تبیان، دستیار زندگی

منبع: http://anthropology.ir/node/14941  نوشته مریم یدالله زاده تبری

فرهنگ عامه مردم تنکابن، مولف: جهانگیر (عباس) دانای علمی، انتشارات آرون، چاپ اول : 1389.
این کتاب شامل دوازده فصل است که از جغرافیا و اماکن گردشگری شهرستان تنکابن گرفته تا رسوم و عقاید مردمان آن منطقه صحبت کرده است. زبان این کتاب از قول نویسنده و سوم شخص مفرد است.

در فصل اول کتاب، مختصری از جغرافیای تاریخی، اقتصاد، اماکن تاریخی، زیارتی، گردشگری و همچنین وجه تسمیه و تاریخ تنکابن صحبت شده است.

تولد

پیش از تولد، آزمایشی سنتی برای تشخیص جنسیت بچه انجام می دادند؛ بدین ترتیب که در هنگام درست کردن کله پاچه، فک بالا و پائین گوسفند را جدا می کردند. اگر گوشت قسمت انتهای فک بالا حالت ارتجاعی یا کشیدگی داشت می گفتند دختر است، زیرا آن تا نشانی از گیس دختر قلمداد می شده و در غیر این صورت پسر بوده است.

با به دنیا آمدن کودک زیر گوش وی اذان می خواندند و او غسل می دادند.

آئین مرگ

مردم آن زمان رسم داشتند که تمام همسایه ها، فامیل و آشناها برای دلداری خانواده عزادار تا چند روز آنجا بمانند تا آنها احساس تنهایی نکنند.

درمان سنتی بیماری ها

اغلب درمانهای آن زمان به صورت سنتی و گیاهی بوده است؛ به طور مثال:

زخم یا بریدگی و چرک: اگر بخشی از اعضای بدن چرک یا بریده می شد، ابتدا مدفوع خشک شده گاو را روی آتش  قرار می دادند تا دود می کرد. سپس اعضای دیگر مانند دست زخمی شده را روی دود قرار می دادند تا چرک آن کشیده شود.

یرقان: برای درمان یرقان که به زردی معروف است به بیمار شیر گاو زرد یا شیر بز زرد می دادند. همچنین گاهی به بیمار ماهی های ریز برای بلعیدن آن می دادند تا بیمار درمان می شد.

فصل هفتم در رابطه با خانه، پوشاک، خوراک مهمانی و بازار صحبت کرده است.

 خانه سازی و یاری نمودن

در زمان گذشته مصالح ساختمان سازی آنها اغلب شامل گل، نی، چوب، الیاف و غیره بوده است. شیب بام را بسیار زیاد می گرفتند و در ساختن خانه ها، اهالی آن منطقه به صاحب خانه کمک می کردند.

صنایع دستی و هنرهای بومی

شامل گلدوزی، قلاب بافی، رویه کفش دوزی، پاتاوه، شال بافی، چادر شب و غیره می شد که عمدتاً در گذشته از ارامنه به فرا گرفته بودند.

بازارهای محلی

که در روزهای مختلفی برگزار و بر اساس آن بازار نامیده می شود. مانند جمعه بازار، دوشنبه بازار، چهارشنبه بازار.

 پوشاک

در منطقه تنکابن بعضی از وسایلی که برای پوشیدن یا حفاظ در برابر سرما استفاده می شده عموما مورد توجه مناطق دور یا نزدیک قرار می گرفت. بعضی از مردم منطقه که کار آنها فروشندگی بود. بخشی از دوخته ها یا ساخته های خود را که شامل: دامن، پاچین، پاتاوه، چوخا یا چوغا، شلوار، بند کمر و کفش یا پموش در بازارهای محلی به فروش می رساندند.

خوراک

 به واسطه داشتن رطوبت و رشد و نمو انواع گیاهان در شمال ایران، بیشتر غذاها بر اساس خوراک گیاه و سبزی ها پخته و آماده می شد. بنابراین مردم تنکابن در غذاهای­شان اغلب از سیر، گردو، بادمجان و تخم مرغ استفاده می کنند. از مهمترین غذاهای­شان می توان سرجاب، آغوذ خوروش، قورابیجی، ترشه تره، سیر تره، سیب زمینی تره، ترشه کباب و غیره نام برد.

