تبیان، دستیار زندگی

چهارده میلیون خانواده «زن ذلیل» در ایران و فریاد مردان تحت ستم!!

روز دوشنبه ۲۱ آذر ماه ۱۳۹۰، گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی، جلسۀ نقد و بررسی کتاب «زن ذلیل: زنان سلطه جو، مردان سلطه‌پذیر» نوشتۀ دکتر بیوک محمدی را با حضور نویسنده کتاب برگزار کرد. در این جلسه شهلا اعزازی، شیوا دولت آبادی ، امیلیا نرسیسیانس و محمد امین قانعی راد به نقد و بررسی کتاب «زن ذلیل» پرداختند.

  در این نشست، کتاب «زن ذلیل»، از سوی منتقدین به ضربه زدن به جنبش زنان متهم شد، آن هم در موقعیتی که این جنبش نتوانسته جامعۀ مردسالار را زیاد به عقب نشینی وادارد و هنوز قوانین و فرهنگ و نهادهای گوناگون از مردان دفاع می کند. اما در مقابل محمد امین قانعی راد با این منطق به دفاع از نویسنده آن پرداخت که «همان گونه که مردان فمینیست وجود دارند که به رشد جنبش فمینیستی کمک کرده اند، جنبش زنان هم باید دغدغه مسائل مردان را در جامعه داشته باشد». او این کتاب را اولین اثر در حوزه مطالعات مردان در ایران دانست و گفت: «همانطور که برخی فمینیست ها را برای تحقیقات شان به نفع زنان، متهم به توطئه می کنند، برخی از زنان نیز در مقابل این کتاب، به آن برچسب می زنند و آن را توطئه قلمداد می کنند». در ادامه بخش هایی از صحبت های هر یک از سخنرانان را با اندکی ویرایش به نقل از گزارش عاطفۀ کشتکار می خوانید:

دکتر اعزازی در افزود: «مسئله دیگری که در این کتاب به چشم می خورد، آرزوی بازگشت به کلیشۀ مرد قدرتمند و سنتی است. در واقع الگوی مردی که در این کتاب تشویق می شود الگوی مرد سنتی و قدرتمند است و الگوی خانواده ایده آل اش هم نقش های جنسیتی کاملا مشخص و تفکیک شده است که در آن مرد، امور مهم و نان آوری خانواده را دارد و زن هم امور بی اهمیت را اداره می کند. حال پرسشی که می خواهم مطرح کنم این است که به راستی چرا این کار را کرده اید؟ چرا نظام مردسالاری را با معضلی به نام خشونت علیه مردان یکی گرفته اید؟ آیا قصد و غرضی پشت این کار هست؟ البته امیدوارم اینطور نباشد و فقط ناخواسته بوده باشد. چون می دانیم که در اروپا زمانی که جنبش زنان خیلی قوی شده بود و دستاوردهای زیادی داشت، یک «واکنش منفی» ایجاد شد و یکسری کتاب ها به ویژه توسط بیولوژیست ها شروع به چاپ و انتشار کرد که در آنها مثلا به لحاظ علمی ثابت می کردند که مردان از لحاظ ژنتیکی و هورمونی برتر از زنان هستند. حالا در جامعه ما، ایجاد موج منفی یعنی ضربه زدن به جنبش زنانی که خیلی هم نتوانسته تغییراتی ایجاد کند و به سختی می تواند در برابر مردسالاری یک کمی بایستد، انتشار چنین کتابهایی برای من کمی غیرقابل هضم و درک است.

