تبیان، دستیار زندگی

سال وفات او به نظر اغلب مورخین و ادیبان ۷۹۲ هجری قمری است. (از جمله در كتاب مجمل فصیحی نوشته فصیح خوافی (متولد ۷۷۷ ه.ق.) كه معاصر حافظ بوده و همچنین نفحات الانس تالیف جامی (متولد ۸۱۷ ه.ق.) صراحتاً این تاریخ به عنوان سال وفات خواجه قید شده است). مولد او شیراز بوده و در همان شهر نیز وفات یافته است.

یكی از باب های عمده در حافظ شناسی مطالعهٔ كمی و كیفی میزان، گستره، مدل، و ابعاد تأثیر پیشینیان و هم عصران بر هنر و سخن اوست. این نوع پژوهش را از دو دیدگاه عمده دنبال كرده اند: یكی از منظر استقلال، یگانگی، بی نظیری، و منحصربه فرد بودن حافظ، و اینكه در چه مواردی او اینگونه است. دوّم از دیدگاه تشابهات و همانندی های آشكار و نهانی كه مابین اشعار حافظ و دیگران وجود دارد.

از نظر یكتا بودن، هر چند حافظ قالب های شعری استادان پیش از خودش و شاعران معاصرش همچون خاقانی، نظامی، سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی، امیر خسرو، خواجوی كرمانی، و سلمان ساوجی را پیش چشم داشته، زبان شعری، سبك و شیوهٔ هنری، و نیز اوج و والایی پیام ها و اندیشه های بیان گردیده با آن ها چنان بالا و ارفع است كه او را نمی توان پیرو هیچ كس به حساب آورد (صفحهٔ ز، پیش گفتار در دیوان حافظ با ترجمه و شرح اردو توسط عبادالله اختر).

فَسَلَامٌ لَّكَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ

كس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند

دیشب به سیل اشك ره خواب می زدم           نقشی به یاد خطّ تو بر آب می زدم
چشمم به روی ساقی و گوشم به قول چنگ           فالی به چشم و گوش درین باب می زدم
ساقی به صوت این غزلم كاسه می گرفت           می گفتم این سرود و می ناب می زدم
خوش بود وقت حافظ و فالِ مراد و كام           بر نام عمر و دولتِ احباب می زدم

امروز ه در خانهٔ هر ایرانی یك دیوان حافظ یافت می شود. ایرانیان طبق رسوم قدیمی خود در روزهای عید ملی یا مذهبی نظیر نوروز بر سر سفره هفت سین، و یا شب یلدا، با كتاب حافظ فال می گیرند. برای این كار، یك نفر از بزرگان خانواده یا كسی كه بتواند شعر را به خوبی بخواند یا كسی كه دیگران معتقدند به اصطلاح خوب فال می گیرد ابتدا نیت می كند، یعنی در دل آرزویی می كند. سپس به طور تصادفی صفحه ای را از كتاب حافظ می گشاید و با صدای بلند شروع به خواندن می كند. كسانی كه فال می گیرند هنگام فال گرفتن فاتحه ای می خوانند و سپس كتاب حافظ را می بوسند، آنگاه آن را می گشایند و فال خود را می خوانند.

برخی حافظ را لسان غیب می گویند یعنی كسی كه از غیب سخن می گوید

یكی از صنایع شعری ایهام است بدین معنی كه از یك كلمه معانی متفاوتی برداشت می شود. ایهام در اشعار حافظ بصورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته. همچنین از مهم ترین خصوصیات شعر حافظ این است كه غزلیات او گستردگی مطالب ذكر شده در یك غزل می باشد بگونه ای كه در یك غزل از موضوعهای فراوانی حرف می زند. حافظ زمانی كه درمانده می شود به فال روی می آورد:

از غم هجر مكن ناله و فریاد كه دوش     زده ام فالی و فریاد رسی می آید

در دیوان حافظ كلمات و معانی دشوار فراوانی یافت می شود كه هر یك نقش اساسی و عمده ای را در بیان و انتقال پیام ها و اندیشه های عمیق بر عهده دارد. به عنوان نقطهٔ شروع برای درك این مفاهیم باید با سیر ورود تدریجی آن ها در ادبیات عرفانی آغاز گردیده از قرن ششم و با آثار سنایی و عطار و دیگران آشنایی طلبید. از جملهٔ مهم ترین آن ها می توان به رند و صوفی و می اشاره داشت:

رند
شاید كلمه ای دشوار یاب تر از رند در اشعار حافظ یافت نشود. كتب لغت آن را به عنوان زیرك، بی باك، لاابالی، و منكر شرح می دهند، ولی حافظ از همین كلمه بد معنی، واژه پربار و شگرفی آفریده است كه شاید در دیگر فرهنگ ها و در زبان های كهن و نوین جهان معادلی نداشته باشد.

اهل كام و ناز را در كوی رندی راه نیست   رهروی باید جهان سوزی نه خامی بی غمی
آدمی در عالم خاكی نمی آید به دست   عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی
‎

فَسَلَامٌ لَّكَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ

 صوفی

حافظ، همواره، صوفی را به بدی یاد كرده، و این به سبب ظاهر سازی و ریا كاری صوفیان زمان او بوده است. آنان، به جای آن كه به راستی مردان خدا باشند و روندگان راه حقیقت، اغلب، خرقه داران و پشمینه پوشانی بودند كه بویی از عشق نابرده به تند خویی شهرت داشتند و پای از سرای طبیعت بیرون نمی نهادند.

درین صوفی وشان دَردی ندیدم  كه صافی باد عیش دُرد نوشان
نقد صوفی نه همه صافی بیغش باشد  ای بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد

در برابر صوفی، حافظ از عارف با نیكویی و احترام یاد كرده، و عارف را اغلب همان صوفی راستین، با كردار و سیمایی رندانه، دانسته است.

در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالك جهدی كن و سرحلقۀ رندان جهان باش

آرامگاه حافظ

آرامگاه حافظ در شیراز در منطقهٔ حافظیّه و در فضایی آكنده از عطر و زیبایی جان پرور گل های شیراز، درهم آمیخته با شور اشعار خواجه، واقع شده است. این مكان یكی از جاذبه های مهمّ توریستی هم به شمار می رود، و در زبان عامیانهٔ خود اهالی شیراز، رفتن به حافظیّه معادل با زیارت آرامگاه حافظ گردیده است. اصطلاح زیارت كه برای اماكن مقدّس است به خوبی نشان گر آن است كه حافظ چه چهرهٔ مقدّسی نزد ایرانیان دارد. معتقدان به حافظ رفتن به آرامگاه او را با آداب و رسومی آیینی همراه می كنند، از جمله با وضو به آنجا می روند، و در كنار آرامگاه حافظ كفش خود را از پای بیرون می آورند، كه در فرهنگ مذهبی ایران نشانهٔ احترام و قدسی بودن مكان است.

آرامگاه حافظ هم چنین مكانی فرهنگی است. به عنوان مثال، برنامه های مختلف شعرخوانی شاعران مشهور یا كنسرت خوانندگان بخصوص سبك موسیقی ایرانی و عرفانی در كنار آن برگزار می شود.

حافظ شیرازی در شعری پیش بینی كرده است كه مرقدش، پس از او، زیارت گاه خواهد شد:

بر سر تربت ما چون گذری، همّت خواه كه زیارت گه رندان جهان خواهد بود

دیوان حافظ كه مشتمل بر حدود ۵۰۰ غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه، و تعدادی رباعی است، تا كنون بیش از چهارصد بار به اشكال و شیوه های گوناگون، به زبان اصلی فارسی و دیگر زبان های جهان به چاپ رسیده است. شاید تعداد نسخه های خطّی ساده یا تذهیب گردیدهٔ آن در كتابخانه های ایران، افغانستان، هند، پاكستان، تركیه، و حتی كشور های غربی از هر دیوان فارسی دیگری بیشتر باشد. (ص ص ۲۶۵ - ۲۶۷، ذهن و زبان حافظ)

حافظ به زبان عربی یعنی نگه دارنده و به كسی گفته می شود كه بتواند قرآن را از حفظ بخواند.‎