در فصل هشتم درباره مراسم مذهبی ماه محرم و اعتقاد به درختان نظر کرده توضیحاتی ارائه شده است. مردم تنکابن مسلمان و متدین هستند که بر اساس رسوم خودشان هر ساله مراسم تاسوعا و عاشورا را برپا می ساختند. معمولا قبل از این ایام برنامه ریزی ای توسط بزرگان مسجد محل صورت می گرفت و هر خانواده ای بر اساس وسع مالی و توان خود سعی می کرد به این مراسم کمک کرده و شرکت کند. این مراسم عموما در مساجد، امام زاده ها و یا حسینیه ها صورت می گرفت و هر کس هر نذری نیت و یا خیراتی داشت در این دو روز ادا می کرد. عده ای از مردم تنکابن بر این عقیده اند که هر فرد در شب عاشورا تا حد امکان نباید بخوابد و به دنبال این عده ای در طول شب خود را برای قمه زدن که به آنها گروه قمه زنان می گفتند، آماده می کردند. همچنین در صبح عاشورا بیشتر زنان تنکابن مشغول پخت و پز و فراهم نمودن نذر و خیراتشان بودند تا در بین مردم پخش کنند. به این غذاها اصولا "مال امام" می گفتند.

یکی از باورهایی که مردم این منطقه درباره این روزها داشتند، ذوالجناح بود . بدین صورت که در مواردی مانند شفای فرزندشان که در دهه اول محرم بر تنشان سیاه می پوشاندند و در روز عاشورا آن را سوار بر ذوالجناح می کردند و یا اینکه برای باز شدن بخت پسرها و دخترهایشان مقداری از گل پای ذوالجناح را به آنها می دادند تا بخورند.

همچنین مردم تنکابن اعتقاد شدیدی به درختان نظر کرده دارند و بسیار آن را مقدس می دانند. نویسنده در اینجا به این اشاره کرده که در گذشته چندین درخت بود که مردم باور داشتند این درختان در روزهای تاسوعا و عاشورا از ریشه شان خون تراوش می کنند و یا اینکه شیری در حوالی این درخت بیرون می آید و سپس محو می شود. این درختان عموما در نزدیکی امام زاده ها و اماکن مقدس به چشم می خورد.

در فصل نهم درباره آداب پاییز و زمستان مردم تنکابن توضیح داده است. نویسنده در این فصل این موضوع را به دو بخش کلی تقسیم کرد: الف- پائیز و آداب تیر ماه سینزه ب- زمستان و شب چله

آداب پاییزی آنها بیشتر مربوط به آرش کمانگیر است که در آبان ماه برای بزرگداشت آن جشن می گیرند. مردم تنکابن آرش را به واسطه فدا کردن جان خویش برای وطنش، با برپا کردن مراسم بسیار، ارج می نهند. اگر بخواهیم در اینجا یکی از مهم ترین این مراسم را نام ببریم، باید به "لال شوش" اشاره کنیم. این مراسم به گونه ای است که در روز دوازدهم آبان ماه جوانان روستایی به جنگل می روند و تکه چوبهایی  که نشانی از تیر آرش است را جمع آوری می کنند تا در مراسم شرکت نمایند. در غروب آن روز جوان ها بدون اینکه حرفی بزنند به خانه های مردم می روند و با ایما و اشاره به صاحب خانه می فهمانند که "لال شوش" هستند. سپس با آن چوب بر بدن صاحب خانه می زنند که از صاحب خانه و یا هر فرد دیگری که در آنجا حضور داشته هدایایی دریافت کنند. بعد از دریافت هدایا توسط جوانان، هدایای دریافتی بین افراد بی بضاعت پخش می شود. مشابه این رسم در بین مردمان تنکابن بسیار دیده می شود که در اینجا میتوانیم به؛ تیر ماه سینزه و تب نوبه، تیر ماه سینزه و درخت گردو، امیری خوانی در تیر ماه سینزه که مربوط به اشعاری درباره آرش و گرامی داشتن وی می شود و همچنین بازی هایی که در شب تیر ماه سینزه برپا می شود، اشاره کنیم.

آداب زمستانه آنها نیز همان شب چله یا شب یلدا است که با جمع شدن دور هم و خوردن تنقلات آن شب را جشن می گیرند. یکی از عقاید آنها در این شب این بود که می بایست هر فرد چهل رقم از خوردنی ها را در طول شب بخورد. یکی از مهم ترین آنها هندوانه بود؛ چرا که بر آن باور بودند در اثر خوردن هندوانه در آن شب از گزند سرما مصون خواهند ماند.

در فصل دهم بازی های محلی و شکار و چند باور و داستان درباره حیوانات را نام برده است که در قسمت بازیها بیشتر به انواع بازی و طریقه آن اشاره کرده است. از مهمترین بازی های محلی آنها می شود به گرگ بازی یا همه گرگه، خر پلیس، خر بیست، سه سنگی، کل بازی، هارو هارو، کلنگ بازی و غیره اشاره کرد. علاوه بر این در این بخش درباره شروع بازی توضیحاتی داده که بیشتر این کار را از طریق شیر و خط، خشک و تر انجام می دادند. به طور کل بیشتر بازی های مردمان تنکابن ریشه در تاریخ یا افسانه های گذشته داشت که اغلب به وسیله چوب، سنگ یا اشیاء دست ساز توسط جوانان صورت می گرفت.