تبیان، دستیار زندگی

توضیحات مربوط به یک کلمه غریب یا عبارت دشوار، گاه به صورت افزوده‌ای بر یک بخش ظاهر می‌گردد. دوازده نمونه از این افزوده‌ها هست که با عبارت «وما ادریک» آغاز می‌گردد. سپس به دنبال آن توصیف یا توضیحی به میان می‌آید. این مسئله روشن است که بعضی از این توصیف یا توضیح‌ها در زمان‌های بعدی افزوده شده، زیرا ربط معنایی با کلمه ی عبارتی که در اصل برگرفته شده، ندارد.

 
قرآن هنگامی این لفظ را به كار می‌برد كه استثنائی و شگفت‌ انگیز و «ناشناخته» و عظیم بودن چیزی را، برساند. حادثه، واقعه و پدیده‌‌ای كه بشر نه آن را دیده و نه مانندش را مشاهده كرده، برای بشر قابل فهم نیست. و بشر برای آن، لفظی درست نكرده است. در چنین جاهائی می‌فرماید «و ما ادریك». یعنی با چه بیانی بگویم و با كدام كلماتی شرح دهم. البته ما معتقدیم كه پیامبر (ص) هم توان دریافت اینگونه مطالب را داشته و هم به آنها علم دارد. مراد از حرف «ك» شخص پیامبر نیست. بلكه «انسان» است: یعنی ای انسان با كدام لفظ و بیان، این موضوع را برایت شرح دهم.

 
بعضی جاها پشت سر «ما ادریك» توضیحاتی آمده لیكن بصورت كلی و میان كلمات. ظاهراً حكمت اساسی در این عبارت توجه دادن مخاطب است كه توقعش را كم كند و بداند كه بعضی چیزها را نخواهد فهمید. در این بررسی خواهید فهمید که بیشترین مفاهیم تاکیدی در این زمینه مربوط به معاد و قیامت و عذابهاست که باید به عظمت وجود آنها و حقانیت آنها پی برد.

 

11/وَ مَا أَدْرَاك مَا سجِّینٌ‏(8) و تو چه مى‏دانى سجین چیست ؟ سوره مطففین


و منظور از سجین كتاب جامعى است كه نامه اعمال همه انسانها به طور مجموعى در آن گرد آورى شده ، و به تعبیر ساده مانند دفتر كلى است كه حساب هر یك از بستانكاران و بدهكاران را در صفحه مستقلى در آن ثبت مى‏كنند ، منتها از این آیات و آیات بعد استفاده مى‏شود كه اعمال همه بدكاران در یك كتاب بنام سجین و اعمال همه نیكوكاران و ابرار در یك كتاب دیگر بنام علیین جمع آورى مى‏شود .


سجین از ماده سجن به معنى زندان و حبس گرفته شده ، و معانى مختلفى دارد : زندان سخت و شدید ، هر موجود صلب و محكم ، وادى بسیار هولناكى در قعر جهنم ، محلى كه نامه‏هاى اعمال بدكاران در آنجا گذارده مى‏شود و آتش دوزخ.


طریحى در مجمع البحرین در ماده سجن مى‏گوید : و فى التفسیر هو كتاب جامع دیوان الشر دون الله فیه اعمال الكفرة و الفسقة من الجن و الانس : در تفسیر آمده است كه سجین كتابى است جامع دیوان بدیها كه خداوند اعمال كافران و فاسقان جن و انس را در آن تدوین كرده است ( طریحى روشن نساخته كه منظور از این تفسیر كدام تفسیر است ، از معصوم است یا از غیر او).


قرائنى كه این معنى را تایید مى‏كند عبارت است از:

1 -تعبیر به كتاب در قرآن مجید در اینگونه موارد غالبا به معنى نامه اعمال است.


2 -آیه اخیر كه به صورت تفسیر براى سجین ذكر شده مى‏فرماید آن كتابى است رقم زده شده ، و اینكه بعضى آیه را تفسیر سجین نگرفته‏اند مسلما بر خلاف ظاهر است.


3 -بعضى گفته‏اند كه سجین و سجیل یك معنى دارد ، و مى‏دانیم سجل ( به كسر سین و جیم و تشدید لام ) به معنى كتاب بزرگ است .


