تبیان، دستیار زندگی

قرآن مجید در ایات فراوانی از آخرین سفیر الهی و چراغ پرفروغ عالم هستی، به شكل های گوناگونی سخن گفته و چهرة مقدس و ملكوتی‌اش را به تصویر كشیده است. گاه نام مقدسش را با تعظیم یاد می‌كند، گاهی اطاعت از وجود مقدسش را اطاعت از پروردگار و نافرمانی او را نافرمانی خدا قلمداد كرده، گاهی به حضرتش سوگند یاد می‌كند و گاهی هم به دفاع از او برمی‌خیزد.
خدای كریم در قرآن مجید علاوه بر بیان اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله ، احترام به آن حضرت را یكی از واجبات مسلمانان بر شمرده و در ایاتی چند، همگان را به این وظیفة شرعی فراخوانده است.
از جمله مواردی كه مصداق بارز احترام و تكریم و تعظیم پیامبر صلی الله علیه و آله است، طلب رحمت برای آن حضرت می‌باشد. مسلمانان از سوی پروردگار موظف شده‌اند كه همیشه به یاد پیامبر خاتم باشند و حتی در نماز برای او صلوات و درود بفرستند و رحمت خداوند را برای وجود مقدسش طلب كنند. جالب این است كه خداوند پیش از چنین دستوری، نخست خود و فرشتگانش چنین كاری را آغاز كرده و سپس به پیامبرش خبر داده كه مسلمانان برای ادای احترام و تعظیم پیامبر صلی الله علیه و آله باید بر او صلوات و درود بفرستند. این نوشتار، درنگ كوتاهی در این فرمان الهی است.

قرآن و فرمان صلوات بر پیامبر
یكی از دستورهای قرآن كریم كه در سوره احزاب بدان اشاره شده، صلوات فرستادن و درود بر پیامبر عظیم الشأن است. آنجا كه می‌فرماید: )انّ الله و ملائكته یصلّون علی النّبی یا ایها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً([1] ؛ همانا خدا و فرشتگان بر پیامبر درود می‌فرستند؛ ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! بر او درود فرستید و سلام گویید و كاملاً تسلیم فرمان او باشید.

«ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما»
(سوره احزاب - آیه 56)

صلوات چیست؟
ابن فارس در مقاییس الّلغه در معنای صلوات می‌نویسد: «فأمّا الصّلاة من الله تعالی فالرّحمة؛ صلوات از سوی پروردگار، همانا رحمت اوست. »[2]

شیخ طوسی در تفسیر تبیان اضافه می‌كند: صلات پروردگار، همان كرامت‌هایی است كه به پیامبرش عنایت فرموده و او را برتر از دیگران شمرده و درجه و رتبه‌اش را بالاترین درجات قرار داده است. همچنین مقام و منزلتش را بسیار رفیع و بلند كرده و از آن حضرت، تعریف و تمجید نموده است.[3]

با این بیان، صلوات خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آله با صلوات فرشتگان و بندگان بر پیامبر، اندك تفاوتی دارد؛ زیرا خداوند خود پیامبرش را به وسیلة صلوات مشمول رحمت و عنایت خاصّ خود قرار می‌دهد، اما فرشتگان و سایر بندگان از خدا می‌خواهند كه پیامبرش را مشمول كرامت و رحمت واسع خویش قرار دهد.

علامه طباطبائی می‌نویسد:

«و قد استفاضت الرّوایات من طرق الشّیعة و أهل السّنّة انّ طریق صلاة المؤمنین أن یسألوا الله تعالی أن یصلّی علیه و آله».[4]

ایا صلوات بر پیامبر، استمراری است؟
مسئلة دیگر درباره این فرمان الهی آن است كه: ایا صلوات بر پیامبر به زمان حضور آن حضرت اختصاص داشت یا اینكه حتی پس از رحلت پیامبر، بلكه تا روز قیامت تمام مسلمانان وظیفه دارند طبق ایة مباركه، بر او صلوات و درود بفرستند؟

روشن است كه این حكم، اختصاص به زمان خاصّی ندارد؛ چون در ایة شریفه فعل مضارع «یصلّون» به كار رفته كه دلالت بر استمرار عمل دارد. بنابراین پیوسته خداوند و فرشتگان بر او رحمت و درود می‌فرستند؛ رحمت و درودی پیوسته و جاودانی.[5]

