تبیان، دستیار زندگی

جشن ها و آیین ها از مهم ترین جاذبه های اجتماعی استان اصفهان به شمار می آیند. در تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی، جشن‌ها و روزهای عید، ریشه در تاریخ افسانه‌ای ایران باستان یعنی دوره سلسله پیشدادی دارند. به طور كلی در استان اصفهان جشن ها و آیین ها به دو دسته دینی و ملی تقسیم می شوند...

جشن های بزرگ مذهبی دراستان اصفهان شامل: جشن میلاد حضرت محمد (ص)، جشن میلاد حضرت فاطمه (س) (روز مادر)، جشن میلاد حضرت على (ع)( روز پدر) جشن های بزرگ نیمه شعبان، روز میلاد حضرت امام زمان (عج )، مراسم های آغاز ماه مبارک رمضان و آداب گرفتن روزه، جشن بزرگ عید فطر و عید قربان، جشن بزرگ غدیر خم و تعیین حضرت علی(ع) به جانشینی حضرت رسول الله(ص)، جشن بزرگ بعثت حضرت محمد (ص) و جشن میلاد دیگر امامان معصوم (ع) از جمله جشن های مذهبی مهم استان اصفهان به شمار می آیند.

در میان جشن های ملی؛ جشن های عید نوروز مهم ترین و بزرگ ترین جشن ها به شمار می آیند. نخستین جشن ایرانی به نام نوروز از زمان پادشاهی جمشید مرسوم شد و در زمان های بعد، جشن‌ها و آیین‌های دیگری چون تیرگان، مهرگان، سده و غیره در فرهنگ ایران پدید آمدند.

اعیاد ملی و مذهبی در استان اصفهان نزد همه پاس داشته می شوند. اقلیت های مذهبی استان اصفهان؛ از جمله زرتشتی ها، مسیحی ها، كلیمی ها و یهودی ها نیز در استان اصفهان زندگی می كنند كه آزادانه می توانند جشن های مذهبی خود را به جای آورند.

عید نوروز: عید نوروز مهم ترین عید باستانی و ملی ایرانیان به شمار می آید كه در اصفهان نیز مانند سایر مناطق ایران با شكوه تمام برگزار می شود. اصفهانی ها حدود پانزده روز مانده به عید نوروز به تمیز كردن خانه و اصطلاحا خانه تكانی می پردازند. هم چنین حدود ده روز مانده به عید، سبزه را كه معمولا از گندم، عدس، ماش یا تخم‌شاهی است، روی سینی یا كوزه سبز می كنند که در سفره هفت سین استفاده نمایند. پیش از تحویل سال معمولا همه مسافران به خانه بازمی‌گردند و بر این باورند كه همه اعضای خانواده در زمان تحویل سال باید دور هم باشند.

در اصفهان علاوه بر موارد رایج در سفره هفت‌سین، معمولا كوفته سبزی و تخم‌مرغ پخته قرمز رنگ نیز در سر سفره گذاشته می شود و بر این باورند كه در لحظه تحویل سال روی آینه می چرخد. بزرگ خانواده قرآن در لحظه تحویل سال قرآن می ‌خواند و همه گوش می دهند و پس از شروع سال، روبوسی كرده و عید را به یک دیگر تبریک گفته و عیدی می گیرند. روز اول عید پیش از شروع دید و بازدید با سبزه و گل بر سر مزار درگذشتگان رفته و پس از آن دید و بازدیدهای معمول شروع می شود. این مراسم تا 12 روز ادامه دارد.

در روز 13 فروردین ماه وسایل گردش مهیا شده و به همراه دوستان و فامیل از صبح به حواشی سرسبز بیرون شهر رفته و سبزه خود را به آب می اندازند. در این روز به بازی‌ها و سرگرمی های گوناگون می پردازند و ناهار مفصلی نیز در فضای سبز پارک ‌ها و باغ‌ها میل می ‌كنند.

