تبیان، دستیار زندگی

تئاتر بعد از آنکه تمام توسعه و اصولش را در دوران کلاسیک تثبیت می کند، به دنبال راه ها و شیوه هایی تازه و جدید است تا جایگزین برخی از قاعده ها و اصول قبلی کرده و به نوعی خودش را به روز رسانی کند.

تلاش برای آزمودن قواعد جدید البته بسیار دشوار است و مثل دو حوزه دیگر در هنر و در تئاتر نیز به واسطه غلبه متعصبانه اصول تثبیت شده با مقاومت و مخالفت های بسیاری مواجه است. اما تئاتر اروپا از زمانی که خودش را به پذیرش قواعد تازه عادت می دهد راه را برای تجربه های جدید باز می کند و از اینجاست که حوزه مهم تئاتر تجربی در مباحث جدید نظری مطرح می شود.

تجربه کردن در تئاتر تقریباً از زمانی آغاز می شود که هنرمند تئاتر با آگاهی و آزمودن شیوه های مختلف به سمت ناشناخته ها یورش می برد و قصد دارد تا به کشف و ابداع در شیوه تئاتری اش دست پیدا کند. این حمله به ناشناخته ها یا با دستیابی به نتیجه و تکمیل متد تجربه شده جدید همراه می شود و یا اینکه شکست می خورد. به هر حال در هر دو صورت هنرمند در مسیر تجربه کردن و در گستره تئاتر تجربی Experimental Theater قرار گرفته است. تئاتر تجربی در واقع علیه قواعد و اصول تثبیت شده حرفه ای تئاتر بر می آشوبد و به سمت نقاط ناشناخته و نامعلوم (تجربه نشده) یورش می برد.

بنابراین تئاتری جسور است و عموماً گروه های جوان و آزمون های بلند پروازانه آنها را شامل می شود. از همین روست که کسانی چون میرهلد، پیسکاتور، گروتوفسکی، باربا و... تمام دوران زندگی شان را از جوانی تا زمان تکمیل تجربه ها در پایان راه صرف فعالیت در این حوزه کرده اند و اغلب هنرجویان و هنرمندان گروهشان را جوانانی تشکیل داده اند که بعدها این راه ادامه داده اند.

اما ویژگی دیگر تئاتر تجربی که وابسته به تفاوت هایش نسبت به تئاتر حرفه ای است را باید آزادی و بی شرط و واسطه بودن آن مورد جستجو قرار داد. تئاتر تجربی مثل اشکال حرفه ای به هیچ وجه در قید و شرط فروش گیشه و رضایت مخاطب نیست و از این رو همواره مورد انتقاد و تهمت قرار می گیرد.

عمر تئاتر تجربی در ایران که همواره تئاترش را وابسته به کمک ها و حمایت های دولتی می بیند، چندان دراز نیست. تقریباً می توان گفت که مقدمات آشنایی هنرمندان تئاتر ایران با تئاتر تجربی با تشکیل گروه های فعال هنرمندان در سایه نام کارگاه نمایش در دهه ۴۰ همزمان است. کارگاه نمایش در سال ۱۳۴۸ در قالب یکی از کارگاه های زیر مجموعه تلویزیون ملی آغاز به کار می کند. "بیژن صفاری" سرپرست و دبیر شورای کارگاه نمایش سال ها بعد در توضیح چگونگی شکل گیری آن می گوید: «در آن سال های ۶۰ میلادی این فکر در همه جای دنیا بود و یک چیزی به نام تئاتر تجربی خیلی متداول شده بود. ما این جنبه تجربی را می خواستیم که حتماً توی کارگاه باشد... موقع اش بود که ما توی دنیای جدید، همان طور که در تمام شئون دیگر سعی می شد، توی فرهنگ هم جای خودمان را پیدا کنیم.»

در آن دوران تماس مستقیم و البته مقطعی هنرمندان نوگرای تئاتر ایران با بزرگان تئاتر تجربی چون گروتفسکی، پیتر بروک و آندره شربان هم زمینه های شکل گیری چنین تئاتری را در ایران فراهم کرده بود. اما شانس فعالیت مستمر و پیوسته گروه های تئاتر تجربی با ظهور گروه تئاتر آربی آوانسیان و فعالیت محدود آن در دهه پنجاه تقریباً برای همیشه از بین رفت.

بعد از این دوران تقریباً می توان تنها ارتباط تئاتر ایران با تئاتر تجربی را در برخی ترجمه های پراکنده و ناکافی مورد جستجو قرار داد که عمده آنها نیز توسط جوان ها و دانشجویان تئاتر مطالعه شده و در بسیاری از آثار ضعیف دانشجویی رگه های از آن دیده می شد.

البته در همین دوران تعدادی از هنرجویان هنرپیشگی از جمله، علی نصیریان، فهیمه راستکار، عباس جوانمرد، بیژن مفید و... کارگاهی را در خانه شخصی شاهین سرکیسیان تشکیل می دهند.

