برکت صبح زود

به نام خدا

در نوشتار قبل، درباره اهتمام و توجه علما نسبت به سحرخیزی برای عبادت، درس و...، نکاتی را از نظر گذراندیم. از اینجاست که سیره زود خوابیدن در شب و زود بیدار شدن در صبح، در میان علما امری رایج است.

این سیره درباره درس خواندن و تدریس نیز در حوزه علمیه همواره رایج بوده است، چنانکه از قول «آیت الله تبریزی» گفته شد: «طلبه اگر بخواهد در آینده موفق شود، باید سحرخیز باشد، همت داشته باشد و به خود عادت دهد كه شب ها زود به خواب رود و از صبحِ زود استفاده كامل بنماید.»

در این نوشتار با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، می خواهیم به این نکته برسیم که در صبح گاهان برکتی ویژه برای کسب رزق و روزی و تلاش در جهت تأمین نیازها و همچنین کسب علم و روزی معنوی وجود دارد.

برکت در صبح زود است

1.      در روایتی از کتاب غرر الحکم می خوانیم:

بَاكِرُوا فَالْبَرَكَةُ فِی‏ الْمُبَاكَرَةِ وَ شَاوِرُوا فَالنُّجْحُ فِی الْمُشَاوَرَةِ (1)

مرحوم آیت الله آقا جمال الدین خوانسارى در ترجمه و شرح مختصر آن می نویسند:

«مباكرت كنید یعنى بامداد متوجه كارها گردید، زیرا كه بركت در مباكره است. یعنى حق تعالى سعى در بامداد را بركتى دهد كه سعیهاى در اوقات دیگر را ندهد،

و مشورت كنید پس فیروزى در مشورت كردن است، زیرا كه عقلها یارىِ هم كنند و حق تعالى به سبب این كه جمعیت و الفت مردم را با یكدیگر دوست مى‏دارد، یارى همه كند.» (2)

2.      رسول الله صلوات الله علیه و آله فرمود:

إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمُ الْحَاجَةَ فَلْیُبَكِّرْ إِلَیْهَا وَ لْیُسْرِعِ الْمَشْیَ إِلَیْهَا (3)

هر گاه یكى از شما به حاجتى اقدام كند بامدادان و با شتاب به سوى آن رود. (4)

3.      و فرمود:

بَاكِرُوا بِالْحَوَائِجِ فَإِنَّهَا مُیَسَّرَةٌ (5) ؛ بامدادان حوائج خود را طلب كنید كه آن آسان است‏. (6)

4.      آن حضرت (ص)، به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

یَا عَلِیُّ اغْدُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ- فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَكَ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا (7)

اى على! بامداد را به نام خدا بگشا كه خداى تعالى بركت داده به امتم در بامداد آنها. (8)

برکت صبح، خصوصا برای رزق

5.      رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

باكروا فی طلب الرّزق و الحوائج فانّ الغدوّ بركة و نجاح‏ (9)

بامدادان  وصبح زود، دنبال روزى و نیازهاى خود بروید زیرا سحر خیزى مایه بركت و رستگارى است‏. (10)

6.      همچنین در روایتی از پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله آمده است:

اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ وَ الْبُكُورُ مُبَارَكٌ یَزِیدُ فِی جَمِیعِ النِّعَمِ خُصُوصاً فِی الرِّزْق وَ حُسْنُ الْخَطِّ مِنْ مَفَاتِیحِ الرِّزْقِ وَ طِیبُ الْكَلَامِ یَزِیدُ فِی الرِّزْق‏ (11)

روزى را با صدقه فرود آورید، و بامدادان بكار رفتن بركت دارد و به همه نعمتها می افزاید، به ویژه در رزق؛ و خط خوب از كلیدهاى روزی است و شیرین سخنى روزى را افزاید. (12)

7.      محمّد بن هلال مذحجى به «اسحاق» فرزند امام صادق علیه السلام گفت:

