تبیان، دستیار زندگی

الف) تعیین هدف

برنامه ریزی صحیح، هنگامی امكان پذیر است كه هدف، به خوبی تعیین و تعریف شده باشد و باید تصویر روشنی از آن وجود داشته باشد تا كارها و تلاش های لازم، در راستای رسیدن به آن هدف انجام شود. اهداف می توانند بلندمدت و كوتاه مدت باشند و حتی هدف كوتاه مدت را می توان به گام های كوچك تر تقسیم كرد؛ مثلاً اگر هدف بلندمدت، رسیدن به تحصیلات عالی و گرفتن درجه دكتری است، می توان هدف كوتاه مدت را ورود به دانشگاه و هدف های كوچك تر را قبولی در هر سال تحصیلی و ترم تحصیلی قرار داد و برای رسیدن به آنها تلاش كرد.

در تعیین اهداف بلندمدت و كوتاه مدت باید به نكاتی توجه كرد: 1. هدف های میانی و نهایی به صورت دقیق، مشخص و قابل ارزیابی باشد؛ 2. از مشاوره كردن با افراد آگاه دریغ نشود؛ 3. مدت زمان رسیدن به هر كدام از اهداف به صورت اجمالی مشخص باشد؛ 4. در برنامه ریزی هفتگی و ماهیانه، به خواسته ها و نیازهای شخصی و خانوادگی و تفریحات نیز توجه شود؛ 5. به توانایی، استعداد، ذوق و علایق و ساعاتی كه در اختیار داریم، توجه شود؛ 6. بیش از اندازه و بیرون از حدّ توانایی خود برنامه ریزی نكنیم.

اندیشمندی می گوید: «باید هدف خود را بر واقعیات بنا كنیم». و سنایی غزنوی درباره هدفمندی، سروده است:

گوهر بی صدف درون دل است

صدف بی گهر درون گِل است

قیمت دُر نه از صدف باشد

تیر را قیمت از هدف باشد

ب) رعایت اولویت

در میان كارهایی كه برای انسان پیش می آید، برخی در اولویت درجه یك و برخی در مرتبه ای پایین تر قرار دارند؛ به عبارت دیگر، بعضی كارها ارزش و سود بیشتری نسبت به كارهای دیگر دارند ـ لذا در برنامه ریزی باید به اولویت ها توجه كرد تا در موقع تزاحم، به برنامه و كاری كه ارزش بیشتر دارد و به انرژی و نشاط بیشتری نیاز دارد، پرداخته شود. اگر برنامه ریزی بر اساس اولویت صورت نگیرد، چه بسا كارهای اساسی و ضروری زمین بماند و به كارهای جنبی و غیر ضروری پرداخته شود. مثلاً ممكن است دانشجویی در طول ترم، برای خودش این برنامه ها را در نظر بگیرد: گذراندن واحدهای درسی مربوطه، همكاری با كانون های فرهنگی و ورزشی، همكاری در اداره خوابگاه، شركت در اردوهای تفریحی و فرهنگی و مانند آن. بنابراین اگر اولویت بندی نكند، ممكن است زمان بهینه و مفید خود را صرف همكاری با كانون فرهنگی و اردوها كه از اولویت كمتری برخوردارند، بكند و برای درس خواندن كه اولویت اول است، وقت كافی و مفید نداشته باشد. امیرالمؤمنین علی† درباره اهمیت اولویت بندی در كارها می فرمایند: «كسی كه به غیر مهم مشغول شود، مهم تر را از دست می دهد».[1]

ج) نظم و پایداری

تأثیر نظم و پایداری در زندگی و آثار مفید آن، بر كسی پوشیده نیست. نظم و استقامت در زندگی از اصولی است كه موقتی نبوده، همواره در زندگی جاری و ساری است. بدون نظم و پایداری بسیاری از امور به سامان نمی رسد و یا دیرتر به سامان می رسد. در این میان اهمیت نظم، مضاعف است. اگر با نگاهی دقیق به پدیده های جهان بنگریم، متوجه خواهیم شد تمام كارها و امور جهان بر اساس نظمی دقیق اداره می شوند. آیا تا به حال دیده شده خورشید مقداری دیرتر طلوع كند یا زودتر غروب كند؟ آیا تا به حال ماه و ستارگان با هم برخورد كرده اند؟ همه امور عالم بر اساس نظم و تدبیر است.