احتمالاً نخستین مقدمات آشنایی با متد استانیسلاوسکی و اصلاً شناختن این نظریه پرداز در ایران نیز شکل می گیرد.

اما مقابله و مبارزه با فعالیت گروه هایی که نظریات جدید در حوزه تئاتر تجربی را مورد مطالعه قرار داده و سعی در آزمودن آن کارهایشان دارند، به سرعت در بدنه اصلی تئاتر آغاز می شود و "تئاتر ملی" با همه آرمان ها و ایده های بزرگ به ظاهر تثبیت شده اش در مقابل جریان تئاتر تجربی قرار می گیرد و هنرمندان این حوزه از تئاتر را به بی قید بودن، روشنفکر نمایی، خاص بودن و غرب زدگی متهم می کند.

در واقع همان جریانی که سال های سال به عنوان مدافع اصلی تئاتر ملی و ایرانی تلاش می کند به بهانه های مختلف و با وارد کردن اتهام های متعدد سعی در مبارزه با تئاتر تجربی در ایران داشته باشد و البته شرایط فرهنگی و جریان رایج در تئاتر نیز بهانه های این مقابله و مخالفت را به دست می دهد، به گونه ای که تقریباً از دهه شصت به بعد تئاتر تجربی به طور پراکنده و بی آنکه توانی برای ادامه مسیرش داشته باشد به حیات خود ادامه می دهد. همین حیات نیم بند و پر از اشکال در ادامه به واسطه عدم برقراری ارتباط مخاطب با تئاترهای منتسب به تجربی باعث می شود که حمایت از این حوزه بازهم محدودتر و کمتر شود و عملاً جریان آن به سمت آثار دانشجویی کشیده می شود.

مخالفت ها، موضع گیری ها، قطع شدن ارتباط جریان تئاتر تجربی با تئاتر روز دنیا، جوان بودن هنرمندان علاقه مند به این حوزه، کمبود ترجمه ها و منابع مکتوب و دلایل بسیار دیگر باعث می شود که تئاتر تجربی در ایران نتواند با استمرار و پیوستگی به حرکت خود ادامه می دهد.

گروه های جوان بسیار در طول سه دهه اخیر شکل های متعددی از تئاتر پیشرو تجربی را مورد آزمون قرار دادند؛ اما به دو دلیل عمده هیچ یک از آنها در ادامه راهشان موفق نشدند: نخستین دلیل آن بود که تقریباً اکثر گروه ها موقتاً و بدون حمایت های مستمر با هم کار می کردند و این فعالیت موقت مهمترین شرط استمرار تئاتر تجربی یعنی تعامل و تجربه گروهی و استفاده از تضارب آرا را امکان پذیر نمی ساخت. بنابراین عملا گروه ها امکان فعالیت و استفاده از تجربیات و خلاقیت های مستمر جمعی را پیدا نمی کردند.

دلیل مهم دیگر که مستقیماً به عدم ارتباط با سایر جهان و کمبود منابع مفید تئوری تئاتر برمی گشت. این بود که گروه های عمدتاً جوان تنها به داشته ها و توانایی های محدود اکتفا کرده و اغلب آثارشان به گونه ای تقلید ناقص و بعضاً اشتباه از متد جدید تئاتر بود. به همین دلیل آثار آنها مورد توجه واقع نمی شد و در طول دوران بسیاری از تئاترهای منتسب به جریان تئاتر تجربی با عباراتی چون "کپی برداری"، "تقلید"، "روشنفکر نمایی" و... مورد انتقاد قرار گرفته و طرد شدند.

اشتباه بزرگ بسیاری از جوانانی که تمام قواعد و اصول تئاتر را از میان بر می دارند و مدعی انجام کار تجربی هستند این است که شاید نمی دانند، تئاتر تجربی در پی رسیدن به شیوه و راهکاری برای ارتباط جدید و ارائه نگاهی متفاوت برای رسیدن به ارتباطی هدفمند با مخاطب است.

”واقعیت این است که پیش از هر تجربه ای می بایست، هدف از تجربه کردن مشخص باشد و بدون این هدفمندی نمی توان توقع داشت که تجربه موفقی شکل گرفته باشد. اشتباه بزرگ بسیاری از جوانانی که تمام قواعد و اصول تئاتر را از میان بر می دارند و مدعی انجام کار تجربی هستند این است که شاید نمی دانند، تئاتر تجربی در پی رسیدن به شیوه و راهکاری برای ارتباط جدید و ارائه نگاهی متفاوت برای رسیدن به ارتباطی هدفمند با مخاطب است.“

