تبیان، دستیار زندگی

عید نوروز از منظر فقها و دانشمندان اسلامی چگونه بوده است؟

آیا نوروز روز تاج گذارى و به قدرت رسیدن جمشید، پادشاه ایرانِ باستان را است؟یا اوّلین روز آفرینش و روزى است كه از همه انسانها در روز الست بر یگانگى خداوند متعال و نبوّت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت امامان معصوم(علیهم السَّلام) عهد و پیمان گرفته شد؟

نوروز سند افتخار ایرانیان
اما تحقیق مطلب این است که هر چند در نظر ابتدائى از این احادیث چنین مطلبى استفاده مى شود بخصوص از احادیث امام على(ع). اما با توجه به سوال و جواب راویان این احادیث به نظر مى رسد که مقصود از نوروز، همان روز خاص است. مثلا «معلى» مى گوید:
«در روز نوروز بر امام صادق(ع) وارد شدم امام سوال مى کرد: «آیا این روز را مى شناسى؟».
معلى: «این روزى است که ایرانیان آن را تعظیم مى کنند و در آن به همدیگر هدیه مى دهند».
امام: «قسم به خانه کعبه که در مکه است، این روز نمى باشد مگر به خاطر یک امر کهن». و یا جملات پایانى حدیث امام(ع) که مى فرمایند:
«هیچ روز نوروزى نمى باشد الا این که ما در آن انتظار فرج را داریم براى این که آن از ایام ما و ایام شیعیان ما است‏ [7] که ایرانیان آن را حفظ کرده اند و شما (اعراب) آن را تباه کرده اید».
همه اینها شاهد بر این مطلب است که از نوروز روز خاصى را اراده کرده اند که همان اول سال ایرانیان باشد و حتى در بعضى از احادیث تصریح شده است که آن نوروز اول سال ایرانیان است.
پیداست آن نوروزى که ایرانیان آن را از قدیم الایام حفظ کرده اند، غیر از همان عید نوروز معروف و مشهور چیز دیگرى نمى باشد.
پس این شبهه که منظور از نوروز در احادیث، نوروز «وصفى» است، نه نوروز «علمى» بى مورد است.
همین جواب را مى شود در مورد احادیث مروى از على(ع) هم داد چون على(ع) این سخنان را براى کسى که در روز نوروز براى حضرت فالوده برده بود، بیان داشتند. مطلبى که از این احادیث استفاده مى شود، این است که نوروز در طول اعصار مختلف به وسیله وقوع تحولات بزرگ دینى و اجتماعى در آن همواره روح و حیات تازه اى به خود گرفته است به نحوى که آن تحولات که در نوروز واقع شده اند، شایسته این بوده اند که آن روز را نوروزى دیگر بنامیم.
شاید کسانى که جلوس جمشید به پادشاهى‏ [8] و یا ورود او را به آذربایجان‏ [9] علت پیدایش نوروز مى دانند همین مطلب را در نظر داشته اند یعنى چون تجدید آئین ایزد پرستى در روزگارى که صابئیت حتى پادشاه زمان را هم به پیروى از خود وادار کرده بودند، در نظر مردم بسیار با اهمیت و بزرگ جلوه کرد آن روز را نوروز خواندند.
و همین باعث شد، کسانى که اطلاع دقیقى از تاریخ پیدایش نوروز نداشتند، آن روز را علت پیدایش نوروز بدانند غافل از این که نوروز از زمان حضرت آدم(ع) موجود بوده است.
در واقع منظور از خواندن چنین ایامى به «نوروز» نه این بوده که آنها این امر را منشإ پیدایش نوروز بدانند، بلکه فقط خواسته اند، اهمیت و عظمت آن روز را بیان و معرفى کنند.
بنابراین با کمى دقت به این نتیجه مى رسیم که احادیث، نوروز را به روزى که براى تمام انسانها روزى نو و تازه است تفسیر کرده اند نه روزى نو و تازه براى هر فردى که در طول شب و روز فردى مومن و موفقى بوده است، یعنى احادیث -همانطور که از مواردى که برشمرده اند، به دست مى‏آید- به افراد و جزئیات زندگى روز مره آنها نظرى ندارند، بلکه به تحولات اجتماعى و سیاسى که به تمام انسانها و عقاید آنها حکومت دارد، نظر داشته و نوروز را از این حیث و جهت تعریف و تفسیر مى کند.

