تاریخچه شهر مشهد:
مهمترین عاملی كه در طول تاریخ در شكل گرفتن محل سكونت كنونی مشهد مؤثر بوده است، موقعیت طبیعی حوضه كشف رود و رودخانه اترك می باشد. با در نظر گرفتن این عامل به عنوان امری نسبتاً ثابت برای جذب جمعیت، می توان تأثیر عوامل تاریخی و سیاسی و اجتماعی و مذهبی را در دورههای مختلف بررسی نمود.
حوضه رودخانه كشف رود در تمام دوره اسلامی و حتی در دوره پیش از اسلام از مراكز عمده سكونت در خراسان شمالی بوده است. در دوره اسلامی مهمترین و پرجمعیت ترین سكونتگاه، حوضه كشف رود ولایت توس بوده كه مركز آن شهر تابران بوده است. به مرور زمان از اهمیت شهرهای تابران و نیشابور كاسته و آبادیهای جدیدی به اسامی نوغان و سناباد رشد نمودند. سناباد در 2 كیلو متری نوغان قرار داشته و كاخ حمید بن قحطبه طلائی والی خراسان كه اكنون عمارت آستانه شهر مقدس مشهد است در میان باغ بزرگی در این دهكده قرار داشته است.
در بهار سال 193ه - ق هنگامی كه هارون جهت سركوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض و سپس فوت نمود وی وصیت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند . مآمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی كه علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آنكه تمایل شیعیان را به خود جلب كند «حضرت رضا(ع)» را به ولایت عهدی نامزد كرد. حضرت رضا (ع) پس از یكسال اقامت در مرو عازم بغدادشدند، وقتی به قریه نوغان رسیدند به منزل امیر سناباد وارد و در آنجا مسموم و در سال 202یا 203 ه-ق پس از سه روز وفات یافته و پیكر مطهرشان در باغ حمید بن قحطبه در 1/5كیلومتری قریه سناباد مدفون شد ،ازهمان زمان نقطه مذكور به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.
تحولات مشهد در دوره رضاخان (1300-1320ه-ش):
عده ای از متخصصین مسایل شهری، مقطع زمانی 1300تا پایان حكومت قاجاریه و آغاز حكومت رضاخان را شروع تحولات اساسی در روند «شهر نشینی » و «شهرگرایی» در ایران دانسته و بافت فیزیكی ماقبل1300 را بافت تاریخی و گسترش های بعدی را كه در فراسوی حصار و دیوارهای قدیمی شهرها اتفاق افتاده «بافت جدید »می دانند كه روند شكل گیری آن در طول زمان تغییر كرده است.
دخالت در بافت كالبدی آن نیز با كشیده شدن خیابانهای جدید بر بافت تاریخی مثل خیابانهای طبرسی ،امام رضا ،بهار و غیره آغازگردید.
علاوه بردخالتهای فیزیكی فعالیت های دیگری نیز در زمان رضاخان در شهر مشهد انجام گرفت و زمینه رشد فیزیكی شهر را فراهم نمود كه مهمترین آنها عبارتند از :تأسیس بیمارستان امام رضا(ع) در سال 1313تاسیس كارخانه قند آبكوه در سال 1314، تاسیس دانشكده پزشكی در سال 1318و غیره.
خریداری اولین كارخانه برق در سال 1315و نصب آن در خیابان طبرسی ورود ماشین به شبكه حمل و نقل درون شهری با 2دستگاه اتوبوس در سال 1318،جایگزینی تدریجی آن به جای درشكه از اقداماتی است كه در طی سالهای (1300-1320) در شهر مشهد انجام گرفت و نقش مهمی در رشد فیزیكی شهر داشت. مشهد در اولین سرشماری عمومی كشور كه درسال 1318از چند شهربه عمل آمددارای 76471نفر جمعیت بوده است .
تحولات شهر مشهد دردوره محمدرضاپهلوی (1320-1357ه-ش):
مشهد از شهریور 1320 كه مصادف با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین به دلیل وجود ناامنی در مناطق روستایی و امنیت مناسب در مشهد به علت وجود پادگانها و مراكز نظامی و نیز خشك سالی های جنوب خراسان بویژه در سال زراعی 1326-27و تاسیس دانشگاه مشهد درسال 1326 ه-ش پذیرای جمعیت زیادی بود كه در رشد جمعیت نقش داشته اند .
