می‌دانیم كه نماز شب(1) از محبوب‌ترین نمازها و نشانه عشق و محبت به معشوق است. همچنین سرگرمی روح‌بخش مؤمن و سنت پیامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) و سیره صالحان می‌باشد. روایات نیز چشم‌انداز وسیعی به این موضوع داشته كه ما به اختصار، به آن اشاره می‌نماییم:
امام صادق(ع) می‌فرمایند: هیچ عمل نیكی نیست جز اینكه ثواب روشنی در قرآن برای آن بیان شده، مگر نماز شب كه به خاطر اهمیت آن هیچ كسی نمی‌داند چه ثواب‌هایی (كه موجب روشنی چشم‌ها می‌شود) برای آنها نهفته شده است.
از پیامبر اكرم(ص) نقل است كه فرمودند: هر بنده‌ای كه توفیق نماز شب را پیدا كند، از روی اخلاص وضو بگیرد و با نیت پاك و قلب سلیم و بدن خاشع و چشم گریان، پروردگار را بخواند، خداوند نُه صف از ملائكه بی‌شمار را پشت سر او قرار می‌دهد و به عدد آنها درجات معنوی او را بالا می‌برد.
در سخن دیگری آن حضرت چنین بیان می‌نمایند كه خداوند به ملائكه می‌گوید: به بنده‌ام نگاه كنید چگونه در نیمه‌شب تاریك به سراغ من آمده، در حالی كه خوشگذرانان سرگرم عشرتند و غافلان خفته، شما شاهد باشید كه من گناه او را بخشیدم.
با اینكه می‌دانیم كسی همچون حضرت علی(ع) هرگز نماز شب را ترك نمی‌كرد، در عین حال اهمیت موضوع تا آن پایه است كه پیامبر اكرم(ص) در وصایایش به آن حضرت فرمودند: تو را به اموری سفارش می‌كنم كه همه را حفظ كن، سپس عرض نمودند: خداوندا، او را بر انجام این وظایف یاری فرما، تا آنجا كه سه بار تكرار نمودند: علیك بصلوه اللیل: بر تو باد به نماز شب. پیامبر اسلام(ص) به جبرئیل فرمودند: مرا پند ده (البته لازم به ذكر است كه حضرت احتیاجی به پند نداشتند، در واقع این نصایح گرچه خطاب به پیامبر اكرم (ص) می‌باشد ولی قابل استفاده برای دیگران است) جبرئیل گفت: ای محمد(ص) هر چه می‌خواهی عمر كن اما بدان كه سرانجام خواهی مرد و به هر چه می‌خواهی دل ببند، اما بدان سرانجام از آن جدا خواهی شد و هر عملی می‌خواهی انجام ده ولی بدان سرانجام، عملت را خواهی دید، و نیز بدان كه شرف مؤمن نماز شب اوست و عزتش خود داری از ریختن آبروی مردم است.
این اندرزهای ملكوتی جبرئیل كه همه حساب شده است، نشان می‌دهد كه نماز شب آنچنان شخصیت و تربیت و روحانیت و ایمانی به انسان می‌دهد كه مایه شرف و آبروی اوست همانگونه كه ترك مزاحمت نسبت به مردم، سبب عزت خواهد شد.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: سه چیز است كه افتخار مؤمن و زینت او در دنیا و آخرت است نماز در آخر شب، و بی‌اعتنایی به آنچه در دست مردم است، و ولایت امام از اهل بیت پیامبر(ص).
حضرت رسول اكرم(ص) بهترین افراد را كسانی می‌دانند كه در سخن گفتن مؤدبند، گرسنگان را سیر می‌كنند و در شب هنگام كه مردم خوابند نماز می‌خوانند.
همچنین آن حضرت فرمودند: دو ركعت نماز در دل شب بهتر است به سوی من از دنیا و آنچه در دنیاست. و در روایت دیگری بیان نمودند: كسی كه نماز شب بخواند صورت (و سیرتش) در روز نیكو خواهد بود.
در حدیثی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: سه چیز از عنایات مخصوص الهی است، عبادت شبانه (نماز شب) و افطار دادند به روزه داران، و ملاقات برادران مسلمان (مؤمن).
حضرت علی(ع) نیز در باب مواهب این عبادت می‌فرمایند: قیام شب موجب صحت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پیامبران می‌شود.
پیامبر اكرم(ص) در حدیثی نماز شب‌خوان‌ها را خوشروترین مردم می‌نامد زیرا آنها شب را برای خداوند سبحان نماز می‌گذارند و خدا هم با نور خویش آنها را می‌پوشاند (مسلماً این نور به خاطر آن است كه آنها این عمل را فقط برای خدا و جلب رضای او انجام می‌دهند).
و در روایت دیگری داریم كه خانه‌هایی كه در آنها نماز شب خوانده شود و قرآن تلاوت گردد، برای اهل آسمان بدرخشد، چنانچه ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند.