نوروز آئینه تمام نماى ولایت على(ع)
اشکال: استظهار مذکور با احادیث مروى از على(ع) مخالف است چون احادیث ظهور در امور جزئى و فردى دارند نه امور کلى و عام.
جواب: امام على(ع) در زمانى نبوده اند که بتوانند واقعیت مطلب را آن جور که هست، بیان کنند یعنى چنانکه از قرائن به دست مى‏آید، دشمنان على(ع) و اولاد آن حضرت با نوروز مخالف بوده اند و علت مخالفتشان هم با نوروز نه به خاطر این بوده که نوروز را از رسوم مجوسیان و کفار مى دانسته اند، بلکه علت مخالفتشان این بوده است که آنها مى دیده اند.
این روز از قدیم الایام در عالم به نام على(ع) و اولاد آن حضرت معروف و مشهور بوده است یعنى مى دیدند که از اول خلقت خداوند سکه این روز را به نام نامى على(ع) و پیروان آن حضرت زده است لذا با این روز مخالفت مى کردند.
دلیل ما همان حدیثى است که «ابن عباس» از پیامبر اکرم(ص) نقل مى کند و همانطور که ملاحظه نمودید، در این حدیث پیامبر اکرم(ص) نوروز را نام و اسم على(ع) مى داند و مى فرماید: در میان ایرانیان اسم على(ع) نوروز است یعنى ایرانیان در زمان هاى گذشته على را به نام نوروز مى شناخته اند. و عید بزرگ خود را متبرک و متصف به نام على(ع) کرده اند هرچند حقیقت و مقصود این عید چیزى غیر از على(ع) و اولاد آن حضرت نمى باشد.
البته ایرانیان این عید را نسل اندر نسل از پیامبران و طبق حدیثى که از امام باقر(ع) نقل خواهیم کرد، از حضرت آدم(ع) به ارث برده‏اند.
بنابراین علت مخالفت اهل سنت با عید نورووز کاملا روشن مى شود و آن این که آنها چون از پیامبر اکرم(ص) این حدیث و دهها حدیث مشابه دیگر را درباره نوروز و على(ع) شنیده بودند، با این روز مخالفت مى کردند.
آنها مى دانستند که اگر با نوروز مخالفت و مقابله نکنند، باید مقام خلافت و سرپرستى مسلمانان را که به بهاى دین و آخرت خود به دست آورده اند، از کف بدهند چون مى دیدند حیات و گسترش این عید حیات و گسترش على(ع) و یاران آن حضرت را به دنبال خواهد داشت.
پیداست که این یک پیام بزرگ داشت و آن این که از اول خلقت و آغاز حیات اولاد آدم(ع) على (ع) را به عنوان وصى و کامل کننده دین پیامبر آخرالزمان مى شناختند و به او اعتقاد داشته‏اند.
و الا اگر آنها با سنت کنار مخالف بودند در نماز تکتف. [10] نمى کردند.
لذا آنها با نوروزى که به روز میثاق و پیمان به توحید و نبوت و امامت ائمه اطهار(علیهم السلام) تفسیر شده است، مخالف هستند نه با نوروزى که به هر روز پر خیر و سعادت تفسیر شود، بنابراین على(ع) ناچار بود که از تعریف نوروز واقعى دست بردارد و نوروز را جورى تفسیر و تعریف کند که با مذاق آنها سازگار آید.
پس على(ع) در واقع در کلام خودشان تقیه کرده اند و در صدد بیان نوروز واقعى نبوده اند و از جمله دلائلى که دلالت بر تقیه بخصوص در زمان على(ع) مى کند، عبارت از حدیث امام صادق(ع) است که فرمود: «شما (اعراب) نوروز را ضایع کردید».
مخالفت اهل سنت با نوروز در کتب فقهى
مخالفت اهل سنت با نوروز در کتب فقهى آنها هم کاملا آشکار است که ما در اینجا قسمتى از چند کتاب معتبیر فقهى آنها ذکر مى کنیم:
در بدائع الصنائع: ج‏2، ص 79 گفته است: «روزه گرفتن در روز شنبه به تنهائى کراهت دارد چون تشبه به یهود است و همچنین روزه گرفتن در «نیروز» و «مهرجان» بدان این که تشبه به مجوس است».
و در المغنى ج‏3، ص 99 گفته است: «روزه گرفتن روز «نیروز» و روز «مهرجان» به تنهائى کراهت دارد براى انى که آن روزها روزهایى هستند که کفار آنها را بزرگ مى شمارند».
از جمله دلائل دیگر که دلالت مى کند که ائمه اطهار(علیهم السلام) بخصوص على(ع) تقیه مى کردند حدیثى است که قبلا از «سنن بیهقى» نقل کردیم. در پایان این حدیث «ابو اسامه» مى گوید: «على کراهت داشت بگوید نیروز» و به جاى نیروز گفت: «فیروز».