جشن سده یكی از باستانی ترین جشن های ایرانی است كه از سابقه طولانی و قدمت فراوانی برخوردار است. سده به معنی آتش كشنده و آتش شعله بلند است. جشن سده از آیین‌های زایش و رویش است كه از دیرباز در میان ایرانیان رواج داشته است. در شاهنامه فردوسی آغاز جشن سده به پادشاهی هوشنگ نسبت داده شده است. زمان آن روزدهم بهمن ماه است و این جشن در سده ها و هزاره های پیاپی با برپایی و افروختن آتش در میانه زمستان، همواره آیین و نمادی به نشانه زدودن سرما و چیرگی بر تاریکی اهریمنی و نیز به نشانه به پیشواز رفتن نوروز شناخته می شد. بزرگ ترین جشن سده پس از اسلام را مردآویج بن زیاد دیلمی برپا كرد كه جشنی باشكوه در كنار زاینده رود اصفهان بود. این مراسم درسال ۳۲۳ هجری در فهرست بزرگ ترین رویدادهای فرهنگی ایران پس از اسلام ثبت شد. این جشن هنوز هم توسط زرتشتیان ایران اجرا می شود.

جشن مهرگان از بزرگ ترین جشن های باستانی ایرانیان است. دراوستا روایت است كه مهر همان ایزد مهر است كه در روز آغازین زمستان زاده شده است و میترا نام دارد. در ایران باستان این جشن را میترا كانا می‌نامند، كه بعدها به مهرگان تبدیل شد. مهرهمان مهر خورشید، نور و گرمی، مهربانی و محبت و فروز مینویی و عهد و پیمان و نیز چیرگی شاه فریدون پیشدادی بر ضحاك تازی است. جشن مهرگان یكی از جشن های بزرگ میهنی و فرهنگی ایرانیان است.

این روز نیز همانند سایر جشن های ایرانی دارای ۳ جنبه طبیعی، نجومی و تاریخی است. از نظر نجومی مهرگان چند روز پس از اعتدال پاییزی جشن گرفته می شود و جشن برداشت محصولات کشاورزی است. از نظر تاریخی در این روز نیروی داد و راستی به سر کردگی کاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستم آژیدهاک پیروز شد و فریدون به شاهی رسید.ابوریحان بیرونی در کتاب ( آثارالباقیه) می نویسد: در روز مهرگان فرشتگان به یاری کاوه آهنگر شتافتند و فریدون به تخت شاهی نشست و ضحاک را در کوه دماوند زندانی کرد و مردمان را از گزند او برهانید.

ایرانیان باستان درمراسم های دینی و آیینی خود سفره هایی پهن می كردند و بر روی آن نمادها و خوردنی هایی قرارمی دادند، نمادهایی كه در بیش تر سفره ها مشترک است مربوط به هفت گام از عرفان در كیش ایران باستان است. سفره : نماد (سپندارمذ)، آتشدان یا چراغ روشن اردیبهشت )، تاس فلزی با آب: ( شهریور و خورداد )، سبزه یا شاخه های سبز امرداد )، جامی از شیر و تخم مرغ بهمن )، به جز آن ها در سفره جشن مهرگان ، میوه های فصل به ویژه انار و سیب ـ شاخه های گل ـ شربت و شیرینی ـ برگ های خشك آویشن با دانه هایی ازسنجد و بادام كه در چهار گوشه سفره قرار می دهند ـ مواد خوشبو و كندر كه بر روی آتش قرارمیدهند ـ و مقادیر كمی از هفت گونه حبوبات و دانه ها برای سفارش كاشتن در آن فصل فراهم می شود .

مهر ورزی از آیین های کهن ایرانیان بوده و جشن مهرگان جشن مهرورزی بوده است. در این روز در بسیاری از مكان‌ها بازار بر پا می‌شود و مردم شادی می‌كنند. در تقویم اوستا جشن مهرگان برابر 16 مهر است اما چون در تقویم كشوری شش ماه از سال 31 روز است، بنابر این جشن شش روز جلوتر و روز دهم مهر خواهد بود.