قَالَ لِی أَبُوكَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ (علیهما السلام) إِذَا كَانَتْ لَكَ حَاجَةٌ فَاغْدُ فِیهَا- فَإِنَّ الْأَرْزَاقَ تُقَسَّمُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَكَ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ فِی بُكُورِهَا وَ تَصَدَّقَ بِشَیْ‏ءٍ عِنْدَ الْبُكُورِ فَإِنَّ الْبَلَاءَ لَا یَتَخَطَّى الصَّدَقَة (13‏)

پدرت به من فرمود: هر گاه حاجتى پیدا كردى بامدادان بطلب آن بیرون شو، زیرا كه ارزاق و روزى‏ها پیش از طلوع آفتاب تقسیم مى‏گردد، و خداى متعال در ساعات نخستین روز براى این امّت بركت نهاده است، و بامدادان صدقه پرداز كه هرگز تیر بلاء و گرفتارى از صدقه در نگذرد از صدقه در نگذرد و به صاحب آن نرسد. (14)

دعای پیامبر برای برکت صبح

8.      حضرت رسول صلى اللَّه علیه و آله فرمود:

إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمُ الْحَاجَةَ فَلْیُبَكِّرْ إِلَیْهَا فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُبَارِكَ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا (15)

هر گاه یكى از شما كارى داشته باشد، صبح زود به دنبال آن كار رود. زیرا من از خداى خویش خواسته‏ام به كسانى از امّت من كه اول وقت به سر كار خویش حاضر شوند، بركت دهد. (16)

خواب بین الطلوعین نا مبارک است

9.      امام صادق علیه السّلام فرمود:

نَوْمَةُ الْغَدَاةِ مَشُومَةٌ تَطْرُدُ الرِّزْقَ وَ تُصَفِّرُ اللَّوْنَ وَ تُقَبِّحُهُ وَ تُغَیِّرُهُ وَ هُوَ نَوْمُ كُلِّ مَشْئُومٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى یَقْسِمُ الْأَرْزَاقَ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِیَّاكُمْ وَ تِلْكَ النَّوْمَة (17)

خواب صبح شوم و نامبارك است، و روزى را پس میزند، و رنگ و روى را زرد و زار میكند، و شخص را نازیبا و دگرگونه مى‏سازد و آن خواب همه اشخاص نامبارك است، همانا خداوند تبارك و تعالى روزى‏ها یا روزى مخلوقات را در فاصله دمیدن صبح تا طلوع خورشید مقرّر و تقسیم می فرماید پس زنهار، از خواب در آن هنگام بپرهیزید. (18)

10.   در کلمات قصار پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

الصّبحة  تمنع الرّزق (19)؛ خواب صبح گاهان مانع روزی است.

برخی از شارحان در توضیح این روایت گفته اند:

خفتن از پس نماز صبح، روزى را منع می كند؛ زیرا كه وقت قرآن خواندن است‏ و دعا و ذكر خداى تعالى و استغفار كردن؛ پس هر كه در این وقت بخسبد، ازین جمله باز ماند و خداى تعالى بركت از وى باز دارد. (20)

صبح زود به دنبال عزتت برو

11.  معلّى بن خنیس گوید: امام صادق (علیه السلام) مرا دید كه دیر به بازار آمده‏ام،

فرمود: «اغْدُ إِلَى عِزِّك‏»؛ اوّل صبح در پى عزّت خود (كار و كسب) برو. (21)

12.  امام صادق علیه السلام به یکی از دوستانش فرمود:

«یا عبد اللَّه احفظ عزّك»؛ اى عبد اللَّه! عزّت خود را حفظ كن.

پرسید: وَ مَا عِزِّی جُعِلْتُ فِدَاكَ؛ فدایت شوم، چه چیز عزّت من است؟

فرمود: «غدوّك إلى سوقك و إكرامك نفسك»؛ به بازار رفتن در بامداد، و خود را عزیز و کریم داشتن. (22)

13.  آن حضرت به دوست دیگری فرمود:

«ما لی أراك تركت غدوّك إلى عزّك؟»؛ چه شده است كه رفتن به جایى را كه عزّت تو در آن است ترك كرده‏اى؟

گفت: جنازة أردت أن أحضرها؛ در تشییع جنازه‏اى شركت كردم.