آیا امام نوروز را تفسیر کردند یا تحریف؟
در این جا این سوال پیش مى‏آید که چرا امام صادق(ع) در هر دو روایت فرمودند: «افسره لک حتى تفهمه» و نفرمودند: «اخبره لک» و یا «اقوله لک»؟ با توجه به این که امام(ع) در مقام اخبار از گذشته بودند.
به تعبیر دیگر: مى بایست امام(ع) مى فرمودند علت حدوث نوروز را براى تو نقل و یا بیان مى کنم نه این که بفرمایند علت حدوث نوروز را براى تو تفسیر مى کنم و چون کلمه تفسیر ظهور در این دارد که بدون این که به علت پیدایش این روز و یا حتى خود این روز در نظر دیگران کارى داشته باشیم، بیائیم آن را بر محمل مورد نظر خود حمل کنیم یعنى در واقع بگوئیم نوروزى که آنها مى گویند، و به آن اعتقاد دارند، نوروز نیست، بلکه نوروز این است که من براى تو تفسیر و بیان مى کنم بخصوص با توجه به این که امام(ع) در جواب معلى که گفت: روزى است که عجم از آن تجلیل مى کنند و در آن به همدیگر تبریک مى گویند فرمود: نه این چنین نیست با این که معلى هم مى دانست که نوروز در چه موقعى از سال است و رسم و رسوم آن را هم مى دانست و براى امام(ع) تعریف کرد و اتفاقا تعریف معنى کاملا منطبق بر نوروز بود ولى با این حال امام این تعریف را رد فرمودند و این دلیل بر این است که امام خواسته اند نوروز را که به معنى روز نو و تازه است، 

بنا به نظر و معتقدات خودشان تعریف و تفسیر کنند؟
جواب: تفسیر به معنى پرده برداشتن و ظاهر نمودن حقیقت و واقعیت چیزى است و گویا معنایى که مجمل است، آن را با یک پرده و پارچه اى پوشانده اند و همین امر، سبب اجمال و دورى از معنى واقعى آن مى شود، و تفسیر این است که این پرده کنار زده شده و معنى واقعى آشکار گردد.
نوروز هم گذشت زمان بر آن یک پرده ضخیم و تاریک انداخته که ماهیت و حقیقت واقعى آن را از ما پوشانیده بود، و همین باعث شده که مردم از نوروز و علت حدوثى آن برداشتها و تفسیرهاى مختلف و نادرستى بکنند. ولى در این میان این امام(ع) است که با علم الهى خود از نوروز و علت حدوث آن به درستى خبر مى دهد چون به اعتقاد ما شیعیان امام(ع) چنان که این که از گناه به دور است، همچنین از اشتباه و خطا که ناشى از جهل و غفلت و غیره است، نیز به دور مى باشد.

در حدیث، کلمه و یا قرینه اى دال به این که منظور از نوروز غیر از نوروز معروف و مشهور در نزد ایرانیان است وجود ندارد مگر «کلما» که صرف ردع و منع است اما منظور امام این نیست که با این جواب باور ایرانیان در مورد نوروز را رد کند، بلکه مى خواهد از علت واقعى نوروز خبر دهد توضیح این که اگر امام تعریف معلى را رد کردند نه به خاطر این بود که تعریف معلى نادرست بود و یا این که امام(ع) مى خواست نوروز مورد اعتقاد و منظور خود را بیان کند ولى معلى از نوروز مورد اعتقاد ایرانیان خبرداد و امام هم رد فرمود، بلکه اگر امام این تعریف را رد فرمودند به خاطر این بود که این تعریف یک تعریف سطحى و تعریف به رسم و رسوم بود و در این تعریف هیچ اشاره به علت وجودى نوروز نشده است و خود معلى در صدر حدیث هم بیان داشت که من این روز را نمى‏شناسم اما ایرانیان چنین برخوردى با این روز دارند و گویا معلى مى خواست از این طریق نوروز را بشناساند که امام معلى را از چنین تعریف منع و بازداشتند و خود در صدد تعریف واقعى آن برآمدند که گذشت زمان باعث فراموشى علت واقعى نوروز و مراسم آن شده است.

