تبیان، دستیار زندگی

جهل و نادانی، قوانین و سنت‌های غلط بشری، التقاط و تحریف، گفتار و کتب ضاله، تلقین و تقلید، شخصیت‌گرایی و کتمان حق، ریشه‌های فرهنگی و تربیتی گناه می‌باشند.

شناخت صحیح گناه مبتنی بر شناخت زمینه‌ها و ریشه‌های آن است. قرآن و روایات، ریشه گناهان را عرصه‌های مختلف خانوادگی، فرهنگی، تربیتی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و سیاسی معرفی می‌نماید.پس از شناخت گناه و زمینه‌های شکل‌گیری آن، باید با تفکر و توجه به حضور خدا در همه جا، خودشناسی و توجه به شخصیت انسانی، ایمان به معاد، یاد مرگ، خداترسی و هراس از پیامدهای گناه و نیز با توجه به عبادات، به مبارزه با گناهان برخاست و زمینه‌های اطاعت از خدا و جلب رضایت او را فراهم نمود.

کمبود ویتامین بدن را آماده پذیرش میکروب می‌کند یا بیماری را پرورش و گسترش می‌دهد، پس باید کمبودها را جبران کرد تا زمینه پذیرش یا پرورش بیماری از بین برود.از موضوعات بسیار مهم در «گناه‌شناسی»، شناخت «زمینه‌ها و ریشه‌های گناه» است. کسی که می‌خواهد گناه نکند، باید ریشه‌های گناه را بشناسد، وقتی آنها را شناخت، می‌تواند به پیشگیری و درمان بپردازد.

2. ازدواج

ازدواج و تشکیل خانواده از ضرورت‌های اجتماعی است که در دین اسلام بسیار به آن سفارش شده است و نیز تأکید شده که اموری در انتخاب همسر رعایت شود. همسر خوب زمینه‌ساز فرزندان نیک است و از زن آلوده توقع فرزند نیک نیست و زنان ناصالح یکی از ریشه‌های انحراف و گناه می‌باشند. این مطلب در روایات هم مورد توجه است، از جمله:

1. پیامبر(ص) در اجتماعی برای مردم چنین فرمودند:ایها النّاس ایاکم و خضراء الدّمن، [قیل یا رسول الله و ما خضراء الدّمن؟ قال:] المراة الحسناء فی منبت السوء. (حر عاملی، 1409: 14 / 29)ای مردم! از سبزی‌هایی که از ریشه‌های کثیف می‌روید، دوری کنید. [شخصی پرسید، آن سبزی‌ها چیست؟ فرمود:] زن زیبا در خاندان بد.

2. شخصی به حضور رسول خدا(ص) آمد و در مورد ازدواج مشورت کرد، حضرت فرمود:أنکح و علیک بذات الدین. (همان / 30)ازدواج کن، و بر تو باد دیندار.

3. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:ایاکم و تزویج الحمقاء فان صحبتها بلاء، و ولدها ضیاع. (همان / 56) از ازدواج با زن‌های کم‌عقل بپرهیزید، زیرا همنشینی با آنها بلا است و فرزندشان (در مسیر) تباهی است.

3. تربیت فرزند

یکی از دستور العمل‌های مهم اسلام، تربیت فرزند براساس برنامه‌های صحیح است، زیرا عدم تربیت یا تربیت ناصحیح از ریشه‌های پیدایی انحراف و گناه در فرزندان می‌باشد. در اسلام به این امر مهم بسیار توجه شده است.

براساس آموزه‌های دینی برای زن بعد از ازدواج هیچ چیزی مانند شوهرداری و خانه‌داری و فرزندداری نیست و اگر او این سه مسئولیت بزرگ را صحیح انجام دهد، همه مشکلات زندگی مشترک رفع می‌شود و اعضای خانواده دارای یک زندگی سالم و خوشبخت خواهند شد. اگر به این سه موضوع توجه شود، نخستین و بزرگ‌ترین گام برای تعلیم و تربیت فرزند برداشته شده است. شوهر نیز باید در حدّ توان زن را برای انجام صحیح و کامل این سه وظیفه کمک کند.