در آموزه های دینی بر اهمیت نظم در زندگی سفارش شده است؛ این امر مورد تأكید اولیای دین اسلام بوده است. امیرالمؤمنین علی† در آخرین لحظات زندگی، پیروان خود را به دو امر مهم و حیاتی ـ كه حقیقتاً عامل پیروزی و موفقیت است ـ سفارش می كند. ایشان می فرمایند: «شما را به دو چیز مهم سفارش می كنم: پرهیزكاری و رعایت حدود الهی و نظم در كارها». [2]

در سرگذشت امام خمینی€ نوشته اند: ایشان فوق العاده به نظم اهمیت می دادند، به طوری كه حتی در مشرف شدن به زیارت نیز به آن توجه داشتند و مردم نجف ساعت خود را با ورود ایشان به حرم حضرت امیرالمؤمنین† تنظیم می كردند.

استقامت و ثبات قدم در هر كاری نیز جزو شرط هایی است كه در به نتیجه رسیدن آن كار نقش بسیاری دارد. انسانی موفق خواهد بود كه در اجرای برنامه ای كه دارد، پافشاری و مقاومت كند. اگر انسان بهترین برنامه ریزی را بكند، ولی در آن پافشاری و استقامت نداشته باشد، آن كار به ثمر نخواهد رسید. ثبات قدم و پشتكار نه تنها افراد را به سوی پیشرفت و ترقی مادی رهنمون می سازد، بلكه فشارهای روحی را كاهش داده، اعتماد به نفس انسان را بالا می برد.

د) یادداشت برنامه ها

برنامه ریزی زمانی درست اجرا می شود كه عناصر آن را به یاد داشته باشیم و بدانیم در هر روز و هر ساعت چه كارهایی باید انجام دهیم. به این منظور می توانیم دفترچه یادداشتی به همراه داشته باشیم و برنامه های خود را در آن یادداشت كنیم. مثلاً سه ساعت مخصوص مطالعه و یك ساعت ورزش؛ یك ساعت استراحت بین روز و یك ساعت تماشای تلویزیون. سعی كنیم هر شب قبل از خواب برنامه های خود را مرور كنیم و ببینیم تا چه اندازه در انجام آنها موفق بوده ایم و چنانچه برنامه ای دارای نقص است، نقص آن را برطرف كنیم.

هـ) شناخت هدردهنده های وقت

گاهی تصمیم جدی می گیریم آن طور كه برنامه ریزی كرده ایم، عمل كنیم و هیچ خللی در آن برنامه راه ندهیم، اما كارها به شكلی كه برنامه ریزی كرده ایم پیش نمی رود؛ یعنی در آن وقفه ایجاد می شود و بعضی فرصت ها هدر می رود. در پاره ای از این مشكلات، خودمان مقصریم، اما در بخشی از این مشكلات، این اطرافیان و مسائل دیگر هستند كه وقت ما را هدر می دهند.

رایج ترین هدردهنده های وقت عبارتند از: مهمان های ناخوانده، سر و صدای همسایه ها، هم اتاقی، تلفن ها، صدای تلویزیون و جر و بحث های بی ثمر فردی و خانوادگی. برای كنترل و حذف هدردهنده های وقت، می توان این توصیه ها را به خاطر داشت: 1. محل خاصی برای مطالعه داشته باشیم؛ 2. تلفن را قطع كنیم؛ 3. «نه گفتن» را بیاموزیم و در كمال شجاعت و ادب به دوست خود بگوییم كار دارم؛ 4. تفریحات خود را تنظیم كنیم؛ 5. در هنگام مطالعه، تلویزیون، رایانه و ضبط صوت را خاموش كنیم.

