خون چیست؟-قسمت دوم
اجزا و عملکرد
در قسمت اول به بحث کلی راجع به خون، آزمایشهای اساسی، کم خونی و انعقاد خون پرداختیم. در این قسمت به بررسی اجزا و عملکرد خون می پردازیم.
توصیف :
همه سیستم گردش خون مهره داران،توسط رگهای خونی انجام می گیرد،چون خون در رگ های خونی جای گرفته است.و به سیستم گردش خون این مهره داران،گردش خون بسته گفته میشود.(برخی مهره داران دارای سیستم گردش خون باز هستند که فاقد رگهای خونی می باشند وخون مثل یک مایع اطراف سلولها شناور هست که به آن، همولنف گفته میشود)
بدن انسان شامل 4 تا 6 لیتر خون میباشد ؛ مردها خون بیشتری نسبت به زنها دارند.واین به خاطر وجود تستوسترون بالاتر در مردهاست.(یک هورمونی که ویژگی ها وعملکردهای جنسی را تنظیم می کند،همچنین تحریک کننده تولید سلولهای قرمز خونی میباشد)
پلاسما 55% خون را تشکیل میدهد،درحالی که 45%دیگر را سلولهای خونی تشکیل میدهند.سلولهای مختلف خون شامل گلبول های قرمز(اریتریوسیت)وگلبولهای سفید(لکوسیت) وپلاکت ها میباشد.
پلاسما
پلاسما اساسا از آب تشکیل شده(شامل مقدار زیادی آب هست)، آب ،91.1%از ظزفیت پلاسما را در بر گرفته است.عملکرد آب بعنوان یک حلال برای انتقال مواد دیگر می باشد.
پروتئین های پلاسما:
7%از پلاسما شامل پروتئین ها هست.
تراکم بالای پروتئین ها باعث می شوند که از حرکت آب ،از خون به مایع میان بافتی جلوگیری شود.بدون این پروتئین ها ،آب مایل هست که به مایع میان بافتی نفوذ پیدا کند،ودر نتیجه ،سبب از دست دادن سریع حجم زیادی از خون خواهد شد.
بیشترین پروتئین تشکیل دهنده ی پلاسما ،آلبومین هست.
پروتئینی که در سفیده تخم مرغ هم وجود دارد.آلبومین موجود در خون چهار برابر آلبومین موجود در مایع میان بافتی (سیال آبکی که بین بافتها خارج از سلول والبته بین انهاست)هست.این غلظت بالای آلبومین در پلاسما ،در عملکرد مهم تراوش نقش دارد.(در بالا توضیح داده شد)
سلولهای دیگری که در پلاسما وجود دارند ایمونوگلوبین ها وفیبروژنها می باشند.
به ایمونو گلوبین ها ،آنتی بادی نیز گفته میشود که عملکردی درپاسخ ایمنی دارند.آنتی بادیها به باکتریهای مهاجم و دیگر میکروارگانیسم ها ،حمله می کنند؛ آنها را توسط سلولهای ایمنی نابود می کنند.فیبروژن پروتئینی هست که در شکل گیری لخته شدن خون نقش دارد.
دیگر مواد تشکیل دهنده پلاسما:
دیگر ترکیبات پلاسما،نمک ها ،مواد غذایی کوچک،آنزیمها ،هورمونها و مواد دفعی نیتروژن دار تولید شده،می باشد.این مواد با همدیگر1.5% پلاسما رو تشکیل می دهد.
وجود نمک در پلاسما شامل:سدیم،پتاسیم،کلسیم،منیزیم،یون کلر وبیکربنات می باشد.
عملکرد این نمک ها در پروسه های مهم بدن می باشد.برای مثال:عملکرد کلسیم در انقباض ماهیچه هاست.
عملکرد سدیم وکلر،وپتاسیم در ارسال پیام به سلولهای عصبی هست.
و بیکربنات هم اسیدی یا بازی بودن را تنظیم می کند.
این نمک ها الکترولیت نیز نامیده میشوند.یک ناتعادلی در این الکترولیتها که به خاطر کم آبی(از دست دادن آب) بوجود می اید،می تواند شرایط جدی نیاز به معالجه پزشکی(بیماری) را به همراه داشته باشد.خیلی از بیماری های گوارشی(معده و روده)مثل وبا، که باعث از دست دادن مقدار زیادی از این الکترولیتها در اثر اسهال خواهد شد.که باید با مصرف محلول آب ونمک مورد نظر جایگزین شوند.
ماده های باقی مانده در پلاسما،عناصری هستند که درانتقال از یک مکان به مکان دیگر نقش دارند.برای مثال پلاسما شامل موادغذایی هست که بافتها را تغذیه می کنند.
مواد غذیی کوچکی (نوترینت ها)که در پلاسما یافت شده اند،آمینو اسید(عناصر سازنده پروتئین)؛گلوکز ودیگر مواد قندی؛اسیدهای چرب وگلیسرول(اجزاء تشکیل دهنده لیپید ها یا چربی ها).
