تبیان، دستیار زندگی

عالم آل محمد، امام رضا علیه السلام درباره فلسفه ایمان فرمودند: «اگر سؤال شود نخستین واجب عقلی چیست، در پاسخ باید گفت اقرار به خداوند و رسولان و حجت های او و وحی مُنزَل است. اگر پرسیده شود چرا خداوند این امر را واجب کرده، پاسخ این است که به دلایل فراوان: نخست اینکه اگر مردم به خداوند متعال ایمان نیاورند، از گناهان کبیره دوری نمی جویند و در لذت های نفسانی و شهوات حیوانی خود، مراقب و ناظری نمی بینند. در چنین صورتی، جامعه بشری سراسر تباه می شود و همه انسان ها به همدیگر ظلم و ستم خواهند کرد. … علاوه بر آن، ایمان به پروردگار، مانع فسادهای درونی می شود؛ زیرا می دانیم آدمی در تنهایی و دور از چشم دیگران، گاه به فساد و گناه رو می آورد. اگر ایمان به خدا و بیم از او نباشد، هیچ انسانی خود نگهدار نخواهد بود. پس قوام و تداوم جامعه و سعادت بشر، مرهون ایمان به خداوند دانا و آگاهی است که نهان و آشکار را می داند و به صلاح و هدایت فرمان داده و از فساد نهی کرده است و هیچ نهفته ای بر او مخفی نیست».

اخلاق پسندیده، عامل بسیار تأثیرگذاری در گرایش انسان به سوی خداست. خداوند در قرآن کریم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را به خلق نیکو ستوده، رمز موفقیت ایشان را نیز در اخلاق ارزنده وی می داند. رفتار و مَنِش پیشوایان دینی ما، تجلی اخلاق پیامبر بود. ابراهیم بن عباس که مدت طولانی محضر امام رضا علیه السلام را درک کرده و از آن منبع فیض الاهی بهره های فراوان برده بود، درباره سیره اخلاقی امام چنین می گوید: هیچ گاه ندیدم آن حضرت با سخن خود کسی را آزار دهد یا اهانت کند. کلام هیچ کس را تا پایان قطع نمی کرد. به نیازمندان کمک می کرد و هرگز در حضور دیگران آب دهان به زمین نمی انداخت. با خدمتکاران به نرمی سخن می گفت و به هنگام نشستن در حضور دیگران، به چیزی تکیه نمی داد. برخورد شایسته امام رضا علیه السلام به گونه ای بود که ابن ابی عَبّاد وزیر مأمون نیز وی را ستوده و گفته است: علی بن موسی، در تابستان روی حصیر می نشست و دور از چشم مردم، جامه خشن می پوشید و در هنگام رو به رو شدن با مردم، لباس بهتر به تن می کرد تا کارش، خودنمایی به زهد تلقی نشود.

روزی امام رضا علیه السلام با یکی از یاران خود به نام سلیمان بن جعفر برای انجام کاری بیرون رفته بودند. نزدیک غروب، سلیمان خواست به منزل خود برود، ولی امام او را به منزل خویش دعوت کرد. غلامان در منزل مشغول کار بودند و شخص بیگانه ای به آنان کمک می کرد. امام پرسید: او کیست؟ گفتند: او را اجیر کرده ایم به ما کمک کند. امام فرمود: برایش چقدر مزد معین کرده اید؟ گفتند: چیزی به او می دهیم. امام به شدت عصبانی شدند. سلیمان در این لحظه به امام گفت: چرا خودتان را ناراحت می کنید؟ امام فرمود: «من دستور داده ام تا مزد کسی را تعیین نکرده اید، او را به کار نگمارید. اگر مزدش را معین نکنید، سه برابر مزد معمول هم به او بدهید، باز گمان می کند شما از مزدش کمتر داده اید. اگر مزد را معین کنید، به اندازه یک حبه نیز به او بیشتر بدهید، آن را می بیند و می فهمد و اگر به همان اندازه مزد معین، بدهید، از شما سپاس گزاری می کند».