آفات برنامه ریزی

هر فعالیت و هر برنامه ای كه در زندگی اجتماعی و فردی انجام می گیرد، می تواند آسیب هایی نیز داشته باشد. اگر به این آسیب ها توجه شود و در فعالیت ها مدّنظر قرار گیرند، بازدهی كارها و درصد موفقیت آنها، بیشتر خواهد شد. برنامه ریزی نیز به عنوان یك فعالیت، از این قانون مستثنا نیست و آسیب هایی آن را تهدید می كند. نمونه هایی از آسیب های برنامه ریزی عبارتند از:

برنامه ریزی برای مطالعه

در مطالعه نیز، لزوم برنامه ریزی و تلاش برای رسیدن به هدف تعیین شده، مسئله ای روشن و بدیهی است. برنامه ریزی در تحصیل و مطالعه، در قالب برنامه های كوتاه مدت و درازمدت، امری لازم و ضروری است. رسیدن به مدارج عالی علمی و تحصیلی، نیازمند برنامه بلند مدت است تا فرد در گذر زمان با گذراندن سطوح مختلف تحصیلی، خود را به آن هدف مطلوب برساند، اما تحقق اهداف بلند مدت در گرو تنظیم برنامه های كوتاه مدت و میان مدت است؛ یعنی هر دانش آموز و دانشجویی باید برای سال تحصیلی خود برنامه ریزی كند و در ضمن آن سال، برای هر ترم تحصیلی خود برنامه منظمی داشته باشد و اهداف هر ترم را با برنامه های هفتگی و روزانه محقق سازد.

ویژگی های یك برنامه ریزی تحصیلی خوب

یك برنامه ریزی صحیح و موفق باید قابل اجرا باشد و انگیزه فرد را برای تحصیل و مطالعه بیشتر، تحریك كند و نشاط و شادابی او را حفظ كند. بنابراین باید از ویژگی های ذیل برخوردار باشد.

الف) برنامه ریزی توسط خود فرد صورت گیرد: از آنجا كه هر فرد از نقاط قوت و ضعف خود شناخت دقیق دارد، بهتر می تواند یك برنامه مفید برای خود تنظیم كند. ارائه برنامه ای كلی توسط مؤسسات برای خواندن دروس نمی تواند دربردارنده نتایجی سودمند باشد. هر فردی باید خودش برنامه ریزی كند. البته هر كس می تواند با مشاوره با والدین و افراد آگاه، در كسب اطلاعات و برنامه ریزی خود، از آن استفاده كند، اما برنامه را باید خودِ فرد، با توجه به حجم دروس و ضعف خود در یك درس و قوتش در دروس دیگر، تنظیم كند.

ب) واقع گرایانه باشد: هر فردی باید با توجه به هوش و استعداد، امكانات و زمان مورد نیاز برای مطالعه یك موضوع، برنامه ریزی كند. برنامه های بلندپروازانه هرگز به نتیجه نمی رسند. اگر فردی در گذشته برنامه ثابت و مشخصی نداشته است، باید زمان های كوتاهی را برای مطالعه در نظر بگیرد و بعد از این مدت كوتاه، یك استراحت چند لحظه ای داشته باشد و دوباره مشغول مطالعه شود. بنابراین میزان مطالعه را باید به گونه ای تعیین كرد كه خود را ملزم و مقید به انجام آن بدانیم.

ج) همراه بودن با تشویق و تنبیه: یك برنامه خوب باید ضمانت اجرا داشته باشد. از پیشرفت خوب و به موقع آن، بازخورد و تشویقی نصیب مجری شود و به واسطه عدم اجرای صحیح و به موقع آن، فرد از مزایایی محروم شود. از ساده ترین تشویق ها و تنبیه هایی كه می توانند در این زمینه كارساز باشند می توان به: تشویق خود با ایجاد فرصت برای تماشای یك برنامه تلویزیونی و یا گفت وگو با یك دوست و یا خوردن چای و میوه و شیرینی، پس از اجرای موفقیت آمیز برنامه روزانه و مطالعه دروس، مطابق با برنامه تعیین شده و همچنین تنبیه خود با محرومیت از تماشای برنامه مورد نظر خویش و یا سایر مسائل مادی برای زمانی كه طبق برنامه عمل نشده است، اشاره كرد. [4]