علاوه بر این نوترینت ها،پلاسما دارای انزیم هایی می باشد یا پروتئین های کوچکی که در واکنش های شیمیایی نقش دارند، و همچنین هورمونهایی که از غدد به بافت ها انتقال داده شدند.
مواد دفعی که از پروتئین های از کار افتاده بدست می آید نیز؛در پلاسما دیده میشود.خون این مواد دفعی رو از بافت های بدن به کلیه انتقال میدهد،جایی که در انجا از خون فیلتر می شوند وبه عنوان ادرار خارج می شوند.
گویچه سرخ
در بدن انسان قریب به 25 تریلیون (هزار میلیارد) گویچه سرخ وجود دارد که در حدود 4.8 تا 5.4 میلیون از آنها در هر میکرو لیتر (یک صد هزارم لیتر) از خون یافت می شوند. ساختار گویچه سرخ کاملا متناسب با وظیفه اصلی آن که انتقال اکسیژن ار شش ها به بافت های بدن است می باشد. گویچه های سرخ بسیار کوچک هستند (عرض آنها در حدود 6 نانومتر است) و شکل آنها شبیه قرصی است که در هر طرف آن فرورفتگی ای مشاهده می شود.
اندازه بسیار کوچک آنها باعث می شود تا بتوانند حتی از میان کوچکترین رگهای خونی (مویرگ ها که قطری کمتر از 6 میکرومتر دارند) عبور کنند. علاوه بر این، اندازه کوچک آنها کمک شایانی به نفوذ اکسیژن از غشای پلاسمایی سلولهای خونی می کند، حال آنکه اگر اندازه آنها بزرگتر بود، میزان نفوذ اکسیژن به مراتب کمتر از این مقدار می شد (چون تعداد بسیار زیادی از گویچه های سرخ در خون وجود دارد، مجموع مساحت های جانبی آنها موجب مساحت جانبی کل بسیار بزرگی برای نفوذ اکسیژن می شود) شکل قرص مانند و فرو رفتگی های هر طرف این قرص نیز به نوبه خود باعث افزایش سطح جانبی ( و افزایش امکان نفوذ اکسیژن) می شود.
انتقال اکسیژن
گویچه های سرخ غیر عادی هستند بخا طر اینکه آنها شامل هسته یا میتوکندری نمی باشند؛ میتوکندری ساختمان سلولی هست که متابولیسم (جداسازی مواد مغذی که نیازمند اکسیژن می باشند) هوازی در آن صورت می پذیرد. در عوض گویچه های سرخ، انرژی خود را از طریق فرآیندهای متابولیکی که نیازی به اکسیژن ندارند بدست می آورند. نبود هسته و میتوکندری این امکان را به وجود می آورد که گویچه سرخ بدون تهی کردن بار اکسیژن خود وظیفه خود را انجام دهد و اکسیژن بیشتری را برای استفاده در بافت های بدن بجای بگذارد.
مولکولی که اکسیژن را در گویچه های سرخ محصور می کند هموگلوبین نامیده می شود. هموگلوبین یک پروتئین بزرگ و کروی هست که شامل چهار زنجیره ی پروتئینی در اطراف هسته آهنی می باشد. هموگلوبین به طور متراکمی داخل گویچه سرخ قرار دارد. در واقع، هموگلوبین یک سوم (1/3) کل وزن گویچه سرخ را شامل می شود. هر گویچه سرخ تقریباً شامل 250 مولکول هموگلوبین هست.
در شش ها، اکسیژن از طریق غشای سلول خونی نفوذ می کند و به هموگلوبین ملحق می شود. همین که خون در داخل بافت ها انتشار می یابد، اکسیژن ِداخل گویچه های سرخ، خارج شده و وارد بافت ها می شود. محصول زائد متابولیسم هوازی یعنی دی اکسید کربن به داخل گویچه های سرخ نفوذ کرده و به هموگلوبین می پیوندد. همین که خون بعد از یک گردش به شش ها برگشت، گویچه های سرخ بار دی اکسید کربن خود را تخلیه می کنند که پس از یک بازدم از شش ها خارج می شوند. این در حالی است که تنها %7 از دی اکسید کربن تولید شده توسط متابولیسم با استفاده از گویچه های سرخ برای بازدم به شش ها منتقل می شود. در واقع حجم زیادی از دی اکسید کربن به شکل بی کربنات که یک جزئی از پلاسما است منتقل می شوند.
مرجع:
Kathleen Scogna; “Blood”, Encyclopedia of Nursing & Allied Health
برگردان از: انجمن انگلیسی تبیان
همکاران ترجمه: مونا گوهری منش، رضا قلی زاده ، فرشته سادات سجادی
ویرایش و تنظیم: مونا گوهری منش