ابی نصر بزنطی، از دانشمندان معاصر امام رضا علیه السلام بود. وی پس از نامه نگاری های فراوان با حضرت رضا علیه السلام و دریافت پاسخ های مستدل، به امامت آن حضرت ایمان آورد. روزی امام مرکب شخصی خود را پیش بزنطی فرستاد و او را نزد خود فرا خواند. بزنطی تا پاسی از شب مسایل علمی خویش را می پرسید و پاسخ می شنید. امام به خدمتکارش فرمود: «بستر شخصی مرا بیاور و برای وی بگستران تا استراحت کند». این چنین اظهار محبت امام، بزنطی را به غرور واداشت و با خود گفت: چه کسی مانند من، با مرکب شخصی امام به خانه ایشان بیاید و در خوابگاه وی بخوابد. ناگهان امام رضا علیه السلام او را پیش خود صدا زد و دست او را فشار داد و فرمود: صعصعة بن صوحان، یکی از یاران علی بن ابی طالب بیمار شد. امام علی علیه السلام به عیادت او رفت و با مهربانی دست خود را بر پیشانی صعصعه گذاشت، ولی هنگام برگشتن به او گفت: «هرگز این امور را مایه فخر و مباهات خود قرار مده؛ من تمام این کارها را به سبب تکلیفی که دارم انجام می دهم».

امام رضا علیه السلام در توصیف ویژگی های عاقل فرمودند: «عقل آدمی به کمال نمی رسد، مگر این که ده خصلت را دارا باشد: 1. از او امید خیر باشد؛ 2. مردم از شرش در امان باشند؛ 3. نیکی اندک دیگران را بسیار شمارد؛ 4. خیر بسیار خود را اندک شمارد؛ 5. هر چه از او نیاز خواهند، ناراحت نشود؛ 6. در طول عمر خود از دانش اندوزی خسته نشود؛ 7. فقر در راه خدابرایش از توانگری محبوب تر باشد؛ 8. خواری در راه خدا، از عزت با دشمنش بهتر باشد؛ 9. گمنامی را بر شهرت برتری دهد و آخر این که کسی را نبیند، مگر این که بگوید او بهتر و پرهیزکارتر از من است. اگرهم بدتر و زبون تر باشد، بگوید شاید درونش بهتر است و این خوبی درون او بالاتر از خوبی ظاهر من است. نیز اگر کسی را با تقواتر از خود ببیند، برای او فروتنی کند تا به او برسد و اگر چنین کند، عظمتش بیشتر می شود و بزرگ اهل زمانش می گردد».

توکل بر خدا، واژه ای است که ما همه روزه آن را می شنویم یا بر زبان می آوریم. به راستی معنای حقیقی آن چیست؟ آیا ایستایی و سکون است یا فعالیت مستمر همراه با واگذاری نتایج امور به خدای مهربان؟ چگونه می توان پریشانی دل را به وسیله آن به آرامش رساند؟ عالم آل محمد حضرت رضا علیه السلام به این پرسش اساسی پاسخ می دهد. مردی از آن حضرت درباره تفسیر آیه سوم سوره طلاق «هر کس بر خدا توکل کند، او را بس است» پرسید. امام فرمود: «توکل دو مرتبه دارد: نخست این که در همه کارها به او اعتماد کنی و هر چه با تو کند، به آن خشنود و راضی باشی و بدانی او از خیرخواهی و رعایت حال تو کوتاهی نمی کند و مصلحت کار در آن بوده و با واگذاری همه این ها به او، توکل کنی. مرتبه دوم این است که عقیده به غیب خدا داشته باشی که علم و دانش تو در آن نمی گنجد و دانستن آن را نیز به او بسپاری و در همه آن ها و غیر آن ها به او اعتماد کنی». امام در جایی دیگر درباره حد توکل فرمودند: «این است که از غیر خدا نترسی».

تمام تکالیف و احکام دینی اعم از واجب، حرام، مستحب و مکروه که از طرف خداوند تعیین شده اند، فلسفه و نکته های ظریفی دارند. با حضور در مکتب اهل بیت و گوش فرا دادن به بیانات آنان، بهتر می توان به علل این احکام پی برد. امام رضا علیه السلام درباره دلیل وجوب نماز فرمودند: «در نماز، اقرار به ربوبیت خداوند است و این اقرار، مصلحت های فراوان و گسترده ای دارد. نماز، رهایی از معبودان دروغین است.ایستادن خاضعانه در برابر خداوند جبار است و در آن طلب آمرزش از گناهان گذشته وجود دارد. سجده و نهادن پیشانی بر خاک در هر روز، موجب یاد خدا و فراموش نکردن پروردگار است واین حضور همیشگی، موجب می شود انسان ازتدبیرگر هستی و آفریننده خود غافل نشود، و طغیان و سرمستی نکند».