كیفیت صلوات بر پیامبر اعظم
پس از نزول این ایه شریفه بر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ، شاید یاران معنای صلوات را می‌دانستند، اما به یقین از كیفیت آن بی‌خبر بودند. بدین جهت، بنا بر نقل ابوحمزه ثمالی، یكی از یاران پیامبر به نام كعب گوید: پس از نزول ایه یاد شده عرض كردیم: سلام بر تو را می‌دانیم، ولی صلوات بر تو چگونه است؟

فرمود: بگویید: «الّلهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد كما صلّیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انّك حمید مجید، و بارك علی محمّد و آل محمد كما باركت علی ابراهیم و آل ابراهیم انّك حمید مجید»[6] ؛ پروردگارا! بر پیامبر و آل پیامبر درود فرست؛ همان گونه كه بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی. بی‌شك تو حمید و مجید هستی. خدایا! بر محمّد و آل محمّد مبارك گردان؛ همان گونه كه بر ابراهیم و آل ابراهیم مبارك گردانیدی.»

از این روایت، بلكه ده ها روایت دیگر كه در كتاب‌های شیعه و سنّی نقل شده، به دست می‌اید كه مسلمانان باید این چنین بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات بفرستند و هرگز آل او را از وجود مقدسش جدا نسازند؛ چرا كه خود رسول الله كیفیت و چگونگی صلوات را این چنین بیان كرده است.

نهی از فرستادن صلوات ناقص
در بحث از كیفیت صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله گذشت كه طبق دستور آن حضرت باید صلوات كامل فرستاده شود و هرگز میان پیامبر و آلش در صلوات جدایی نیفتد و بارها فرمود: هرگز بر من صلوات بترا (ناقص) نفرستید.

یاران عرض كردند: یا رسول الله! صلوات بترا چیست؟

فرمود: اینكه فقط بگویید: الّلهمّ صلّ علی محمّد و دنباله‌اش را قطع كنید؛ بلكه بگویید: الّلهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد.[7]

علامه طباطبائی پس از آوردن حدیث كعب، می نویسد: هجده روایت دیگر هست كه دلالت دارند بر مشاركت آل پیامبر با او در صلوات. این روایات را اصحاب سنن و جوامع از برخی یاران پیامبر نقل كرده‌اند؛ از جمله: ابن عباس، طلحه، ابوسعید خدری، ابوهریره، ابومسعود انصاری، بریده، ابن مسعود كعب بن عجرة و علی علیه السلام . اما روایات از طریق شیعه، بیش از شمارش است.[8]

با عنایت به مسئلة فوق و تأكید و سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله بر جدا نكردن آل او در صلوات، باز هم دیده شده كه برخی، همانند مسلم در صحیح خود، بابی آورده و گویا خواسته است صلوات را فقط بر رسول خدا صلی الله علیه و آله محدود كند.[9]

آل پیامبر كیان اند؟
مفسران قرآن در ذیل ایة تطهیر كه خداوند فرمود: )انّما یرید الله لیذهب عنكم الرّجس أهل البیت و یطهّركم تطهیرا([10] ، به این بحث پرداخته‌اند كه مقصود از «اهل البیت» در این ایه مباركه، چه كسانی هستند.

برخی به قرینة ایات قبل و بعد، این ایه را مخصوص همسران پیامبر صلی الله علیه و آله می‌دانند؛ اما تمام مفسران شیعه و بیشتر مفسران سنّی، این ایه را به «خمسة طیبه» تخصیص داده و چنین نوشته‌اند كه: پس از نزول ایه تطهیر، پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه، هنگامی كه برای نماز صبح از كنار خانه فاطمه3می‌گذشت، صدا می‌زد: «الصلوة یا أهل البیت! )انّما یرید الله لیذهب عنكم الرّجس أهل البیت و یطهّركم تطهیرا(؛ هنگام نماز است ای اهل بیت! خداوند می‌خواهد پلیدی را از شما اهل‌بیت دور كند و شم را پاك سازد.»[11]

همچنین به روایات متعددی بر خورد می‌كنیم كه ابوسعید خدری با صراحت، گواهی می‌دهد كه این ایه تنها درباره همان پنج تن نازل شده است.[12]

روایات فراوان مربوط به «حدیث كساء»، بهترین دلیل است كه مقصود از آل البیت، پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین است. بر اساس این روایات، پیامبر هنگام ملاقات با آنان، عبایی بر آنها افكند و فرمود: «خداوندا! اینان خاندان من هستند. رجس و آلودگی را از آنها دور كن».