د) پیش بینی كارهای غیرمنتظره: گاهی اوقات، كارهای غیرمنتظره و مسائلی پیش می آیند كه اگر برای آنها زمانی در نظر گرفته نشده باشد، تمام برنامه شما را به هم می ریزد و شما را با مشكل مواجه می سازد. این كارها نیازمند پیش بینی وقت لازم است. به این منظور می توان وظایف روزانه را طبقه بندی و اولویت بندی كرد و در صورت مواجه شدن با كارهای غیرمنتظره، از انجام دادن كارهایی كه در اولویت اول نیستند، چشم پوشی كرد. چنانچه كارهای غیرمنتظره به نحوی باشند كه تمام روز را به خود اختصاص دهند، باید كارهای درجه اول امروز را در وقت كارهای درجه دوم فردا انجام داد. با این تدابیر، خللی در برنامه های درجه یك ایجاد نمی شود؛ مثلاً اگر به علت عقد و ازدواج بستگان یا دوستان نتوانستید برنامه درسی امروز را كه اولویت اول است، انجام دهید، باید آن را جایگزین برنامه درجه دوم فردا كنید.

پیامدهای برنامه ریزی موفق

اگر برای خودتان هدفی ترسیم كرده اید و رسیدن به آن هدف برای شما مهم و باارزش است، تصمیم بگیرید به هر صورتی شده به اهداف خود دست یابید و موانع موجود را از سر راه بردارید. نزدیك ترین راه برای رسیدن به مقصود، برنامه ریزی كارها طبق یك جدول زمان بندی شده است. اگر چنین برنامه ای برای خود تنظیم كرده باشید، موفقیت های مختلفی نصیب شما خواهد شد كه در ادامه به بعضی از آنها اشاره می كنیم:

الف) استفاده بهینه از وقت و امكانات: افرادی كه دارای برنامه هستند، از وقت، توانایی و امكانات خود هوشمندانه استفاده می كنند و از به هدر رفتن اوقات، امكانات و فرصت ها جلوگیری می كنند.

ب) رفع اضطراب و نگرانی: برنامه ریزی به شما كمك می كند تكالیف خود را با توجه به حجم برنامه یا دروس و زمانی كه در اختیار دارید، تقسیم بندی مناسب كنید و با آرامش خیال به مطالعه آنها بپردازید. شاید بسیاری از شما جوانان تجربه كرده اید كه با اعلام زمان امتحانات، دچار اضطراب و نگرانی می شوید و نمی دانید چگونه حجم زیاد درس ها را در این فرصت كم مطالعه و مرور كنید، اما كسانی كه از قبل برنامه ریزی كرده اند و خود را برای چنین روزهایی آماده ساخته اند، هیچ گاه با مطالعه حجم عظیم درس ها مواجه نمی شوند.

ج) ایجاد انگیزه و علاقه: كسانی كه برنامه دارند و هر درس را در زمان خودش مطالعه می كنند و آن را به خوبی یاد می گیرند، زمینه بهتری برای یادگیری درس های جدید پیدا می كنند و با میل و رغبت در سر كلاس حاضر می شوند؛ برخلاف این گونه، كسانی كه بدون برنامه هستند و درس هایشان روی هم انباشته می شود، این مسئله، یادگیری آنها را دچار مشكل می كند و در نتیجه نسبت به درس و مدرسه احساس عقب افتادن و ضعیف بودن و تنفر پیدا می كنند.

د) ایجاد نظم در كارها: برنامه ریزی، موجب نظم در انجام كارهای روزانه فرد می شود؛ زیرا بسیاری از دانش آموزان وقتی تصمیم می گیرند درس بخوانند، نمی دانند چه درسی را بخوانند یا چه مقدار از كتاب را تا چه مدت مطالعه كنند. ازاین رو مدتی را صرف فكر كردن در مورد موضوع مطالعه می كنند و گاهی آن قدر خود را سرگرم مطالعه یك درس می كنند و به اصطلاح وقت كشی می كنند كه از موضوعات دیگر باز می مانند، اما كسانی كه برنامه دارند، می دانند چه درسی را مطالعه كنند و تا چه مدت زمانی آن را بخوانند. همین امر در برقراری نظم تحصیلی آنان بسیار مؤثر است.

