تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://negarnaderi.blogfa.com/post/14 

در پایان باید دوباره یادآوری کرد که در این نوع از ادبیات شفاهی، آهنگ، طرز بیان ، نقل روایت ، انتخاب کلمات و دقت در تحریک احساسات با موضوعات مهمی چون آزادی مرز و بوم و نجات هویت یک قوم جملگی باعث شدند که یک روایت پهلوانی ساده به حماسه ای محرک و پویا و دلپذیر تبدیل گردد و شهرت ملی پهلوانان بیش از پیش افزون یابد و در ذهن برجا بماند و آن شود که امروزه نیز حماسه ها در ادبیات مکتوب بدرخشند.

افسانه

افسانه از ریشه فسائیدن به معنای مسحور و مجذوب کردن است و گونه ای از ادبیات شفاهی است که نوعی از جهان بینی کهن را در قالب ادبی، عاطفی با غلظت بالایی از تخیل که زادة تفکر انسان ابتدائی است آشکار می کند. افسانه ها به شکل اغراق آلود از ذهن و تخیل و جدا افتاده از واقعیت اند. از آنجا که جهان افسانه ها سحرآمیز و ساختگی اند منطبق بر نظام منطقی یا نظام تاریخی یا نظام آئینی و دینی نیستند.

آنچه باعث گشته افسانه ها و قصه ها بسیار نزدیک به هم و در جایگاه یکسان قرار گیرند ویژگی های همانندشان است. بازشناختن قصه از افسانه کار ظریف و دشواری است چرا که یک سری همانندی در هر دو مشهود است اما مهم ترین تفاوت آن است که قصه ها رویدادهای ترکیبی از واقعیت و تخیل اند اما افسانه ها صرفاً تخیل اند و ماهیت واقعی در آنها كم است .  فردوسی در دیباچه شاهنامه می گوید : «تو این را دروغ و فسانه مدان» چرا که او افسانه را به علت عدم واقعیت پذیری به نوعی دروغ می داند و یا حافظ می گوید : «چون ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند». بنابراین افسانه ها شکل شگفت آور از آفرینش ذهن بشرند برای رسیدن به آرمان ها و آرزوها که هیچگاه تحقق نمی پذیرند اما خواسته هایی ست كه بشر تمایل وافری به آن دارد در نتیجه می تواند در افسانه ها با بكارگیری نیرو ، سحر و جادو  و كارهای غیرممكن را ممكن سازد و در تخیل غلظت یافته اش به آنچه كه می خواهد برسد .

تاریخچه و نظرات صاحب نظران در مورد افسانه :

اولین محققانی که به گردآوری افسانه های آلمانی پرداختند برادران گریم بودند. یاکوب گریم (Jacob Grimm) و ویلهم گریم (Wilhelm Grimm) هدف خود را از مطالعه دربارة افسانه های عامیانه، بازآفرینی مجدد اساطیر و حماسه پهلوانان ذکر کردند آنها عقیده داشتند که افسانه ها بازمانده اسطوره های کهن اند و از طریق افسانه ها و قصه ها می توان قصه پهلوانان و اسطوره و خدایان را دوباره بازسازی کرد. در مقدمه کتاب زبان رمزی قصه های پریوار، جلال ستاری برادران گریم را مبدع فرضیه «هند و اروپائی» می داند چرا که آنها باور داشتند قصه های پهلوانی و جادوئی را از اقوام هند و ژرمنی (= هند و اروپائی) ابداع کرده اند و اقوام دیگر از طریق مهاجرت و تبادلات فرهنگی آنها را گرفته اند.

بعدها ماکس مولر (Max Muller) یکی از اصیل ترین اسطوره شناسان قرن نوزدهم فرضیه فوق را کامل تر کرد. بعد از او ادوارد تایلر (Edward B. Tylor) مردم شناس انگلیسی در مورد اسطوره ها و بقایای آنها در جوامع امروزی و تغییر و تحول افسانه ها بررسی عمیق تر و علمی تر انجام داد. اندرو لانگ (Andrew Lang) نیز از دیگر محققان قصه های عامیانه بود او با مقایسه قصه ها نتیجه گرفت اصل قصه ها و افسانه ها به پیش از تاریخ بر می گردد و افسانه ها شکل اولیه اسطوره ها هستند نه بازمانده و بقایای آنها.

تئودور بنفی (Theodor Benfey) روش تحقیق «تاریخی و تطبیقی» را ابداع کرد. او اعتقاد داشت سرچشمه تمامی افسانه ها و قصه های پریان از ادبیات تعلیمی هندی ـ بودائی است که از طریق جنگ های صلیبی و حمله مغولان به شرق اروپا و سرزمین اروپا راه یافتند او به زبان سانسکریت به خوبی آشنائی داشت و مجموعة پانجا تنترا (Pancehatantra) که از کتاب های قرن پنجم میلادی و قصص هندی بود را به آلمانی ترجمه و تجزیه و تحلیل کرد. ترجمة این کتاب بحث های بسیاری را میان موافقان و مخالفان نظریة او به وجود آورد.