به دنبال دگرگونیهای سیاسی، اقلیمی و آموزشی فوق، تحولات تكنیكی به ویژه مجهز شدن شبكه حمل و نقل درون شهری به وسایل نقلیه جدید ( افزایش اتوبوسها از 2 دستگاه به 77 دستگاه ، ورود تعداد 10 دستگاه تاكسی در سال 1328 كه تا سال 1324 به 200 دستگاه افزایش یافت ) و از همه مهمتر برقراری ارتباط بین مشهد و تهران از طریق شبكه راه آهن در سال 1336 ه-ش و نیز پرداخت وام به دارندگان زمینهای وقفی توسط بانك رهنی در سال 1336 ه-ش از عواملی بودند كه دست به دست یكدیگر داده و جمعیت شهر مشهد در سال 1335 ه-ش به 241989 نفر رسانده است بطوریكه رشد سالانه جمعیت در طول 16 سال (1319-1335 ه-ش) به طور متوسط 2% بوده است .
از حدود سال 1335 ه-ش به دلیل تغییرات اساسی در ساخت اقتصادی كشور به ویژه درآمد حاصل از فروش نفت، مستحكم شدن سیاستهای تجاری - اقتصادی و فرهنگی ، گسستگی نظام ارباب رعیتی به دنبال اجرای اصلاحات ارضی در سا ل 1342 ه-ش ، رشد جمعیت نیز دچار تغییر و تحولاتی اساسی گردید به طوری كه جمعیت شهر از 241998 نفر در سال 1335 ه-ش به 409616 نفر در سال 1345 رسید مه نرخ رشد سالانه ای در حدود 5/4 درصد داشته است .
همچنین وسعت شهر نیز از 16 به 33 كیلومتر مربع یعنی بیش از 2 برابر افزایش یافت .توسعه شبكه حمل و نقل هوایی، تاسیس كارخانجات و توسعه فعالیتهای بهداشتی نیز از جمله مواردی بودند كه در توسعه فیزیكی شهر مشهد موثر واقع شدند.
مشكلات ناشی از رشد جمعیت ، بی توجهی به نحوه استفاده از اراضی ، توسعه نامنظم شهر و سایر مشكلات عمومی باعث گردید كه تهیه طرح جامع شهر در سال 1346 به مهندسین مشاور ابلاغ گردد. این طرح برای یك دوره 25 ساله (1345-70) در پنج مرحله 5 ساله تنظیم و در سال 1350 به شورای عالی شهر سازی تسلیم و پس از تصویب مراحل اجرایی آن، در سال 1352 به شهرداری ابلاغ گردید.
در طرح جامع سمت توسعه آینده شهر به صورت پیوسته در غرب شهر با توجه به پیش بینی افزایش جمعیت 409616 نفر در سال 1345 به 1465000 در سال 1370 پیش بینی گردید. در این طرح وسعت شهر از 33/4 به 170 كیلومتر مربع افزایش مییافت .
همگام با مراحل تهیه طرح جامع و تفضیلی, شهر از نظر فیزیكی و جمعیتی به رشد ادامه می داد بطوریكه جمعیت مشهد در سال 1355 به 667770 نفر ( با نرخ رشد سالانه بین 1345-55 حدود ) افزایش یافت .درطرح جامع ، الگوی مداخله در یافت قدیم شهر و به ویژه اطراف حرم مطهر نیز تهیه و نقشه پیشنهادی ارائه گردید ولی به مرحله اجرا در نیامد.در سال 1354 طرح توسعه حرم اجرا شد كه تعداد زیادی از بازارچهها ، مساجد، مدارس قدیمی، واحدهای تجاری و مسكونی تخریب و بازار رضا(ع) نیز به منظور واگذاری به صاحبان مغازههای تخریبی در مشرق میدان آب ساخته شد.
تحولات شهر مشهد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی (1357):
كشور ایران در دهه 1350 آبستن تحولات سیاسی عظیمی بود كه در سال 1375 به پیروزی انقلاب اسلامی و دگرگونی ساختار سیاسی - حكومتی كشور منجر گردید. اثرات انقلاب در ابعاد شهری شامل: تصویب قانونی اراضی موات شهری(1357) تصویب قانون زمین شهری (1358) تصویب قانونن زمین شهری (1361) طرح مجدد الگوی نوشهرها (1364) و... بود كه بر كیفیت شهرنشینی تاثیر بسزایی داشت. سال 1375 به دلیل وقوع كودتای ماركسیستی در افغانستان حدود 000/557 نفر از مهاجرین افغانی در خراسان ساكن شدند كه از این تعداد حدود 296500 نفر (53/2 %) در شهر مشهد به ویژه در حاشیه قلعه ساختمان و گلشهر سكنی گزیدند. همچنین در نتیجه وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران عده ای از مهاجرین جنگ تحمیلی وارد خراسان و به ویژه شهر مشهد شدند. عوامل فوق به همراه مهاجرتهای روستا - شهری دست به دست هم داده و باعث رشد سریع جمعیت شهر در این دوره گردید به طوری كه جمعیت از 667/770 نفر درسال 1355 به 1/462/50 نفر در سال 1365 با نرخ رشدی معادل 8 % در سال افزایش یافت كه بالاترین نرخ رشد جمعیت شهری در ایران بوده است.