3. حضور فعال در كلاس درس

بخش عظیمی از موفقیت تحصیلی، به حضور فعال در كلاس درس بستگی دارد. برای اینكه فرد فعالی باشید، باید دو مهارت مهم مربوط به یادگیری، یعنی خوب گوش كردن و یادداشت برداری را بلد باشید. البته این دو، وابسته به یكدیگرند. اگر شما خوب گوش نكنید، نمی توانید به خوبی یادداشت برداری كنید؛ همچنان كه یادداشت برداری نیز مستلزم توجه و گوش دادن دقیق است.

خوب گوش كردن باعث تقویت حافظه كوتاه مدت و شفاهی (یعنی آنچه از راه شنیدن در حافظه خود ثبت می كنید) می شود. علاوه بر این، درك معنی و محتوای مطلب را آسان می كند. كسانی كه خوب گوش نمی دهند، فقط الفاظ را می شنوند، ولی درك درستی از محتوای الفاظ ندارند.

بعد از دقت لازم در گفته های معلم، یادداشت برداری از نكات مهم و اساسی درس، از راه های مبارزه با فراموشی مطالب است. اعتماد بر حافظه و یادداشت نكردن مطالب، شیوه مطلوبی برای یادگیری نیست؛ زیرا طبق مطالعاتی كههِرمن اِبینگ هاوس[5] در مورد حافظه انسان انجام داده است، انسان ها بعد از بیست دقیقه، تقریباًٍٍ چهل درصد آنچه را شنیده یا خوانده اند، فراموش می كنند و بعد از 24 ساعت تقریباً هفتاد درصد مطالب را از یاد می برند. [6]

اما با استفاده از مهارت های مفید تحصیل و مطالعه، می توانید حافظه خود را طوری تقویت كنید كه در موقع لزوم تا هشتاد درصد یا بیشتر، آنچه را شنیده یا خوانده اید، به یاد آورید. برای تقویت حافظه باید در كلاس درس با دقت به مطالب گوش بدهید و سعی كنید از نكات مهم و برجسته یادداشت بردارید. [7]

سعی كنید حواس پرتی تان به حداقل برسد و عزم خود را در توجه خاص به درس جزم كنید و اجازه ندهید چیزی حواستان را از درس منحرف كند. اگر احساس كردید حواستان جمع نیست، با استفاده از كلمه یا عباراتی مثل «تمركز» یا «دقت»، سطح توجه تان را افزایش دهید. مطالب را طوطی وار و بدون فهم حفظ نكنید، بلكه سعی كنید مطالب را بفهمید و به صورت بینشی دریافت كنید و اگر احیاناً مطلبی برایتان مبهم بود، همان جا از استاد آن درس سؤال كنید تا ابهام برطرف شود؛ زیرا اگر چیزی برای ذهن مبهم باشد، یادگیری مطالب بعدی، مشكل خواهد بود. از جواب دادن به سؤال های معلم نترسید و اعلام آمادگی كنید؛ زیرا این كار علاوه بر اینكه جرئت شما را زیاد می كند، باعث می شود اگر مطلبی را اشتباه فهمیده اید، آن را اصلاح كنید. قبل از كلاس و درس، مقداری استراحت كنید و با نشاط در كلاس حاضر شوید. حتماً غذای كافی بخورید و هرگز با شكم خالی و گرسنه در كلاس حاضر نشوید. هرگز اجازه ندهید حالات هیجانی و اضطراب آور سراغتان بیاید و در كلاس درس به هیچ چیزی غیر از درس توجه نكنید. سعی كنید در كلاس روی صندلی ای بنشینید كه بیشتر مورد توجه معلم است و معلم به آن نقطه نزدیك تر است. هرگز در گوشه كلاس ننشینید.