دین زرتشت
از قدیمیترین دینهایی كه مردم را به ستایش خداوند یكتا دعوت نموده و از بتپرستی منع كرد، دین زرتشت است. دین زرتشت از قدیمیترین دینهای رسمی ایرانیان بوده است.
بنیانگذار این دین، زرتشت یا زردشت است كه در اوستا «زره توشتره» نیز آمده است. پدرش «پوروشسب» و مادرش «دغدوا»، از خانواده «سپیتمنه» بوده است. او در زمان شهریاری گشتاسب در خوارزم (بلخ) میزیسته. عدهای او را اهل آذربایجان و گروهی اهل ری میدانند. وی در سن سی سالگی به پیغمبری رسید و از سن چهلسالگی به تبلیغ پرداخت. تاریخ تولّد زرتشت دقیقاً مشخّص نیست.
برخی تولّد او را 628 قبل از میلاد و درگذشت او را سال 558 قبل از میلاد می معتقدند در سن 77 سالگی در جنگ با تورانیان كه به بلخ حمله كرده بودند كشته شده است. گروهی زندگی زرتشت را به 1000 قبل از میلاد دانند و یعنی قبل از تشكیل دولت ماد نسبت میدهند.
پرستشگاه های زرتشتیان :
پرستشگاههای زرتشتیان را آتشگاه میگویند كه مهمترین آنها در اصفهان در كوه آتشگاه بوده است. این كوه در 8 كیلومتری غرب اصفهان و در سه كیلومتری جنوب سِدِه است. شهرت سده نیز به واسطه همین كوه آتشگاه است. این كوه در حقیقت تپهای است به ارتفاع هزار متر كه در منطقه حاصلخیز ماربین اصفهان قرار دارد.
مسعودی در كتاب «مروج الذهب» دربارة كوه آتشگاه نوشته است كه؛ این كوه یكی از هفت پرسشتگاه بتپرستان بوده است به این معنی كه در معبدی كه بر روی این كوه ساخته بودند، بتهایی وجود داشته و مورد ستایش و پرستش قرار میگرفته است. حافظ ابونعیم در كتاب «ذكر تاریخ اصفهان» از هفت شهر در منطقة اصفهان یاد میكند كه یكی از انها به نام «مهرین» تا ظهور اسلام نیز وجود داشته و در كنار این كوه بوده است. در زمان ساسانیان این معبد پرستش بت را خراب كردند و لوازم و آلات آن را بیرون ریخته و اردشیر بابكان آن را با تغییراتی تبدیل به آتشگاههای اصفهان به شمار میآمد. این آتشكده به صورت قلعة هشت گوشه، با خشتهای بزرگ، روی سنگهای طبیعی ساخته شده است. مدخلها هلالی شكل و كف ساختمان، در وسط برآمدگی داشته كه آتشدان بر روی آن ساخته شده بود و به نام «آتش مجوس» شهرت داشت.
آتشكدههای اصفهان :
غیر از آتشكدة كوه آتشگاه، در اصفهان آتشكدههای دیگر نیز وجود داشته كه عبارتاند از:
1- مسجد جامع اصفهان كه ابتدا آتشگاه بوده و پس از هجوم و تسلط اعراب به افهان با تغییراتی تبدیل به مسجد شده است.
2- آتشدان سنگی سمیرم كه مربوط به دوران هخامنشیان است.
3-آتشكدة «زُروان» كه بنای آن متعلق به زمان ساسانیان است.
4- آتشكدة «مهر» در زمان اردشیر ساخته شده و در منطقة اردستان قرار دارد.
5- آتشكدة «رستاق» كه در «انارآباد» قرار دارد و گشتاسب كیانی آن را بنا نهاده است.
6- آتشكدة شاپور ذوالاكتاف نیز در دهكدة «جروان» جی قرار دارد و به نام آتشكدة «سروش آذران» شهرت داشته است.
همچنین چندین آتشكده دیگر كه بر اثر مرور زمان و یورش بیگانگان ومخالفان نابود، یا از اهمیّت و اعتبار افتاده است. از جمله، آتشكدة «قلعهبزی» كه در زمان ملكشاه جز حصار اطراف آن بقیه را خراب كردند. همچنین آتشكدهای در قریة «دارك» یا «ارزنان» كه خراب شده است.
زرتشتیان به روح اعتقا دارند و آن را «فَرَوَشی» مینامند و برای فَرَوشیهای اجداد خود نماز و دعا میخوانند و قربانی میكنند. هر موجود مرده را نجس میدانند و برای اینكه خاك و آب آلوده نشود مردگان خود را در محفظة سرباز قرار میدهند تا طعمة پرندگان شوند. مگس و مورچه و كرم و حشرات موزی را كه مردگان را میخورند، پلید میدانند و آنها را مانند شیطان«انگرهمینو» مینامند و پیوسته از سحر و جادو و بت، دوری میجویند. به كشت وزرع، به خصوص كاشتن گندم بسیار علاقه دارند و معتقدند «هر كس گندم میكارد، نیكی میافشاند.» بزرگترین گناه را دروغ میدانند. بازار را محل دروغ و تزویرمیانگارند و سعی میكنند بچهها را از بازار دور نگه دارند و مدارس آنها نزدیك بازار نباشد.
آیین افروختن آتش در آتشكدهها :
برای روشن كردن آتشكده ابتداموبد حمّام كرده، خود را شست و شو میدهد. سپس لباس سپید میپوشد. قطعات چوب صندل را كه قبلاً تراشیده شده بر روی آتشدان قرار میدهد و بدون دخالت دست، با قاشق بلند مخصوصی كه روزنی در وسط آن هست، برادههای چوب صندل خوشبو را روی چوبها میریزد و در حالیكه دعای مخصوص را میخواند، آتشدان را روشن میكند . برای این كه آتش را با دَم (تنفس) خود آلوده نكنند، جلو دهان و بینی را با پارچة سفید16 آتشگاه میدانند، مهمترین روز مقدّسترین آتش را، آتش نیایش را نوروز می شمارند. پس از و نازكی میپوشانند. انجام نیایش و دعا و نماز، موبد به عنوان تیمّن و تبرّك مقدار كمیاز خاكستر آتشدان را به نمازگزاران میدهد و آنها اندكی از این خاكستر را جهت كسب فیض و بركت به صورت خود میمالند.