حقیقت و جان مایه نوروز
حال امام مى خواهند با این بیان ما را متوجه علت واقعى نوروز بکنند که نوروز یک تحویل سال و یا ابتداى فصل بهار به تنهائى نیست، بلکه اگر نوروز را نوروز مى خوانند این به خاطر وقایع و تحولات بزرگى چون غدیر و ظهور امام زمان در چنین روزى مى باشد و همین تحولات عظیم و بزرگ باعث بزرگى و عظمت این روز شده است و الا همه روزها در این که یک روز هستند، هیچ فرقى باهم ندارند و عباراتى چون «براى این که نوروز از ایام ماست، ایرانیان آن را حفظ کردند و شما آن را ضایع کردید» و یا آن اولین روز از سال ایرانیان است و یا پس آب پاشیدن در نوروز سنت شرعى گشت همه این عبارات که در احادیث آمده است، دلالت مى کند که منظور از نوروز همان نوروز مورد اعتقاد ایرانیان است نه چیز دیگر.
بنابراین با اطمینان کامل مى توانیم بگوئیم که احادیث، نوروز را به عنوان روزى خاص از سال که همان اول سال ایرانیان باشد، به روزى که امر دین و قدرت خداوند در میان مردم و جامعه ظهور و تبلور یافته و استوار مى شود، تفسیر نموده‏اند.
پى‏نوشت‏ها:
[1]. الفقیه: ج‏2، ص 300 ح 4074 قال(ع) : «نیروزنا کل یوم».
[2]. همان.
[3]. همان.
[4]. بحارالانوار: ج‏71، ص 173 ح 5، باب 64.
[5]. بحار: ج‏91، ص 136، ح 5، باب 5.
[6]. این قسمت در حدیث بحار موجود است ولى در سایر نسخ احادیث موجود نیست.
[7]. این قسمت حدیث در بحار موجود است «لانه من ایامنا و ایام شیعتنا»ج‏56، ص 91.
[8]. بحارالانوار: ج‏56، ص 141، المحاسن و الاضداد، ص 27.
[9]. التفهیم لاوائل صناعه التنجیم: ص 253.
[10]. تکتف یعنى دو دست را رویهم بر سینه گذاشتن، عملى است که اهل سنت هنگام نماز به آن معتقدند. مى گویند بزرگ اهل سنت(عمر) این عمل را از مجوسان ایرانى اقتباس کرد و دستور داد از این پس همه مسلمانان هنگام نماز، به عنوان خضوع در برابر خدا (همچون خضوع ایرانیان در برابر پادشاه) به آن ملزم شوند.