حضرت فرمود: «فلا تدع الرّواح إلى عزّك»؛ در هر حال، رفتن در پى عزّت خویش (كار و كسب) را ترك مكن. (23)

تلاش شما در طلب رزق را دوست دارم

14.  امام صادق علیه السّلام فرمود:

إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ أَرَى الرَّجُلَ مُتَحَرِّفاً فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ: اللَّهُمَّ بَارِكْ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا (24)

من دوست دارم ببینم مردى را كه براى پیدا كردن روزیش مایل است [یا طبق ترجمه دیگر:] داراى حرفه و شغلى است؛ و براى یافتن روزى سحرخیز می باشد، زیرا رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله در حقّشان دعا كرده و از خداوند درخواست كرده است كه امّت او را كه صبح زود بدنبال كسب روزى برمى‏خیزند بركت دهد. (25)

15.  همچنین از آن حضرت (علیه السلام) روایت است که:

لَا تَكْسَلُوا فِی‏ طَلَبِ‏ مَعَایِشِكُمْ‏ فَإِنَ‏ آبَاءَنَا كَانُوا یَرْكُضُونَ‏ فِیهَا وَ یَطْلُبُونَهَا (26)

در طلب روزى و معاش خودتان تنبلى نكنید؛ و بدانید كه پدران ما براى طلب معاش مى‏دویدند و مى‏كوشیدند (و كلّ بر دیگران نمى‏شدند). (27)

از صبح زود به دنبال علم

16.   در کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمده است:

اغْدُوا فِی‏ طَلَبِ‏ الْعِلْمِ‏ فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُبَارِكَ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا (28)

در طلب علم زود خیز باشید، زیرا از پروردگارم درخواست کرده ام که به امت من در بامدادشان برکت دهد.

17.  و می فرماید:

أغدوا فی‏ طلب‏ العلم‏ فإنّ الغدوّ بركة و نجاح؛ در طلب علم زود خیز باشید زیرا زود خیزى مایه بركت و كام‏یابى است. (29)

18.  از آن حضرت روایت است که:

اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً لَهُمْ‏ وَ لَا تَكُنِ الْخَامِسَ فَتَهْلِكَ‏ (30)

هر بامداد یا دانشمند یا دانش آموز یا گوش دهنده یا دوست ایشان باش، و پنجمین كس مباش كه هلاك و تباه می گردى.‏ (31)

19.  امام باقر علیه السلام از رسول اكرم صلی الله علیه وآله، روایت کردند که فرموده:

اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً وَ إِیَّاكَ‏ أَنْ‏ تَكُونَ‏ لَاهِیاً مُتَلَذِّذاً (32)

صبح كن و روزت را بگذران كه یا عالم باشى یا علم آموز، و بپرهیز از اینكه عمرت در لذائذ غفلت‏زا و كامجوئیهاى زیانبخش سپرى گردد. (33)

برکت خاص برای صبح شنبه و پنجشنبه

20.  امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

بُكْرَةُ السَّبْتِ‏ وَ الْخَمِیسِ‏ بَرَكَةٌ (34) ؛ بامدادان شنبه و پنج‏شنبه بركت است. (35)

آقا جمال الدین خوانسارى در ترجمه و شرح مختصر آن می نویسند:

بامداد روز شنبه و پنجشنبه بركت است؛ یعنى از براى كارها مثل سفر و تجارت و غیر آن، و از حضرت رسالت پناهى صلّى اللّه علیه و آله نقل شده كه دعا كردند كه «اللَّهُمَ‏ بَارِكْ‏ لِأُمَّتِی‏ فِی‏ بُكُورِهَا یَوْمَ‏ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا» یعنى خداوندا بركت ده براى امّت من در صبحگاه رفتن ایشان بكارها در روز شنبه ایشان و پنجشنبه ایشان، و ظاهر است كه دعاى آن حضرت صلّى اللّه علیه و آله مستجاب است. (36)