بیوک محمدی: مردسالاری و زن ذلیلی دو روی یک سکه هستند

بنابراین من در این کتاب، «احساس مردان» را ملاک قرار داده ام و نه نوع رفتار آنها را. اگر مردی احساس بدی ندارد هیچ اشکالی ندارد هر رفتاری بکند ولی اگر احساس بدی از آن دارد اینجاست که اشکال دارد. بزرگ ترین شاخص زن ذلیلی، «احساس حقارت» در آن رابطه است. در ضمن من تمام این بحث هایی را که به زنان ظلم شده همه را قبول دارم، اما من می خواهم بگویم که آیا ما نباید از فرزندسالاری حرف بزنیم چون مثلا در جامعه کودک آزاری وجود دارد؟ یعنی ما دو تا مسئله اجتماعی در کنار هم داریم و پرداختن همزمان به هر دو واقعاَ چه اشکالی دارد؟ من در اینجا در مورد روش تحقیق ام بحث نمی کنم چون طول می کشد و فرصت نیست ولی فقط می گویم که من از مشاهدات و مصاحبه هایم این تعریف را ساختم و نه این که اول این تعریف را داشته باشم و بعد بروم بر مبنای آن مصاحبه کنم. اگر مردسالاری ظلم است، خب این هم ظلم است. در ۱۰۰ سال پیش مردسالاری وجود داشت ولی ذهنیت آن وجود نداشت و کسی در مورد آن حرف نمی زد بنابراین «احساس ظلم» است که در اینجا هم همانطور که مردسالاری وجود دارد زن ذلیلی هم برمبنای احساس مردان، ظلم است. درست است که مردسالاری ۶ هزار سال وجود داشته و زن ذلیلی قدمت زیادی ندارد ولی خوب می توان گفت که کشاورزی هم ۶ هزار سال قدمت داشته ولی تکنولوژی مدرن فقط ۲۰۰ سال قدمت دارد ولی تأثیر این تکنولوژی خیلی بیشتر بوده است. بنابراین کل تاریخچه یک مسئله، معیار خیلی درستی نیست.»

سپس شهلا اعزازی در مورد این بحث آقای محمدی که «احساس ظلم را معیار زن ذلیلی قرار داده است» گفت: «بیش از سه چهارم نقل و قول ها در مورد زن ذلیلی در کتاب از دیگران نقل شده است یعنی اکثریت مصاحبه شونده ها در مورد دیگر مردانی در خانواده و آشنایان شان گفته اند که فلانی زن ذلیل است، بنابراین این مسئله نشان نمی دهد که شما احساس ظلم را معیار قرار داده اید».

محمدامین قانعی راد: تجربه خاص گروهی از مردان از خانواده به عنوان مکان ستم بر مردان

دیگران به شما زنان می گویند که جامعه را به خطر می اندازید و بنابراین مشکلات تان را مطرح نکنید و شما هم دارید به نویسنده کتاب می گویید این مشکلی را که در جامعه وجود دارد مطرح نکنید چون جنبش زنان را به خطر می اندازید! چرا در رابطه با شب ادراری کودکان این همه تحقیق می شود، حالا نباید در مورد این معضلی که آقای محمدی نامش را زن ذلیلی گذاشته تحقیق شود؟ در واقع همیشه هر کسی خواسته انتقادی بکند و حرفی را مطرح کند معمولا با یک مارک و برچسب جلوی او را گرفته اند... به هرحال انتظار من این بود که در این جلسه صحبت شود که آیا مقوله زنان سلطه جو اساساَ وجود دارد یا ندارد؟ و دوم این که بحث شود که آقای دکتر محمدی این قضیه را درست تبیین کرده اند یا نه؟ در هر صورت من از میان سه سخنرانی که شد نفهمیدم که آنان وجود زنان سلطه جو را پذیرفته اند یا دارند انکار می کنند. در واقع این پرسش اصلی است که آیا پدیده ای به نام زنان سلطه جو وجود دارد یا نه؟