جشن تیرگان میان زرتشتیان دوره ای ده روزه داشت و روز سیزدهم تیر شروع و به باد ایزد یعنی روز بیست و دوم پایان می گرفت. زرتشتیان تیرگان را «تیر و جشن Tiru-Jashn » می نامند و برایش اهمیت فراوانی قایل اند. لباس و پوشاك نو می پوشند و نقل و شیرینی و میوه و خوراك های سنتی و ویژه می پزند. پیش از این روز خانه را خوب پاكیزه نموده و بامدادان شست و شو می كنند و خواندن دو نیایش « خورشید نیایش» و «مهرنیایش» از اوستا را بسیار نیكو می دانند. دو سرود بزرگ "خورشید نیایش" و "مهر نیایش" از نیکوترین سرودها در این عید به شمار می روند که چندین بار آن ها را می خوانند.می گویند وقتی افراسیاب به ایران تاخت، منوچهر شاه را در تبرستان به محاصره درآورد. این محاصره مدتی دوام پیدا كرد، چنان که شاه و سپاهیانش از نظر خوراک در تنگنا قرار گرفتند. شاه ایران پیشنهاد کرد که جهت تعیین مرز به اندازه مسافت پرتاب یک تیر از سوی تیراندازی از سپاهش موافقت شود و سرکرده تورانیان پذیرفت. امشاسپند "سپندارمذ" به شاه ایران پیام داد که کمانی با ویژگی های لازم بسازد و پرتاب کننده اش که آرش بود را نیز معرفی کرد. ( داستان آرش در اوستا یشت هشتم آمده است) به دستور شاه, کمان حاضر شد و آرش نیز آماده شد. منوچهرجهت را به آرش نشان داد. آرش لباسش را درآورد و به شاه و مردمان گفت که پیکر من را ببینید که از هر زخمی منزه است, می دانم که چون با تمام نیرو تیری بیاندازم ، پیکرم پاره پاره خواهد شد و خواهم مرد ولی این کار را می کنم. آرش کمان را با نیرویی که اهوره مزدا به او داده بود برداشت و زه را آن چنان کشید، که تا نهایت باز شد و تیر را رها ساخت. آن گاه همان طور که گفته بود بدنش تکه تکه شد و جان سپرد. به فرمان اهوره مزدا، باد آن تیر را از کوه رویان به دورترین نقطه خراسان جایی میان فرغانه و تبرستان برد و تیر به درخت بزرگ گردویی اصابت کرد. مسافت چنان بود که گویند هزار فرسنگ می شد و منوچهر و افراسیاب بدین مرز صلح کردند.

جشن تیرگان سالروز و یادواره این شجاعت آرش كمان گیر است. شاید « تیر و جشن» یكی از شادترین جشن های كهن ایرانی بوده باشد. در این جشن بیش از همه بچه ها بهره می بردند با تارهای نخی و رنگینی كه به مچ دست می بستند در كوچه ها و خانه ها و بام ها می دویدند ، ترانه می خواندند و كنار نهرها و جوی ها و تالاب ها به هم آب می پاشیدند و یا به آب می پریدند. از مهم ترین چیزهایی كه در این جشن تدارك می دیدند، بندی بود از تارهای هفت رنگ ابریشم یا نخ كه با رشته ای از سیم زرین و نازك می بافتند. این بند را « تیر و باد Tiru-Bad » می نامیدند. در این روز كله قند را در كاغذهای سبز رنگ بسته بندی كرده و دور آن «تیروباد» می بستند و به خانه تازه عروسان و نودامادان پیش كش می فرستادند. از روزهای پیش از جشن «تیروباد» درهمه خانه ها مهیا می شد. بامداد روز جشن از كوچك و بزرگ - به ویژه كودكان - این بند را به مچ دست یا به دكمه لباس و جایی از پوشاك می بستند. این بند را با خوشی و شادمانی تا روز پایان جشن یعنی باد روز با خود داشتند. آن گاه در روز مذكور به دشت یا بام خانه رفته ، بند را باز كرده و با فریاد و بانگ شادمانی به باد می سپردند.