مساحت شهر نیز در این دوره (65-1355) از 78 به 220 كیلومتری با نرخ رشد معادل 11 % در سال، افزایش یافت.
مشهد از شهریور 1320 كه مصادف با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین به دلیل وجود ناامنی در مناطق روستایی و امنیت مناسب در مشهد به علت وجود پادگانها و مراكز نظامی و نیز خشك سالی های جنوب خراسان بویژه در سال زراعی 1326-27و تاسیس دانشگاه مشهد درسال 1326 ه-ش پذیرای جمعیت زیادی بود كه در رشد جمعیت نقش داشته اند.
به دنبال دگرگونیهای سیاسی، اقلیمی و آموزشی فوق، تحولات تكنیكی به ویژه مجهز شدن شبكه حمل و نقل درون شهری به وسایل نقلیه جدید (افزایش اتوبوسها از 2 دستگاه به 77 دستگاه، ورود تعداد 10 دستگاه تاكسی در سال 1328 كه تا سال 1324 به 200 دستگاه افزایش یافت) و از همه مهمتر برقراری ارتباط بین مشهد و تهران از طریق شبكه راه آهن در سال 1336 ه-ش و نیز پرداخت وام به دارندگان زمینهای وقفی توسط بانك رهنی در سال 1336 ه-ش از عواملی بودند كه دست به دست یكدیگر داده و جمعیت شهر مشهد در سال 1335 ه-ش به 241989 نفر رسانده است بطوریكه رشد سالانه جمعیت در طول 16 سال (1319-1335 ه-ش) به طور متوسط 2% بوده است.
از حدود سال 1335 ه-ش به دلیل تغییرات اساسی در ساخت اقتصادی كشور به ویژه درآمد حاصل از فروش نفت، مستحكم شدن سیاستهای تجاری-اقتصادی و فرهنگی، گسستگی نظام ارباب رعیتی به دنبال اجرای اصلاحات ارضی در سا ل 1342 ه-ش، رشد جمعیت نیز دچار تغییر و تحولاتی اساسی گردید به طوری كه جمعیت شهر از 241998 نفر در سال 1335 ه-ش به 409616 نفر در سال 1345 رسید كه نرخ رشد سالانه ای در حدود 5/4 درصد داشته است.
همچنین وسعت شهر نیز از 16 به 33 كیلومتر مربع یعنی بیش از 2 برابر افزایش یافت. توسعه شبكه حمل و نقل هوایی، تاسیس كارخانجات و توسعه فعالیتهای بهداشتی نیز از جمله مواردی بودند كه در توسعه فیزیكی شهر مشهد موثر واقع شدند. مشكلات ناشی از رشد جمعیت، بی توجهی به نحوه استفاده از اراضی، توسعه نامنظم شهر و سایر مشكلات عمومی باعث گردید كه تهیه طرح جامع شهر در سال 1346 به مهندسین مشاور ابلاغ گردد. این طرح برای یك دوره 25 ساله (1345-70) در پنج مرحله 5 ساله تنظیم و در سال 1350 به شورای عالی شهر سازی تسلیم و پس از تصویب مراحل اجرایی آن، در سال 1352 به شهرداری ابلاغ گردید.
در طرح جامع سمت توسعه آینده شهر به صورت پیوسته در غرب شهر با توجه به پیش بینی افزایش جمعیت 409616 نفر در سال 1345 به 1465000 در سال 1370 پیش بینی گردید. در این طرح وسعت شهر از 33/4 به 170 كیلومتر مربع افزایش مییافت. همگام با مراحل تهیه طرح جامع، وتفضیلی شهر از نظر فیزیكی و جمعیتی به رشد ادامه می داد بطوریكه جمعیت مشهد در سال 1355 به 667770 نفر ( با نرخ رشد سالانه بین 1345-55 حدود ) افزایش یافت.درطرح جامع، الگوی مداخله در یافت قدیم شهر و به ویژه اطراف حرم مطهر نیز تهیه و نقشه پیشنهادی ارائه گردید ولی به مرحله اجرا در نیامد.در سال 1354 طرح توسعه حرم اجرا شد كه تعداد زیادی از بازارچهها، مساجد، مدارس قدیمی، واحدهای تجاری و مسكونی تخریب و بازار رضا(ع) نیز به منظور واگذاری به صاحبان مغازههای تخریبی در مشرق میدان آب ساخته شد.
منبع:شهرداری مشهد