به هرحال این کتاب را اگر بخواهیم طبقه بندی کنیم باید آن را در میان مطالعات مردان بگذاریم و اگر قرار است مطالعات زنان وجود داشته باشد پس مطالعات مردان هم می تواند وجود داشته باشد، و این حوزه مطالعاتی است که در غرب هم روی آن کار شده و فکر می کنم مطالعات مردان کمک می کند به مطالعات زنان. بنابراین باید از آن استقبال کرد. همانطور که ما مردان فمینیست داریم و کمک کرده اند به رشد جنبش فمینیستی، به همان نسبت هم جنبش فمینیستی باید دغدغه مسائل و حقوق مردان را هم در جامعه داشته باشد، اگر بخواهد به رویکرد غیربیولوژیک دست یابد. چون بحث جنسیتی بر خلاف بحث جنسی زن و مرد یک بحث بیولوژیک نیست. در هر حال این کتاب آقای محمدی، اولین اثری است که در حوزۀ مطالعات مردان در ایران و- دقیقاَ مبتنی بر تجربه مردانی خاص- صورت گرفته است با همه ضعف های خودش و از این قضیه باید استقبال کرد. من تجربه شخصی آقای محمدی را نمی دانم ولی فکر می کنم نوشتن این کتاب نیاز دارد به داشتن تجربه خاص. فمینیست ها می گویند خانواده مکان اصلی ستم بر زنان است. حالا یک تجربه خاصی هم برخی از مردان دارند به عنوان این که خانواده مکان اصلی ستم بر مردان است! و البته این کتاب به نوعی تجربۀ خاصی هم در رهایی از ستم زنانه ای ارائه می دهد که جنسی نیست بلکه جنسیتی است. پارتیزانیست مردانه نیز در آخر این کتاب وجود دارد چرا که در پایان می گوید: برای رهایی، میزانی از شجاعت لازم است.

محمد امین قانعی راد در ادامه گفت: «زنان در فضاهای خصوصی سعی می کنند مسلط بشوند چون جایشان معمولا در فضای خصوصی بوده است. زنان در برابر از خود بیگانگی خودشان ممکن است یک واکنش نشان بدهند که قابل درک است و برخی از مردان هم جنبۀ واکنشی بودن این گونه رفتارها را می دانند و برای همین مقاومت زنان در فضای خصوصی را روا می دانند و این فضا را برای زنان می گذارند. زنان تلاش می کنند در فضای خصوصی یک نوع مقاومت مشروع در مقابل قدرت مردانه انجام بدهند، و مقاومت مشروع در حوزۀ خانواده از سوی زنان وجود داشته و خانواده جایی بوده که زنان می توانستند قدرت مردانه را به چالش بکشند ولی در حوزه عمومی نمی توانستند. بنابراین شوهرت اگر شاه باشد توی زن می توانستی قدرت او را در خانه به چالش بکشی. زن چون از مشکلات در جامعه رنج می برد و این مقاومت را در خانه انجام می دهد و این پدرسالاری که در جامعه وجود دارد باید آن را به یکی نسبت بدهد و نزدیک ترین مردی هم که وجود دارد شوهر اوست که به نحوی هم حوزه عمومی و نظام مالکیت و قدرت را نمایندگی می کند.

اما از یک طرف دیگر باید بگویم که اگر آقای دکتر زدن پیش بند توسط مرد را نشانه زن ذلیلی می داند، می شود آن را نقد کرد چرا که تقسیم دموکراتیک کار در خانه را نمی شود نشانه زن ذلیلی به حساب آورد. چرا که قراردادها در فرآیند دموکراتیک شدن جامعه بازتعریف می شوند. مثلا طبق تحقیقاتی که در میان مردان اروپایی و آمریکایی شده است، امروز مشارکت در نگه داری از کودک را مردان اروپایی و آمریکایی به عنوان بخشی از هویت مردانه و مرد بودگی تعریف می کنند. در واقع این روند دموکراتیکی است که دارد اتفاق می افتد و از یک طرف مشارکت مرد در خانه در حال افزایش است و بنابراین قدرت زن در خانه کم می شود و از طرف دیگر قدرت زن در جامعه در حال افزایش است و بنابراین قدرت مرد در جامعه در حال کم شدن است و این یک فرآیند دموکراتیزه شدن و گسترش تعادل قدرت در خانواده و جامعه است. اما اگر بخواهم تبیین خودم را بگویم از این پدیده زنان سلطه جو باید بگویم که در طول تاریخ زنان یکی از اصلی ترین کارگزاران و عاملین در تولید پدرسالاری بوده اند و به نظر من رفتار زنان سلطه جو شیوه دیگری از باز تولید پدرسالاری توسط زنان است».

انجمن جامعه شناسی ایران - 

گروه علمی-تخصصی مطالعات زنان