این كردار اشاره ای به عمل آرش كمانگیر دارد كه تیر را رها كرد و مرز ایران زمین معین شد. جنگ و ستیزی طولانی پایان یافت و به فرمان خداوند، باد یا ایزد باد، تیر را در آن مسافت دور برد. به همین جهت بر آن تمثیل این رسم انجام می شد كه باد آن بند را به یاد حادثه مذكور به دورها می برد. به همین جهت است كه مبدا جشن را تیر روز و پایان آن را باد روز قرار داده اند. براساس این اندیشه كه تیر در روز باد، پس از ده روز از حركت ایستاد. از دیگر آداب این جشن میان زرتشتیان، فال كوزه است. مقدمه فال كوزه در روز دوازدهم برگزار می شود، به این طریق كه در مجلسی كه از پیش كسانی در آن دعوت شده اند، دختر نابالغی كوزه ای خالی یا پر از آب را دور مجلس می گرداند و هركس به نیتی كه دارد چیزی در آن می اندازد و سپس كوزه را در جایی می نهند كه زیردرخت باشد و پارچه سبزی روی كوزه می كشند و آیینه ای روی آن می گذارند. آن گاه عصر روز تیر و جشن، همان دختر مراسم تطهیر انجام داده و كشتی نو می كند و كوزه را برداشته و باج می گیرد. یعنی ساكت و خاموش می ماند و سرگذر در محله می نشیند. مهمانان روز پیش، كه هریك با نیت چیزی در كوزه افكنده بودند می آیند. هر كس شعری می خواند و دختر دست در كوزه كرده، چیزی بیرون می آورد. صاحب آن شی، نیت خود را با شعری كه خوانده شده سنجیده و بدان فال گرفته و آن را شگون می داند.

جشن شب یلدا: بلندترین شبی كه زمستان به دنبال آن آغاز می شود، در اصفهان، ”شب چله“ نامیده می‌شود. در این شب؛ زود خوابیدن را جایز ندانسته و تا پاسی از شب افراد خانواده یا فامیل دور هم شده و به گفت و گو، انجام سرگرمی ‌های گوناگون و گوش كردن به حكایت و خاطرات بزرگ ترها می‌پردازند. از خوراکی های این شب می توان به انواع آجیل و تنقلات گوناگون،‌ انار و مخصوصاً هندوانه اشاره كرد.

جشن چهارشنبه‌ سوری: در شب آخرین چهارشنبه سال، در كوچه‌ها و معابر، فرضی از آتش به رسم قدیم بر پا می‌شود و با پریدن از روی آتش سرخی آن را طلب كرده و زردی و رنجوری خود را به آتش می دهند.“سرخی من از تو زردی تو از من” محل‌هایی كه عمدتاً چهارشنه‌سوری در آن برپا می‌شود، سواحل زاینده‌رود، آتشگاه، گلشهر ،نجف‌آباد و باغ‌های اطراف اصفهان است. به محض تاریک شدن هوا، جوانان با لباس‌های مبدل و ظروف مخصوص به “قاشق‌زنی” می‌پردازند به این ترتیب كه با ضربات قاشق و ملاقه به ظروف گوناگون، سر و صدا به پا كرده و تقاضای بذل و بخشش از همسایه‌ها می كنند و در این بین شوخی هایی انجام می شوند که این قسمت بسیار مفرح و نشاط آور است. در این شب معمولاً شیرینی یا آجیل كه همان دانه‌های نباتی باقی ‌مانده از ذخیره زمستان است مانند: تخم‌ هندوانه و كدو، پسته، فندق، گردو، شاهدانه، برگه زردآلو و قیسی و نخودچی و كشمش خورده می‌شود و اعتقاد بر این است كه كسانی كه از این آجیل بخورند با هم مهربان می‌شوند.هدایای جنسی كه در مراسم قاشق‌زنی گرفته می شود؛ شامل برنج، آرد، گندم،‌ حبوبات و ... است كه مواد آش یا خوراک نذری‌ای را فراهم آورده و در روزهای بعد دیگی بار گذاشته و این غذای نذری بین همسایگان توزیع می شود.