در تربیت فرزند گرچه پدر و مادر هر دو مسئول‌اند، ولی سنگینی کار معمولاً بر دوش مادر است، زیرا او بیشتر به بچه نزدیک است و با او سر و کار دارد.به‌هرحال پدر و مادر در تربیت فرزند نقش بسیار دارند تا جایی که رسول اکرم(ص) فرمود:کلّ مُولُود یولَد علی الفِطرَة حتّی لِیکونَ اَبَواهما اللَّذان یهَوِّدانِه و ینَصِّرانه. (عروسی‌حویزی، 1415: 4 / 184)

هر نوزادی بر فطرت اسلام و دین دور از شرک متولد می‌شود، و رنگ‌هایی همچون یهودیت و نصرانیت انحرافی از طریق پدر و مادر بر او تحمیل و القا می‌گردد.رحم الله عبداً اعان ولده علی بره بالاحسان الیه، و التّألّف له و تعلیمه و تأدیبه. (نوری، 1408: 2 / 626)

خداوند رحمت کند بنده‌ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند. به او احسان نماید و با او انس و الفت بگیرد و به آموزش و پرورش او بپردازد.رحم الله والدین اعانا ولدهما علی برهما. (کلینی، 1365: 6 / 48)خداوند پدر و مادری را رحمت کند که فرزندشان را در راه سعادتشان یاری نمایند.

رسول خدا(ص) نماز ظهر را با مردم به جماعت خواند، ولی بر خلاف معمول، دو رکعت آخر نماز را با شتاب تمام کرد. مردم بعد از نماز پرسیدند آیا حادثه‌ای رخ داد که نماز را این‌گونه تمام کردید؟ فرمود: «أما سَمعتم صُراخ الصّبی؟؛ آیا صدای گریه کودک را نشنیدید؟» (همان)یکی از وظایف مهم پدر و مادر توجه عمیق و جدی به حفظ عفت و پاکدامنی کودکان است. در این خصوص پیامبر(ص) می‌فرماید:ایاکم وأن یجامع الرجل امرأته والصبی فی المهد ینظر الیهما. (مجلسی، 1404: 103 / 295) بپرهیزید از اینکه در حالی آمیزش کنید که کودکی در گهواره به شما می‌نگرد.

در قرآن کریم هم می‌خوانیم:وَالَّذِینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَکُمْ. (نور / 58)و کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت از شما اجازه بگیرند؛ قبل از نماز فجر و در نیمروز هنگامی که لباس‌های (معمولی) خود را بیرون می‌آورید و بعد از نماز عشا. این سه وقت خصوصی برای شما است.

در آیه‌ای دیگر در مورد فرزندان بالغ می‌خوانیم:وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ. (نور / 58)و هنگامی که اطفال شما به بلوغ برسند، باید (در همه وقت برای ورود به اطاق والدین) اجازه بگیرند، همان‌گونه که اشخاصی که پیش از آنها بودند، اجازه می‌گرفتند.این دستور متوجه اولیای اطفال است و آنها باید این احکام را به کودکان خود ـ اعم از دختر و پسر ـ بیاموزند که هنگام ورود به اطاق خصوصی پدر و مادر اجازه بگیرند.مسامحه کاری در اجرای این دستورات به هیچ وجه صحیح نیست و گاه سهل‌انگاری پدر و مادر و برخورد کودکان با چنان منظره‌هایی سرچشمه انحراف اخلاقی و گاه بیماری‌های روانی و آلودگی جنسی می‌شود.

4. تغذیه

از نظر علم و دین مسلّم است که علاوه بر اینکه غذا در جسم انسان اثر می‌گذارد و موجب حفظ و تقویت آن می‌شود، در روح او نیز مؤثر است. همان‌گونه که غذای سمّی جسم انسان را مسموم می‌کند، غذای حرام روح او را آلوده می‌سازد، لذا در قرآن کریم می‌خوانیم:حُرِّمَتْ عَلَیکُمُ الْمَیتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیرِ اللَّهِ بِهِ ... . (مائده / 3)گوشت مردار و خون و گوشت خوک و حیوان‌هایی که به غیر نام خدا ذبح شوند و ... بر شما حرام است.

