كه این بحث را در الهیات مطرح كرده‏اند و آثار و
فوائد آن را بیان كرده‏اند ناوارد است زیرا طبقه خیال كرده‏اند كه عقیده‏
آن دسته از حكما اینست كه این مطلب قابل تجویز و توصیه هم هست ، و حال‏
آنكه نظر آنها تنها به آثار مفیدی است كه در شرائط تقوا و عفاف به بار
می‏آورد ، بدون اینكه آنرا قابل تجویز و توصیه بدانند ، درست مانند
مصائب و بلایا .