شاید تنها گروهی که در طول این سال ها توانسته است با قدرت و به طور مستمر در حوزه تئاتر تجربی فعالیت داشته باشد و علیرغم تمام انتقادها واکنش های مثبت و منفی همواره به کارش ادامه بدهد گروه تئاتر بازی از سال ۷۷ تاکنون به سرپرستی آتیلا پسیانی باشد. پسیانی که از نخستین هنرمندان علاقه مند به تئاتر تجربی است، طی دو دهه فعالیت در این حوزه با انتقادهای بسیاری مواجه بوده است، اما با توجه به جریان مستمر و پیگیری که همواره با گروهش در مسیر آن حرکت کرده به موفق ترین چهره تئاتر ایران در زمینه تئاتر تجربی تبدیل شده است. جریانی که پسیانی در تئاتر ایران و به ویژه در میان علاقه مندان جوان تئاتر باعث آن شد، در چند ساله اخیر و در گروه های متعدد به بار نشسته و اگرچه آن چنان که انتظار می رود، هنوز پخته نشده، اما می توان به ادامه حیات آن در آینده امیدوار بود.

فعالیت گروه های جوانی که اکنون به سرپرستی "علی اصغر دشتی"، "حامد محمد طاهری" و... در حوزه تئاتر تجربی فعال هستند را می توان در ادامه، حضور مستمر پسیانی و اصرارش بر فعالیت در حوزه تئاتر تجربی مورد ارزیابی قرار داد.

● تئاتر تجربی یا اطوار عجیب

طی سال های اخیر همواره بسیاری از سبک ها و شیوه های تئاتری در قالب اجراهای مختلف مورد آزمون قرار گرفته اند و باید اعتراف کرد که هنرمندان جوان ما در حوزه تمرین سبک های جدید تئاتری کمتر موفق بوده اند. در واقع هر زمان که ساختارشکنی و آزمون تولید براساس معیارهای جدید در آثار مورد تأکید و توجه قرار گرفته، آثار ناموفقی تولید شده اند. در عوض خوشبختانه تکیه بر قواعد و اصول تئاتری در کارهای بسیاری از هنرمندان جوان و با تجربه ضمن قرار گرفتن در کنار خلاقیت های جدید، موفقیت های زیادی را هم به دنبال داشته است که نمونه هایی از آن را می توان در کار هنرمندان جوانی چون نیما دهقان، امیررضا کوهستانی، محمد یعقوبی، یاسر خاسب و... مشاهده کرد.

اما اشتباه عمده ای که بسیاری از منتقدان و هنرمندان تئاتر را متوجه خود ساخته در مورد آثاری صدق می کنند که بی قید و بند به از میان برداشتن معیارهای ساختار تئاتر دست زده و عموماً آثاری مبهم، شلخته، نامفهوم و عجیب را تولید کرده اند که آن را با هیچ معیار و متدی نمی توان مورد سنجش قرار داد و اشتباه بزرگ تر بسیاری این است که هر نمایش عجیب و غریب درک ناشدنی و مبهمی را با عنوان تئاتر تجربی از اسارات نقدها و نظرات منفی می رهانند.

واقعیت این است که پیش از هر تجربه ای می بایست، هدف از تجربه کردن مشخص باشد و بدون این هدفمندی نمی توان توقع داشت که تجربه موفقی شکل گرفته باشد. اشتباه بزرگ بسیاری از جوانانی که تمام قواعد و اصول تئاتر را از میان بر می دارند و مدعی انجام کار تجربی هستند این است که شاید نمی دانند، تئاتر تجربی در پی رسیدن به شیوه و راهکاری برای ارتباط جدید و ارائه نگاهی متفاوت برای رسیدن به ارتباطی هدفمند با مخاطب است. درست است که تئاتر تجربی تئاتری آزاد است، اما این آزادی باید در خدمت آزمودن شیوه های نو در اختیار قواعد تغییر یافته باشد، نه بهانه ای برای حذف قواعد و بی قیدی توجیه ناپذیر!

طی این سال ها همواره عجیب ترین و مبهم ترین و غیرقابل فهم ترین تئاترها، با پنهان شدن در پس عنوان تئاتر تجربی سعی داشته اند، تا ضعف ها و خلاء های بسیارشان را بپوشانند. اما واقعیت این است که تقریباً به جز علی اصغر دشتی و آتیلا پسیانی کمتر کسی به واقع توانسته است در این مسیر فعالیت کند.

تئاتر تجربی می تواند، بر پایه اصول و قواعد تئاتری تولید شود و کاملاً هم در خدمت ارتباط با مخاطب بوده و درک و تأویل و تفسیر شود. این در حالی است که متأسفانه بسیاری از آثار ضعیف و بدون ساختار و قاعده، با پنهان کردن ضعف ها در پس نام این تئاتر، حتی تئاتر تجربی را در ایران بدنام همکرده اند.   

گرد آوری: گروه سینما و تلویزیون سایت تبیان زنجان

به نظرم تئاتر مخصوصا تئاتر تجربی در ایارن فراموش شده