آثار و فوائد نماز شب در دنیا، برزخ و قیامت
مواردی از آثار نماز شب، كه در روایات متعددی به چشم می‌خورد عبارت است از: تحكیم پایه‌های تقوا در دل و جان، تقویت ایمان، تهذیب نفوس، تربیت معنوی انسان، پاكی قلب، گرفتن نیرو برای تصفیه روح و حیات قلب، تقویت اراده و تكمیل اخلاص و نیز بیداری فكر و اندیشه، و اما فوائد دیگری را كه معصومین(ع) نقل نموده‌اند در سه قسم ذیل، جمع می‌گردد.
فوائد نماز شب در دنیا
نماز شب، اسلحه‌ای است بر علیه دشمنان، كه سبب خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پیامبران شده، ناراحتی شیطان را به دنبال داشته و موجب دوستی فرشتگان و نور معرفت و اجابت دعا و پذیرفه شدن كارها، بركت در روزی، ریزش گناهان و باز داشتن از گناه و رفع مشكلات می‌گردد. همچنین خاموشی خشم خداوند، نورانیت صورت و دل، بی‌توجهی به دنیا، پیوسته ذكر خدا را بر لب داشتن، امید به حق، خواب اندك، گشایش درهای آسمان، رسیدن به خیر و سعادت، درمان بیماری‌ها و سلامتی بدن و خوشبویی انسان را به دنبال دارد، ضمناً مایه تقرب الهی، تقویت نور چشم، از بین رفتن غم، ادا شدن قرض، نیكویی اخلاق، نورانیت در منزل، آرامش بدن، طولانی شدن عمر و بالاخره احسان و پاداش نیك از خداوند می‌شود.
فوائد نماز شب در برزخ
نماز شب میانجی بین ملك‌الموت و نمازگزار است و موجب ورود نوری در قبر، خروج از قبر به صورت نورانی، نجات از وحشت قبر، مونس انسان و چراغی در قبر، مانع فشار و عذاب قبر، شفیع نمازگزار در قبر، بستری در زیر او در قبر و پاسخ نكیر و منكر و همدم و دیدار كننده او در قبرش تار روز قیامت می‌گردد.
فوائد نماز شب در قیامت
وقتی قیامت شود نماز شب، سایه بالای سر نمازگزار، تاج و لباسی بر سر و تنش و نوری كه در برابر او پیش رود (و راه تاریك را برای او روشن كند) و حایل و پرده‌ای بین او و آتش خواهد بود، همچنین موجب سنگینی در میزان اعمالش، حجت بین او و خداوند تعالی، عبور از پل صراط به صورت سریع، آسایش طولانی در مواقف قیامت (البته به شرط طولانی بودن قنوت نماز وتر)، رسیدن نامه اعمال به دست راست، دفع سوزش آتش قیامت، آزادی از جهنم (اگر یك شب تمام به عبادت به سر برد)، نجات از عذاب، گریان نبودن چشم در قیامت (البته به شرط اینكه در دنیا به حرام نیفتد و در شب‌ها بیدار و گریان باشد)، توشه و زینت برای آخرت و بالاخره كلیدی است برای بهشت و سبب ورود به آن (و انشاءالله قرار گرفتن در جوار رحمت حق) می‌شود.
محرومیت از نماز شب و عواقب ترك آن
همانطور كه می‌دانید خلوت‌نشینی آنقدر اهمیت دارد كه جز پاكان و نیكان موفق به این عمل نمی‌شوند، به عبارت دیگر شخصی مجرم و گناهكار از این توفیق محروم می‌شود. ائمه(ع) این موضوع را چنین متذكر شده‌اند:
مردی نزد حضرت علی(ع) آمد و عرض كرد، من از نماز شب محروم شدم، امام فرمودند: تو كسی هستی كه گناهانت تو را به بند كشیده است.
و نیز امام صادق(ع) به یكی از یارانش فرمودند: قیام شب را برای عبادت فراموش مكن، مغبون است كسی كه از قیام شبانه محروم گردد.
و در حدیث دیگری از امام صادق(ع) چنین بیان شده است كه انسان گاهی دروغ می‌گوید و سبب محرومیتش از نماز شب می‌شود، هنگامی كه از نماز شب محروم شد از روزی (و مواهب مادی و معنوی) نیز محروم می‌گردد.
حضرت علی(ع) در این مورد فرمودند: طمع مكن در سه چیز با سه چیز: طمع مكن در بیداری شب با پر خوردن، و در نور صورت با خوابیدن در جمیع شب، و در امان از دنیا با صحبت با اهل فسق.
از امام صادق(ع) روایت شده كه در میان آفریدگان خداوند، كسی بیشتر مورد خشم اوست كه شب چون لاشه مرداری بیفتد و روز را به تنبلی و بطالب بگذراند.
همچنین آن حضرت در مور خواری كسی كه نماز شب را سبك شمارد و آن راترك كند فرمودند: هر كسی نماز شب نخواند از شیعیان ما نیست.