لاورنس گوم (Laurence Gomme) روش جدید «بازسازی تاریخی» را مد نظر گرفت و بررسی عمیق تری بر روی افسانه ها انجام داد. او معتقد بود از طریق بررسی فولکلور می توان سنت های عامیانه را که از طریق مهاجرت و کوچ به مناطق مختلف رسیده را بازیابی کرد. طرح او بعدها توسط فولکور شناسان مکتب فنلاند رشد و بسط یافت. در این مکتب افسانه ها به عنوان گونه شفاهی از ادبیات تلقی می شد که در یک زمان و یک مکان مشخص به صورت آگاهانه توسط افراد خاص خلق گردید و توسط کوچ و مهاجرت و سفرهای تجاری به سایر نقاط منتقل گشت. البته بعدها ویلیام بسکم (William Bascom) بدون توجه به نظریه خاستگاه پیدایش افسانه ها که در مکتب فنلاند مطرح بود صرفاً به مقاصد آموزشی آنها پرداخت از نظر بسکم «افسانه ها تنها متنی نیست که املاء شده باشد، بلکه تقریری است زنده برای جماعتی حاضر و شنوا و تأثیرپذیر که به نیت برآوردن مقاصد خاص اجتماعی و تأئید آداب و رسوم، رهایش از تخطی ها و توضیح و توجیه جهان طبیعت به قصد آموزش گفته می شود» [2] در این نظریه آنچه که مهم است بعد اجتماعی افسانه هاست که تابع شرایط خاص اجتماعی و آموزشی یک منطقه است.

از پژوهش های با ارزش دیگر که در مورد معنا و مفهوم قصه ها انجام پذیرفت، تجزیه و تحلیل متون افسانه ها و قصه های عامیانه توسط روانکاوان و روانشناسان مکتب فروید (Freud) و یونگ (K. G. Jung) بوده که جهت مقاصد روانکاوانه جنبه های ناشناخته مفهومی بسیاری را بیان نمود.

اما آنچه که امروزه در بررسی افسانه ها به آن توجه ویژه می شود تحقیقات ولادیمیر پراپ بر اساس نظریه ساختارگرائی است . او کوچک ترین جزء سازندة قصه های پریان را «خویشکاری» نامید یعنی عمل و کار شخصیت اصلی که اهمیت زیادی در پیشبرد قصه دارد. او در این روش روابط متقابل میان اجزای سازنده افسانه ها را با یكدیگر و با کل افسانه ها بررسی کرد.

در تمامی تحقیق ها و نظریه ها توجه به ساختار دوگانه افسانه مهم است . یک مفاهیم اساسی و زیربنائی دوم مفاهیم فرعی یا روبنائی که باعث تعدد نظریه ها گردیده است، اما آنچه که مشهود است آن که انسان ها از طریق افسانه ها آرزوهایشان را بازگو کردند و این افسانه ها جزئی از آنها شدند و در دل ها و ذهن ها جا گرفتند و این آمیختگی سرشار از خلقت و سرشت آدمی است که از تمایلات فطری او سرچشمه می گیرد.

تشابه افسانه ها

در میان ملل مختلف افسانه هایی یافت می شود که با اندکی تفاوت در جزئیات در سرزمین و اقوام دیگر نقل می شود. جالب اینجاست که برخی از این افسانه ها در جوامع کاملاً متفاوت بدون هرگونه تماس اجتماعی و با فاصله های بسیار که ارتباط را ناممکن می كند رواج یافته . نظریه هایی متفاوتی در زمینه تشابه افسانه ها موجود است که نمونه هایی از آن در این مبحث ذکر می گردد.

·  نظریه پردازان مکتب فنلاندی همان طوری که قبلاً نظریه شان بیان شد معتقدند افسانه ها در یک موقعیت زمانی و مکانی معین توسط یک فرد آگاهانه ابداع شد و پس از آن از طریق راه های مسافرتی، تجاری و نقل و قول و روایت در یک پهنه وسیع انتشار یافت . چرا که در گذشته دور بازرگانان مسافت های طولانی می پیمودند و برای رسیدن به مقصد حتماً در استراحتگاه هایی اطراق می کردند. یکی از وسایل سرگرم کننده در این مراکز بیان روایت های شیرین و دلپذیر بود و گنجینه افسانه ها بهترین نوع از روایات شفاهی برای نقل کردن، زیرا پایان خوش و مفرح آن لحظات دلپذیری را برای مسافران و تجار به وجود می آورد. این داستان های افسانه گون و قصه های پریان در همین راه های بازرگانی دچار دگرگونی ها می گردید و به تناسب شرایط جغرافیائی و آداب و رسوم به گونه ای دیگر تعریف می شد اما همواره ساختار اصلی خود را حفظ می کرد و در اینگونه مراکز بود كه تبادل میان افسانه های قومی صورت می پذیرفت. به طور کلی جنگ ها، مهاجرت ها، تجارت و بازرگانی باعث تبادلات فکری از قومی به قوم دیگر گشت.