دانشمند معروف نیشابوری، به نام حاكم حسكانی، در شواهد التّنزیل این روایات را به طرق و راه‌های متعدد از راویان مختلفی گردآوری كرده است.[13]

خلاصه اینكه پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن خارج كردن ام‌سلمه و سایر همسران از شمول این ایه[14]، سه بار این جمله را تكرار كرد: «خداوندا! اهل بیت من اینان هستند، پلیدی را از آنها دور كن».[15]

استاد مكارم شیرازی می نویسد: از مجموع آنچه گفتیم، چنین نتیجه می‌گیریم كه منابع و راویان احادیثی كه دلالت بر انحصار ایه به پنج تن می‌كند، به قدری فراوان است كه جای تردید در آن باقی نمی‌گذارد. در شرح احقاق الحق بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآوری شده و منابع شیعه در این زمینه از هزار هم می‌گذرد.[16]

انگیزة فرستادن صلوات
پیامبران خدا در راه رساندن پیام الهی سخت‌ترین رنج‌ها را متحمل شدند، در برابر اهانت‌ها، ناسزاها و آزارهای روحی و جسمی دشمنان خدا، سخت ایستادگی كردند و با جدّیت تمام، پیام روح بخش و انسان‌ساز پروردگار را به مردم رساندند. از این رو، خدا دستور داده تا بر آن حضرت درود فرستیم، و بشر نیز از باب قدرشناسی و ارج گذاری به ساحت انبیای الهی - به ویژه حضرت ختمی مرتبت - وظیفه دارد كه پیوسته به یاد این پیامبر دلسوز و مهربان باشد و همواره برای وجود مقدسش از خداوند درخواست رحمت الهی بنماید.

در روایات نیز صلوات بر پیامبر و خاندانش جزء واجبات قلمداد شده است. امام صادق7فرمود: «الصّلاة علی النّبی و آله واجبة فی كلّ المواطن و عند العطاس و...؛[17] صلوات بر پیامبر و آل او در همه جا لازم است؛ حتی هنگام عطسه و غیر آن». امام رضا7شبیه به همین مضمون را به مأمون عباسی نوشت.[18]

ایا صلوات بر پیامبر و آل او واجب است؟
تمام فقهای شیعة امامیه، صلوات بر محمّد و آل محمّد را در «تشهّد» واجب می‌دانند و در غیر آن مستحب.

شیخ طوسی در كتاب النّهایة در باب تشهّد، ضمن فتوا به وجوب صلوات بر پیامبر و آل او می‌فرماید: «و كذلك الصّلاة علی النّبی و آله فریضة فمن تركها متعمّداً وجبت علیه اعادة الصّلاة و من تركها ناسیاً قضاها بعد التّسلیم و لم یكن علیه شیئ؛ صلوات بر محمّد و آل محمّد، واجب است. پس هركه این فریضه را از روی عمد ترك گوید، باید نماز را اعاده كند، و هركه از روی فراموشی آن را نیاورد، باید پس از نماز آن را قضا كند و چیزی دیگر بر او نخواهد بود.»[19]

همچنین علامه حلّی در منتهی المطلب می‌فرماید: «و یجب فیه الصّلاة علی النّبی6 عقیب الشّهادتین، ذهب الیه علماؤنا أجمع فی التّشهّد الأوّل والثّانی[20]؛ و واجب است در تشهد پس از آوردن دو شهادت، بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات بفرستد و به این وجوب در تشهد اول و دوم، تمام علمای ما فتوا داده‌اند.»

علامه حلّی در مسئلة دیگر، با اضافه كردن آل پیامبر به صلوات بر آن حضرت می‌فرماید:

«مسئلة: الصّلاة علی آله واجبة فی‌التّشهّد الأوّل و الثانی ذهب الیه علماؤنا أجمع[21]؛ صلوات بر آل پیامبر در تشهّد اوّل و دوم واجب است. تمام علمای ما به این مسئله فتوا داده‌اند».