  ارزشهای خوب و پسندیده ایرانیان در نوروز

هدیه و عیدى
هدیه و عیدى دادن از رسوم معمول عیدهاست و در میان مردم معمول بوده است. در روایتى آمده است كه شخصى هدیه اى براى امام على(ع) آورد و عرض كرد: این هدیه به مناسبت نوروز است. حضرت فرمود: «نیروزناكل یوم»؛ هر روز براى ما نوروز و روز نوى است.
اى خواجه چه جویى زشب قدر نشانى هرشب شب قدر است اگر قدر بدانى
آقاى رحیمیان در كتاب سایه آفتاب مى نویسد: در روز عید نوروز به خدمت امام خمینى(ره) رسیدیم. حضرت امام با نشاطتر از روزهاى گذشته و متبسم و با قباى نو وارد شدند و به افراد حاضر چندبار «مبارك باشد.» گفتند. سپس خودشان سراغ سكه هاى یك ریالى را گرفتند و در كف دست قرار دادند. افراد حاضر نیز بعد از دست بوسى هر كدام چند عدد برداشتند. مشابه این برنامه در نوروز سالهاى دیگر نیز تكرار مى شد. [6]
منتهى در این باب مى بایست از افراط و تفریط و اجحاف و تكلف خوددارى شود و شرایط اقتصادى افراد و جامعه اسلامى باید مورد توجه قرار گیرد. [7]
توجه به قرآن
حضور قرآن به صورت ثابت و گسترده در آداب اجتماعى نوروز به گونه اى كه قرآن این كتاب آسمانى مسلمانان، امروز جزو یكى از اركان سفره عید است و نیز قرائت قرآن و بوسیدن آن در ساعات تحویل سال از جمله آداب سال تحویل است.
دعا
براى روز اول سال، دعا و درخواست خیر وبركت، موفقیت و سعادت و بالاخره تقاضاى تعالى و رشد فضایل انسانى از جمله آداب این روز مقرر گردیده است.
علامه مجلسى(ره) خواندن این دعا را در نوروز مناسب دانسته است:
«اللهم هذه سنه جدیده و انت ملك قدیم اسإلك خیرها و خیرمافیها و اعوذبك من شرها و شرمافیها و استلفیك موونتها و شغلها یا ذالجلال و الاكرام.»
بارالها! این سال جدید است و تو خدایى ازلى و قدیم هستى. خیر این سال و خیر آنچه را در این سال پیش مى‏آید، از تو خواستارم و از شر این سال و شرآنچه در این سال پیش خواهد آمد، به تو پناه مى برم...
محدث قمى رضوان الله علیه براى هنگام تحویل و لحظه حلول سال جدید این دعا را از برخى بزرگان نقل كرده است:
«یا محول الحول والاحوال حول حالنا الى احسن الحال». [8]
روزه گرفتن
روزه گرفتن در عید نوروز یكى دیگر از دستورهاى اسلامى مطلوب و مستحب در این روز است. امام صادق(ع) با عبارت «تكون ذلك الیوم صائما» آن را [9] بیان داشته است. امام خمینى(ره) و سید محمد كاظم یزدى و بسیارى از فقهایى كه بركتابهاى آنان حاشیه نوشته اند، روزه گرفتن مستحبى نوروز را مورد سفارش و تإیید قرار داده‏اند. [10]
زیارت اهل قبور
رفتن به زیارت اهل قبور در آغازین روزهاى سال نو و نیز برگزارى مراسم تحویل سال در كنار قبور شهدإ از دیگر آداب دینى نوروز است.
تشرف و حضور در اماكن مقدسه و مشاهد مشرفه و برگزارى مراسم تحویل سال نو در آن مكانها نیز از جمله آداب نوروز مى باشد.
و بسیارى از ارزشهاى مثبت دیگر.
البته در حواشى این عید باستانى خرافاتى وجود دارد كه باید زدوده شود. همچون مراسم چهارشنبه سورى و آتش افروزى، ترقه بازى، هفت سین، شب نشینى ها و تشكیل جلسات آلوده اى كه بسیارى از مردم به بهانه شبهاى عید در عیش و نوش و بى خبرى به سر مى برند. جلساتى كه در آن پر است از زمینه هاى گناه: اختلاط محرم و نامحرم. آن هم با شرایط مبتذل، پخش موسیقى هاى مبتذل، مسابقه خودنمایى و تفاخر در لباس و زینت، ریخت و پاش و اسرافكارى و بسیارى از ضد ارزشهایى كه در این ایام مطرح مى شود.

در خاتمه لازم است به نكاتى چند توجه شود:
1. هر تشكیلاتى در پایان سال حساب كار خود را مى كند و به بررسى كم وكاستیها و ضعفها و قوتها مى پردازد. لازم است ماهم به حساب خود برسیم و یك بازنگرى همه جانبه به گذشته خویش داشته باشیم. شخصى در روز عید نوروز مى گفت: این روز را به شما تبریك و تسلیت مى گویم. تبریك به جهت فرصتى جدید كه خدا به شما داده و تسلیت براى از دست دادن فرصتهایى كه داشته‏اى.
2. باید از گذران عمر و زمان و طبیعت درس گرفت. طبیعت بیدار شد و فعالیتش را دوباره آغاز كرد آیا ماهم بیدارشدیم، آیا درماهم تحول ایجاد شد؟ خانه ها از گردوغبار و آلودگیها پاكسازى شد، آیا قلبهاى ما نیز از زنگارهاى گناه و رذایل اخلاقى پاكسازى شد...؟
3. باید توجه نمود كه در سال جدید چه طرحى براى خودسازى خویش داریم؟
پى نوشتها:
[1]. «روى المعلى بن خنیس عن الصادق(ع) فى یوم النیروز، قال: اذاكان یوم النیروز فاغتسل و البس انظف ثیابك و تطیب بإطیب طیبك و تكون ذلك الیوم صائما... » (وسایل الشیعه، ج 8، ص 172 و ؛173 میزان الحكمه، ج 7، ص 133.)
[2]. تحریرالوسیله، ج 1، ص؛95 جواهر، ج‏5، ص‏41.
[3]. سى مقاله،رضااستادى،انتشارات اسلامى،ص‏376.
[4]. بحارالانوار، ج 56، ص 101.
[5]. صحیفه نور، ج 16، ص 80.
[6]. درسایه آفتاب، حسن رحیمیان، ص 228.
[7]. سى مقاله، ص 377.
[8]. همان؛ مفاتیح الجنان.
[9]. بحار، ج 56، ص 101.
[10]. تحریرالوسیله، ج 1، ص ؛288 العروه الوثقى، ص 277.