·  نظریه دیگر ریشه این تشابه را در نیازها و مشکلات مشابه انسان ها می داند. انسان بدون در نظر گرفتن موقعیت اقلیمی نیازها و مسائل مشابه دارد. او در مقابله با چگونگی برخورد با مشکلات و نیازها و اسرار محیط طبیعی اطراف خود و رسیدن به سعادت و خوشبختی آنگونه که خود می خواهد قصه می سراید و با توسل به نیروهای فوق طبیعی و پریان افسانه هایی را بازگو می کند. این نظریه می تواند توجیه خوبی برای پیدایش شباهت افسانه در سرزمین های بسیار دور باشد. پس مسأله انگیزه ابداع افسانه ها که در همه جا مشترک است بعلت تشابه در جهان پیرامون و تشابه افکار و رفتار انسانی است. «همین تلاش بشر برای پاسخ به نادانسته ها باعث تشابه در بسیاری از رفتار، اعمال و افکار انسان ها گردیده است بی آنکه انسان ها یکدیگر را از نزدیک دیده باشند و تبادلی در کار باشد» [3] و این روایت های ساده اخلاقی ریشه در اعتقاد به خدایان طبیعت، اعتقاد به بقای روح، واقعیت انگاشتن آنچه انسان به خواب می بیند، جادو و پریان دارد که جز عناصر مشترک اعتقادی در هر قوم بوده است.

· عده ای دیگر از صاحب نظران بقایای آئین های مذاهب کهن را دلیل این تشابه می دانند. همان طوری که ولادیمیر پراپ می گوید : «آئین های تشرف در همه جا یکسان است زیرا خویشکاری آثار در همه یکسان است. کودک آئین مردن را می گذراند و به صورت مرد، عضوی از جامعة خود و دامادی بالقوه از نو متولد می شود». [4] پراپ معتقد است که یکسان بودن آئین ها و ساخت و کار آنها باعث تشابه افسانه ها گشته. او معتقد است که در طی آئین تشرف به زائران مطالب مربوط به آداب تدفین و تشرف به صورت روایت شفاهی گفته می شد. کم کم آئین های تشرف رو به اضمحلال نهاد و از تقدس آن کاسته شده البته ریشه این مراسم را می توان در افسانه ها جستجو کرد.

·  اصل متحدالشکل بودن طبیعت نیز از دیگر نظریه های تشابه افسانه هاست. طرفداران این نظریه معتقدند که رفتار و افکار آدم ها تحت تأثیر عناصر طبیعت به هم نزدیک می شود به طور مثال در همه جا آسمانی آبی و از ابر باران می آید، خورشید در روز و ماه در شب می درخشد و ... این تشابه در جهان پیرامون، باعث تشابه در افکار و رفتار انسان ها می شود چرا که طبیعت ما را به اندیشه وا می دارد.

· گروهی تشابه و همانندی افسانه ها را اتفاقی و از مقوله توارد می دانند چرا که در قلمرو هنر عده ای در پی یکدیگر می روند و همان طوری که در غرایز و عواطف و رفتار با یکدیگر شباهت دارند بی آنکه تأثیر از یکدیگر بگیرند اتفاقی همانند هم فکر می کنند و همانند هم افسانه می سرایند.

به طور کلی باید گفت با توجه به انبوه نظرات در مورد تشابه افسانه ها ، هرکدام می توانند درست یا نادرست باشند. بدین شکل که منشاء برخی از افسانه ها ممکن است در نتیجة همفکری اندیشه و در تعدادی دیگر جنگ ، مهاجرت ، تجارت و نیز یکسان بودن ساخت و کار آئینی یا اصل متحدالشکل بودن طبیعت باشد. آنچه که بارز است آنکه تمامی افسانه ها در پاسخ به نادانسته های بشر و آرزوها و امیال و در پی سعادت و خوشبختی بشری شکل گرفته اند . این پرسش ها آدمی را بر آن داشته تا در سرزمین متفاوت به دنبال پاسخی به رازهای هستی و انسانی از طریق تقویت تخیل خود باشد.

پی نوشت:

[1] - میرصادقی، جمال ـ ادبیات داستانی ـ مؤسسه فرهنگی ماهور ـ چاپ دوم ـ صفحة 71.

[2] - پراپ، ولادیمیر ـ ریشه های تاریخی قصه های پریان ـ انتشارات توس ـ صفحة 20.

[3] - سجادپور، فرزانه ـ فسون فسانه ـ انتشارات سپیده سحر ـ صفحة 49.

[4] - پراپ ، ولادیمیر – ریشه های تاریخی قصه های پریان ـ ترجمة فریدون بدره ای ـ انتشارات توس ـ صفحة 41.