زیان‌های جسمی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حرام خواری بر کسی پوشیده نیست، و این کار از بزرگ‌ترین خطراتی است که انسان را از نظر فردی و اجتماعی تهدید به نابودی و سقوط می‌کند، ازاین‌رو شایسته است نگاهی به این موضوع از منظر روایات بیندازیم.        

امام باقر(ع) می‌فرماید:ما من عبادة افضل من عفة البطن و الفرج. (الامین، 1343: 2 / 448)هیچ عبادتی بهتر از نگهداشتن شکم از مال حرام و پاکدامنی نیست.الذنوب کلّها شدیدة و اشدها ما نبت علیه اللحم و الدم. (مجلسی، 1404: 73 / 317)همه گناهان سنگین و بزرگ هستند، و سنگین‌ترین آنها گناهی است که بر اثر آن گوشت و خون بروید.انّ الرجل اذا اصاب مالاً من حرام لم یقبل منه حج و لا عمرة و لا صلة رحم. (قمی، 1374: 1 / 448)هرگاه شخصی به مال حرامی برسد، حج و عمره و صله رحم او پذیرفته نمی‌شود.

ریشه‌های اقتصادی گناه

گاهی امور اقتصادی زمینه گناه می‌شود. این ریشه خود بر دو گونه است: سرمایه و ثروت؛ فقر و تهیدستی.انسان گاهی از بی‌پولی طغیان می‌کند، و گاهی بر اثر ثروت زیاد و بادآورده سر به نافرمانی برمی‌دارد.

1. سرمایه و ثروت

آیات و روایات دراین‌باره بسیار است، که چند نمونه ذکر خواهد شد، ولی باید توجه داشت که سخن ما این است که سرمایه و ثروت گاهی زمینه‌ساز فساد و گناه می‌شود؛ نه اینکه دلیل فساد و گناه باشد؛ آن‌گونه که کمونیست‌ها می‌گویند و فرق است بین زمینه و علت. به عبارت روشن‌تر، سرمایه علت گناه نیست، بلکه در مواردی انسان را متمایل و مشتاق به گناه می‌کند.

در قرآن می‌خوانیم:إِنَّ الْإِنْسَانَ لَیطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى. (علق، 6 و 7)و همانا انسان طغیان می‌کند، به خاطر اینکه خود را بی‌نیاز می‌بیند.آیه نمی‌گوید که داشتن پول و ثروت، علت و عامل فساد است؛ بلکه می‌گوید اگر انسان خودش را بی‌نیاز ببیند، یاغی می‌شود، ولی اگر این دید و بینش را نداشته باشد، سرمایه علت فساد وی نخواهد شد.

سرمایه در دو صورت عامل فساد است، اول اینکه دید انسان این باشد که سرمایه از من است. دوم اینکه انسان معتقد باشد که در تحصیل و مصرف سرمایه هرگونه بخواهد آزاد است.آیات و روایات اسلامی خدا را مالک اصلی و سرمایه را از آنِ خدا و روزی او می‌دانند، برای همین در قرآن هفت بار «رَزَقْنَاکُمْ؛ ما به شما روزی دادیم»، سیزده بار «رَزَقْنَاهُمْ؛ ما به آنها روزی دادیم» و پنج بار «یرْزُقُکُمْ؛ خداوند به شما روزی می‌دهد» آمده است.خداوند در مورد چگونگی تحصیل و مصرف سرمایه نیز حدّ و مرزی قرار داده است، مانند اینکه از راه ربا، دروغ، رشوه و ظلم نباشد.

ثروت در دست فرعون و قارون عامل فساد است. ولی در دست حضرت سلیمان و حضرت داود‘ مایه برکت و آبادانی و جبران کمبودهای اقتصادی و اجتماعی است.در قرآن دو نمونه از صاحبان ثروت و مکنت مطرح شده است؛ یکی حضرت سلیمان(ع) و دیگری قارون. اولی سرمایه و ثروت را از آنِ خدا دانست «هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ» (نمل / 40) و آن را وسیله وصول به رضوان خدا قرار داد و دیگری از آنِ خود دانست «إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی» (قصص / 78)و آن را وسیله عیاشی و زرق و برق دنیا قرار داد.