جشن ازدواج: برای تشكیل خانواده در اصفهان، لازم است مراسم فراوان و گوناگونی با سنت‌های خاص خود برگزار شود كه یكی پس از دیگری تا زمانی كه اولین كودک به دنیا می‌آید باید اجرا شود. برگزاری این مراسم‌ها به قدری در نزد هر دو خانواده با ارزش و مهم تلقی می‌شود كه فراموشی یكی از آن ها احیاناً موجب كدورت و درگیری میان خانواده‌ها می شود. مرحله آغازین ازدواج دو نفر در استان اصفهان؛ هم چون دیگر نواحی ایران با خواستگاری شروع می شود. در این مراسم چند تن از زنان خانواده مرد جوان، بدون شیرینی یا هدیه دیگری به خانه دختر می‌روند تا دختر و خانوده او را به خوبی بشناسند. در صورتی كه خانواده پسر خوششان آمد،‌خواستگاری دیگری البته با شیرینی و گل صورت می پذیرد كه داماد و پدر عروس و پدر داماد نیز در آن حضور دارند و منتظر نظر نهایی عروس خانم می مانند و پس از توافق‌های اولیه مراسم های مختلفی آغاز می شود. در مراسم شیرینی خوران یا بله‌برون یا مهربرون در مورد میزان مهریه، تعیین روز عقد و مسائل دیگر دو خانواده با یک دیگر مذاكره می كنند كه معمولاً در منزل خانواده دختر برگزار شده با شیرینی و میوه و ... پذیرایی صورت می‌گیرد. مراسم عقد توسط خانواده عروس اما با هزینه خانواده داماد برگزار می‌شود. مراسم عقد در اصفهان تقریباً مانند سایر مناطق است و شاید تفاوت‌های جزیی با سایر مناطق داشته باشد.مراسم های دیگر مانند جهازبرون عروس و مراسم حنابندون که شب قبل از مراسم عروسی انجام می شود از دیگر مراسم های رایج است. جشن عروسی توسط داماد برگزار می شود و پس از مراسم و صرف شام و عوض نمودن لباس‌های داماد، همه افراد فامیل، عروس و داماد را به خانه‌شان می‌برند.

سنت شب اسفند: یکی از مراسم های رایج در استان اصفهان سنت شب اسفند است که بر اساس آن هر سال در اول ماه اسفند رسم است كه بزرگ خانواده، دیگی از برنج و غذاهای لذیذ دیگر آماده كرده و از همه افراد فامیل دعوت به عمل می آورد و همگی دور هم جمع شده و به صحبت و خاطره‌گویی و ... می پردازند. این رسم ”شب پلوخوری“ نام دارد و از سنت های زیبای این منطقه است.

مراسم شب نیمه‌ای: مراسم شب نیمه ای نیز یکی از سنت های خاص استان اصفهان است. در این سنت؛ شب پانزدهم ماه مبارک رمضان که تولد امام حسن مجتبی (ع) است، از اول شب؛ بچه‌ها به درب منازل رفته و با خواندن اشعاری از صاحب خانه درخواست هدایایی از قبیل پول یا شیرینی می‌كنند. این مراسم در منطقه آران و بیدگل و برخی دیگر از نواحی استان اصفهان رایج است. علت این رسم این است كه مردم اعتقاد دارند در شب نیمه ماه رمضان، ‌امام حسن و حسین (ع) در سنین كودكی به منزل پیامبر (ص) می رفته اند و از جد بزرگوارشان هدیه‌ای می‌گرفتند.

دیگه چی؟

خیلی به صورت کامل این آیین ها گفته شده ولی حیف که بعضی از مواردش دیگه اجرا نمیشه مثل سنت شب نیمه و شب اسفند و ....