پیامب اكرم(ص) در این زمینه می‌فرمایند: كسی نیست مگر آنكه فرشته‌ای دارد كه شبی دو بار او را از خواب بیدار می‌كند و می‌گوید: بنده خدا، بلند شو یاد پروردگارت بكن و بار سوم اگر بیدار نشد شیطان در گوشش حدث اصغر می‌كند، و روز قیامت ورشكسته و بیچاره می‌آید. (توجه به این روایات، اهمیت نمازهای فریضه و عواقب ترك آن را یقیناً خیلی بیشتر است گوشزد می‌نماید).
بنابراین دلیل اینكه بعضی موفق به بیداری در شب نمی‌شوند و در خواب می‌مانند این است كه از اول شب تا نزدیك نیمه شب در مجلس‌هایی می‌نشینند و در چیزهایی فرو می‌روند كه نه تنها بی‌فایده و لغو می‌باشد، بلكه مواردی است كه از آنها نهی شده‌اند مانند غیبت، تهمت و دروغ و ... و تا خِرخِره می‌خورند و می‌آشامند، بعد در نرم‌ترین تشك‌ها و بهترین جاها می‌خوابند، البته شخصی كه پس از این كارها، و اینچنین به خواب رفته باشد برای نماز شب در خواب خواهد ماند زیرا نه تنها از اول شب وسایل خواب را به اختیار خودش آماده كرده، بلكه او اصلاً به نیت یا امید بیداری نخوابیده است.
شیطان و نماز شب
می‌دانیم كه شیطان حتی در نمازهای فریضه (واجب) نیز ما را به طرق مختلف فریب می‌دهد تا یا از اول دقت به تأخیر افتد یا بدون حضور قلب باشد و یا بخصوص در نمازهای صبح كه خواب را شیرین جلوه می‌دهد و باعث فوت شدن نماز ادا و از دست دادن فیض آن می‌شود. از پیامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) نیز روایاتی در این زمینه موجود است.
روزی رسول خدا(ص) به اصحاب خود فرمودند كه احدی از شما نیست مگر اینكه شیطان به هنگام خواب، سه گره بر پشت او می‌زند و در مكان هر گرهی عبارت «علیك لیل طویل فارقد» یعنی شب دراز است بخواب، موجود می‌باشد. سپس هرگاه شخصی بیدار شود و ذكر خدا كند یك گره گشوده گردد، و اگر وضو گرفت یك گره دیگر گشوده شود و اگر نماز خواند گره سوم نیز گشوده گردد سپس داخل صبح شود به حال نشاط و پاكیزه نفسی و الا صبح كند در حالی كه خبیث‌النفس، مكدر، سنگین و كسل است.
امام باقر(ع) می‌فرمایند: از برای شب، شیطانی است كه او را «رها» می‌گویند، سپس هرگاه بنده‌ای از خواب بیدار شود و اراده برخاستن برای نماز شب كند آن شیطان به او می‌گوید حالا وقت برخاستن تو نیست، سپس دفعه دیگر كه بیدار شود و بخواهد برخیزد آن شیطان گوید كه زود است و به همین منوال مانع از برخاستن او شده و تا طلوع فجر او را حبس كند، آنگاه در گوش او حدث اصغر كرده از او بگذرد در حالی كه دم خود را می‌جنباند و به خود می‌بالد.
امام صادق(ع) نیز در روایتی چنین می‌فرمایند: قلب هر مؤمن دو گوش دارد، گوشی كه در آن وسواس خناس می‌دمد و گوشی كه در آن فرشته می‌دمد و خداوند مؤمن را به وسیله آن تقویت می‌كند. مفسران در تفسیر جمله «... و ایدهم بروح منه...» (مجادله: 22)
«... او كمك كرد ایشان را با روحی (فرشته‌ای) از خود...». در ضمن بیان پاداش‌هایی كه خداوند به حزب الله می‌دهد به این مطلب اشاره نموده‌اند:
بله، انسان با انجام اعمال خلاف شرع و فراموش كردن یاد خداوند، در زمره حزب شیطان قرار می‌گیرد و نه تنها راه ورود شیطان را به درون خود سهل و هموار می‌سازد بلكه از ایادی و عمال و اعوان و انصار و لشكر شیطان، برای گمراه ساختن دیگران قرار می‌گیرد. و به همین دلیل است كه خداوند مهربان در سور مختلف قرآن كریم، شیطان و ویژگی‌ها و اعمال او را به ما شناسانده و در سوره ناس به ما سفارش می‌كند كه از شر شیطان جن و انس به او پناه ببریم. آری «او بهترین متوكل و حافظ و محبت‌كننده است». «فالله خیر حافظا و هو ارحم الراحمین» (یوسف: 12) پس در ابتدای هر روز و شب «تمام امور و كارهایمان را به او واگذار كرده و بر او توكل كنیم كه او نسبت به (مصلحت) بندگان (آگاه) و بیناست». «افوض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد». (غافر، 44).
و این دستوری است از طرف بهترین دوست و یاور ما. امید كه همه عاقبت به خیر باشیم. انشاءا...
منابع:
1. تفسیر نمونه: آیت‌ا... مكارم شیرازی
2. مفاتیح‌الجنان: حاج شیخ عباس قمی
3. فضایل و آثار نماز شب: عباس عزیزی