مُترف در قرآن

واژه «مُتْرَف» با شکل‌های مختلف هشت بار در قرآن آمده است. مترف از ماده ترفه (بر وزن لقمه) به معنی فزونی نعمت است که صاحبش را غافل و مغرور و مست سازد، به گونه‌ای که طغیان نماید. برای مثال در آیه 34 سبأ می‌خوانیم:وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ.ما در هیچ شهر و دیاری پیامبر انذار کننده‌ای نفرستادیم مگر اینکه مترفین (مست شدگان از ناز و نعمت) گفتند: ما به آنچه شما فرستاده شده‌اید کافر هستیم.این‌گونه ثروت که موجب مستی و غرور و زمینه گناه شود، در قرآن زشت شمرده شده و صاحبان آن نیز به شدت مورد هشدار و اخطار قرار گرفته‌اند.

 2. فقر و تهیدستی

فقر و تهیدستی هم گاهی زمینه‌ساز گناه می‌شود، لذا در روایات اسلامی از آن مذمت شده است؛ فقری که از استعمار و استثمار سرمایه‌داران چپاولگر و اوضاع نابسامان اقتصادی دامنگیر انسان‌ها می‌شود و مولود هرج و مرج اقتصادی و یا محصول تنبلی و سستی است.

همین فقر و ناداری بسیاری را به گناه و انحراف‌هایی مانند: اعتیاد، دزدی و جنایات دیگر می‌کشاند، چنان‌که در مثل‌ها آمده است: آدم گرسنه ایمان ندارد، بنابراین برای سالم‌سازی محیط لازم است به طور جدی و اساسی با فقر و ناداری مبارزه کرد. برای تکمیل موضوع به چند روایت از امیرمؤمنان(ع) توجه می‌کنیم. آن حضرت می‌فرماید: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ. (شریف‌رضی، بی‌تا: ح 163)فقر مرگ بزرگ است.القبر خیر من الفقر. (تمیمی‌آمدی، 1366: ذیل (فقر)) قبر بهتر از فقر و تهیدستی است.

پی نوشت:

[1] تلقین یعقوب به فرزندانش این بود که اگر یوسف را به صحرا ببرید، می‌ترسم گرگ او را بخورد. آنها از تلقین پدر سوءاستفاده کردند و همین را دستاویز خود قرار دادند.

منابع

1. قرآن کریم.

2. شریف‌رضی(گردآورنده)، بی‌تا، نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی‌صالح، قم، دار الهجره.

3. ابن‌ابی‌فراس، ورّام، بی‌تا، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه ورّام)، قم، مکتبة الفقیه.

4. ابن‌جمعه العروسی الحویزی، عبدعلی، 1415 ق، نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.

5. الامین، سیدمحسن، 1343 ق، المجالس السنیه، صیدا، بی‌نا.

6. بداونی، عبدالقادر بن ملوک‌شاه، 1381، منتخب التواریخ، تصحیح احمدعلی صاحب، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

7. پاینده، ابوالقاسم، 1385، نهج‌الفصاحه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

8. تمیمی‌آمدی، عبد الواحد، 1366، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

9. جعفر بن محمد(امام صادق(ع)) (منسوب به)، 1400 ق، مصباح الشریعة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

10. حر عاملی، محمد بن حسن، 1409 ق، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت^.

11. حرانی، حسن بن شعبه، 1404 ق، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین.

12. شُبّر، عبدالله، 1368، اخلاق شُبّر، قم، روح.

13. طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان، تهران، ناصرخسرو.

14. قمی، شیخ عباس، 1374، سفینة البحار، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان         قدس رضوی.

15. کلینی، محمد بن یعقوب، 1365، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة.

16. مجلسی، محمدباقر، 1404 ق، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.

17. محمدی ری‌شهری، محمد، 1385، میزان الحکمة، تهران، دار الحدیث.

18. مشکینی‌اردبیلی، علی، بی‌تا، قصار الجمل، بی‌جا، بی‌نا.

19. نوری (محدث نوری)، میرزا حسین، 1408 ق، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت^ لاحیاء التراث.

منبع: فصلنامه مطالعات تفسیر - شماره5