21.  از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده كه رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود:

اللَّهُمَ‏ بَارِكْ‏ لِأُمَّتِی‏ فِی‏ بُكُورِهَا یَوْمَ‏ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا (37) ؛ بار خدایا براى امت من در صبح روزهاى شنبه و پنجشنبه بركت قرار بده (38)

برخی از علما در شرح این روایت، این درخواست برکت را از این جهت می دانند که امّت پیامبر بتوانند از عصر روز پنجشنبه تا آخر روز جمعه مشغول عبادت الهى باشند و آن چه در جمعه از ایشان فوت شده است، در روز پیش و پس آن جبران بشود. (39)

پی نوشت ها:

(1)   تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص441

(2)   شرح آقا جمال الدین خوانسارى بر غرر الحكم، ج‏3، ص264

(3)   من لا یحضره الفقیه، ج3، ص157

(4)   من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج4، ص207، باب شغلها، كسب‏ها، درآمدها و صنعتها

(5)   الخصال، ج2، ص394

(6)   خصال- ترجمه جعفرى، ج2، ص95

(7)   بحار الأنوار، ج72، ص100، باب48

(8)   آداب معاشرت- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، ج‏2، ص68

(9)   نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص371

(10) گلهاى جاویدان(هزار كلمه قصار)،ص170

(11)   بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏73، ص318، باب 60 ما یورث الفقر و الغناء

(12) آداب و سنن- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، ص202

(13) أمالی المفید، ص54، المجلس السادس

(14) امالى شیخ مفید- ترجمه استادولى، ص66، مجلس ششم، چهارشنبه 19 شوال 404

(15) من لا یحضره الفقیه، ج‏3، ص157، باب المعایش و المكاسب و الفوائد و الصناعات

(16) من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج‏4، ص206 و 207، باب شغلها، كسب‏ها، درآمدها و صنعتها

(17) من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص502، باب كراهیة النوم بعد الغداة

(18) من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج‏2، ص206، در بیان كراهت خواب پس از نماز صبح

(19) نهج الفصاحه، ص547

(20) شرح فارسى شهاب الأخبار(كلمات قصار پیامبر خاتم ص)، محمد بن سلامة قضاعی، ص21

(21) من لا یحضره الفقیه، ج‏3، ص192، باب التجارة و آدابها و فضلها و فقهها؛ الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج‏3، ص213

(22) تهذیب الأحكام (تحقیق خرسان)، ج‏7، ص4؛ الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج‏3، ص213

(23) همان

(24) من لا یحضره الفقیه، ج‏3، ص157، باب المعایش و المكاسب و الفوائد و الصناعات

(25)من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج‏4، ص206، باب شغلها، كسب‏ها، درآمدها و صنعتها

(26) وسائل الشیعة، ج‏17، ص60، باب 18 كراهة الكسل فی أمور الدنیا و الآخرة

(27) الحیاة / ترجمه احمد آرام، ج5، ص496

(28) منیة المرید، ص266

(29) نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص226

(30)  بنادر البحار، ص102؛ عوالی اللئالی، ج4، ص75

(31)  بنادر البحار- ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار، ص102

(32) المحاسن، ج‏1، ص227، باب 15 الحث على طلب العلم

(33) الحدیت- روایات تربیتى، ج1، ص54

(34) تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص319؛ نثر اللآلى، ص54؛ عیون الحكم و المواعظ (للیثی)، ص195

(35) نثر اللآلى- سخنان درر بار امام على علیه السلام، ص55

(36) شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم، ج‏3، ص259

(37) عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص34؛ صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، ص51؛ من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص425

(38) اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه السلام، ص840

(39) لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج4، ص557

تهیه و فرآوری : گروه حوزه علمیه تبیان