سپس به بررسی أدلّة آن از طریق عامّه و خاصّه بر وجوب حكم صلوات بر محمد و آل محمد پرداخته است.[22]

وجوب صلوات از دیدگاه اهل سنت
فقهای سنّی در خصوص این مسئله، دو دسته هستند: یك دسته، فتوا به وجوب داده‌اند؛ همانند شافعی و جمعی دیگر از فقهاء. دستة دوم همانند ابوحنیفه آن را واجب نشمرده‌اند. سرخسی[23] در مبسوط می‌نویسد:

«ثمّ الصّلاة علی النّبی6 فی الصّلاة لیست من جملة الأركان عندنا، و قال الشّافعی: هی من جملة أركان الصّلاة لاتجوز الصّلاة الاّ بها؛ صلوات بر پیامبر در نماز، در نزد ما، از اركان شمرده نمی‌شود؛ اما در نزد شافعی، از اركان نماز شمرده شده؛ به گونه‌ای كه نماز بدون آن صحیح نمی‌باشد.»[24]

استاد مكارم شیرازی، ضمن آوردن شعر معروف شافعی، می‌نویسد: جالب اینكه شافعی همین فتوا را در شعر معروفش صریحاً آورده است؛ در آنجا كه می‌گوید:

یا أهل بیت رسول الله حبّكم
فرض من الله فی القرآن أنزله
كفا كم من عظیم القدر أنكم
من لم یصل علیكم لاصلاة له

ای اهل بیت رسول الله! محبت شما از سوی خداوند در قرآن واجب شده است. در عظمت مقام شما همین بس كه هركس بر شما، صلوات نفرستد، نمازش باطل است.[25]

ایا صلوات برای پیامبر سودمند است؟
ممكن است این سؤال به ذهن اید كه: امت اسلامی به فرمان قرآن كریم، مأموریت یافته كه در نماز و غیر نماز، بر پیامبر رحمت صلوات بفرستد، اما معلوم نیست كه صلوات ما به حال پیامبر كه مقامش را جز خدا نمی‌داند، سودی داشته باشد؛ چرا كه او عالی‌ترین مراتب كمال را طی كرده و نیازی به درود ما ندارد.

پاسخ می‌دهیم: شكی نیست كه مقام نبی اكرم6 آن قدر والاست كه هرگز بشر توان درك آن را نداشته است و نخواهد داشت و تنها پروردگار می‌داند پیامبرش در چه جایگاهی قرار دارد. اما داشتن چنین درجاتی موجب نمی‌شود كه مقام او بالا و بالاتر نرود، چون درجات در نزد خداوند هرگز حدّ و حدودی ندارد. با تأمل در شواهد زیرّ صدق و مدعای ما روشن می‌شود:

1. امام صادق7 در مقام بیان تشهّد به عبدالمك بن عمر احول می‌فرماید:

«التّشهّد فی الرّكعتین الأوّلتین الحمدلله اشهد ان لا اله الاّ الله وحده لاشریك له، و أشهد أن محمداً عبده و رسوله، الّلهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد و تقبّل شفاعته فی امته وارفع درجته.»[26]

در اینجا امام صادق7 از درخواست بالابردن درجات پیامبر به وسیلة دعای مسلمانان سخن به میان می‌آورد.

2. امیرمؤمنان7 از پیامبر نقل كرده كه آن حضرت فرمود: «فی الجنّة درجة تدعی الوسیلة، فاذا سألتم الله فسئلوا لی الوسیلة. قالوا: یا رسول الله مَن یسكن معك فیها. قال: علی و فاطمة و الحسن والحسین[27]؛ در بهشت درجه‌ای است به نام وسیله. هرگاه بخواهید در هنگام دعا چیزی برای من از خدا بخواهید، مقام وسیله را مسئلت نمایید. گفتند: یا رسول الله! چه كسانی در این درجه (مخصوص) با شما هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و حسن و حسین.»

علامه امینی در ذیل این حدیث می‌نویسد: این حدیث را دانشمندان عامّه نیز در كتب خود ذكر نموده‌اند؛ از جمله سیوطی در كتاب الجامع الكبیر از حافظ ابن مردویه نقل كرده است. ما شیعیان نیز در زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله چنین می‌گوییم:

«الّلهمّ اعطه الدّرجة الرّفیعة و آته الوسیلة من الجنّة[28] ؛ خدایا! درجة رفیع و همچنین درجة مخصوص – وسیله – را به او عنایت فرما.»

فضایل و فواید صلوات
بزرگان اهل حدیث و دانشمندان شیعه و سنّی روایات و احادیث فراوانی را در ذیل همین ایه و همچنین در دیگر موارد آورده‌اند. برخی در اهمیت این موضوع، كتاب‌هایی را به رشته تحریر درآورده‌اند و برخی دیگر همانند علامه مجلسی در بحارالانوار بابی به این مسئله اختصاص داده و در حدود هفتاد روایت در آن باب آورده است. از مجموع این روایات به آثار و فضایل و بركات خوبی می رسیم. پایان‌بخش این بحث را به این فضایل اختصاص می‌دهیم.

پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم:، ضمن بیاناتی مفصل و فراوان، بر این مطالب تكیه كرده و فرموده‌اند:

صلوات بر محمد و آل محمد گناهان را از بین می‌برد.[29]

صلوات در نزد خداوند همانند تسبیح و تهلیل و تكبیر است.[30] .

هیچ عملی در روز جمعه، افضل از صلوات نیست.[31]

با ذكر صلوات، انسان از گناهانش بیرون می‌رود.[32]

ذكر صلوات، افضل از آزادی بندگان است.[33]

هیچ چیز از ذكر صلوات بر محمد و آل محمد برتر نیست.[34]

ذكر صلوات، سپری از آتش جهنم است.[35]

خداوند در برابر ذكر صلوات برای فرستندة آن، هزار حسنه می‌نویسد.[36]

فرستندة صلوات، مورد شفاعت قرار خواهد گرفت.[37]

خداوند برای فرستندة صلوات، صد حاجت برآورده می‌سازد كه هفتاد حاجت از حاجت‌های دنیا و سی نیاز از نیازهای آخرت است.[38]

فرستندة صلوات، از همنشینان پیامبر در عالی‌ترین درجات بهشت است.[39]

صلوات، از بین برنده نفاق و دو رویی است.[40]

فرستادن صلوات، سبب ایجاد نور در قبر می‌شود.[41]

صلوات، وسیلة تقرب به خدا می‌باشد.[42]

صلوات بر محمد و آل محمد در بین نماز ظهر و عصر، برابر با هفتاد ركعت نماز است.[43]

با ذكر صلوات، فراموش شده‌ها به یاد می‌اید.[44]

كسی كه پس از نماز صبح و بعد از نماز ظهر بر محمد و آل او صلوات بفرستد، از دنیا نمی‌رود، مگر اینكه امام زمان7 را ببیند.[45]

فرستادن صلوات، سبب توانگری و زدودن فقر از انسان و جامعه می‌شود.[46] فرستادن صلوات، سبب دفع و رفع تشنگی در روز قیامت می‌شود.[47]
خداوندا! آنچه را كه برای بندگان صالح خود مقدّر كرده‌ای، دربارة ما نیز به بركت صلوات بر محمد و آل او، مقرّر بفرما.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. احزاب / 56.
[2] . مقاییس اللغه، ج 3، ص 301.
[3] .التبیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 359.
[4] . تفسیر المیزان، ج 22، ص 338.
[5] . تفسیر نمونه، ج 17، ص 416.
[6]. الدّر المنثور، ج 6، ص 646؛ سنن نسائی، ج 3، ص 45؛ صفوة العرفان، ج 5، ص 178.
[7]. الصواعق المحرقه، ص 44.
[8]. المیزان، ج 22، ص 344.
[9]. ر.ك: صحیح مسلم، ج 2، ص 16، باب الصلاة علی النبی.
[10]. احزاب / 33.
[11]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 300.
[12]. شواهد التنزیل ج 2، ص 25.
[13]. همان.
[14]. مجمع البیان، ج 8، ص 559.
[15]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 300.
[16]. همان، ص 302.
[17]. تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 301.
[18]. همان.
[19]. النهایه، ص 89.
[20]. منتهی المطلب، ج 1، ص 293.
[21]. همان.
[22]. همان.
[23]. سرخسی، فقه خود را بر مبنای فقه ابوحنیفه تدوین كرده است.
[24]. المبسوط، ج 1، ص 29.
[25]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 421.
[26]. منتهی المطلب، ج 1، ص 294.
[27]. فاطمة الزهراء، علامه امینی، ص 99.
[28]. همان.
[29]. بحارالانوار، ج 91، ص 48.
[30]. همان.
[31]. همان، ص 51.
[32]. همان، ص 55.
[33]. همان، ص 57.
[34]. همان.
[35]. همان، ص 58.
[36]. همان.
[37]. همان، ص 63.
[38]. همان، همان، ص 59.
[39]. همان.
[40]. همان.
[41]. همان، ص 70.
[42]. تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 303.
[43]. سفینة البحار، ج 1، ص 49.
[44]. همان.
[45]. همان.
[46]. مجلّه كوثر، ش 50، ص 137.
[47] . همان.

منبع: فصلنامه كوثر، شماره 68