4 -از آیات دیگر قرآن استفاده مى‏شود كه اعمال انسان در چند كتاب ثبت و ضبط مى‏شود ، تا به هنگام حساب هیچگونه عذر و بهانه‏اى براى هیچكس باقى نماند.تفسیر نمونه ج : 26ص :255


مراد از كلمه (سجین ) چیزى است كه مقابل و مخالف (علیین ) باشد، و چون معناى علیین علو روى علو دیگر و یا به عبارتى علو دو چندان است، معلوم مى شود منظور از سجین هم سفلى روى سفلاى دیگر، و یا به عبارتى پستى دو چندان و گرفتارى در چنان پستى است ،و جمله (و ما ادریك ما سجین ) چیز تازه اى ندارد، جز اینكه مى خواهد مردم را از سجین بترساند، و بفهماند آنقدر سخت است كه با زبان بشرى نمى توان معرفیش كرد. تفسیر المیزان

12/ وَ مَا أَدْرَاك مَا عِلِّیُّونَ‏(19) و تو چه مى‏دانى علیین چیست ؟! سوره مطففین


علیین جمع على ( بر وزن ملى ) در اصل به معنى مكان بالا یا اشخاصى است كه در محل بالا مى‏نشینند ، و به ساكنان قسمتهاى مرتفع كوهها نیز اطلاق شده است ، و در اینجا جمعى آن را به معنى برترین مكان آسمان یا برترین مكان بهشت تفسیر كرده‏اند .بعضى نیز گفته‏ اند كه ذكر آن به صیغه جمع به خاطر تاكید است و به معنى علو فى علو یعنى بلندى در بلندى مى‏باشد.


به هر حال شبیه همان دو تفسیر كه در آیات سابقه در باره سجین داشتیم در اینجا نیز صادق است.


نخست اینكه منظور از كتاب الابرار نامه اعمال نیكان و پاكان و مؤمنان است ، و هدف بیان این نكته است كه نامه اعمال آنها در یك دیوان كل كه بیانگر تمام اعمال مؤمنان است قرار دارد ، دیوانى كه بسیار بلند مرتبه و والامقام است.


یا اینكه نامه اعمال آنها بر فراز آنها در شریفترین مكان ، یا بر فراز بهشت در بلندترین مقام جاى دارد ، و همه اینها نشان مى‏دهد كه مقام خود آنها فوق العاده بلند و والا است .


در حدیثى مى‏خوانیم كه پیغمبر اكرم (صلى‏ الله ‏علیه‏ وآله ‏و سلّم‏) فرمود : منظور از علیین آسمان هفتم و زیر عرش خدا است.


و این درست نقطه مقابل نامه اعمال فجار است كه در پست‏ترین محل یا پائین‏ترین طبقات دوزخ قرار گرفته.


تفسیر دیگر اینكه كتاب در اینجا به معنى سرنوشت و حكم قطعى الهى است كه مقرر داشته نیكان در اعلى درجات بهشت باشند.


و البته جمع میان این دو تفسیر نیز ممكن است كه هم نامه اعمال آنها در یك دیوان كل قرار دارد ، و هم مجموعه آن دیوان بر فراز آسمانها است و هم فرمان الهى بر آن قرار گرفته كه خودشان در بالاترین درجات بهشت باشند.


سپس براى بیان اهمیت و عظمت علیین مى‏افزاید : تو چه مى‏دانى علیین چیست ( و ما ادراك ما علیون).


اشاره به اینكه مقام و مكانى است برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم كه هیچكس حتى پیغمبر اكرم (صلى‏ا لله‏ علیه‏ وآله ‏و سلّم‏) نیز نمى‏تواند ابعاد عظمت آن را دریابد.


سپس خود قرآن به توضیح بیشتر پرداخته ، مى‏افزاید : علیین نامه‏اى است رقم زده شده ( كتاب مرقوم ) .

این بنابر تفسیرى است كه علیین را به معنى دیوان كل نامه اعمال ابرار معرفى مى‏كند ، و اما بنابر تفسیر دیگر معنى آیه چنین است : این سرنوشت حتمى است كه خداوند در باره آنها رقم زده كه جایگاهشان برترین درجات بهشت باشد ( بنا بر این كتاب مرقوم تفسیرى است بر كتاب الابرار نه بر علیین ( دقت كنید).تفسیر نمونه ج : 26ص :272


آنچه براى ابرار مقدر شده، و قضایش رانده شده، تا جزاى نیكوكاریهاى آنان باشد، در علیین قرار دارد، و تو اى پیامبر! نمى دانى علیین چیست، امرى است نوشته شده، و قضایى است حتمى و مشخص و بدون ابهام.


مفسرین در این آیات سخنانى دارند، همچنان كه در آیات قبل داشتند، چیزى كه هست در این آیه در خصوص كلمه (علیین ) این را هم گفته اند كه : معنایش آسمان هفتم است، كه در تحت عرش قرار دارد، و منزلگاه ارواح مؤمنین است. و نیز گفته اند: علیین همان سدره المنتهى است، كه اعمال بدانجا منتهى مى شود.


بعضى دیگر گفته اند: لوحى است از زبرجد آویزان، در تحت عرش كه اعمال بندگان در آن نوشته شده.


بعضى دیگر گفته اند: مراتب عالیه اى است كه محفوف به جلالت است. اشكالى كه به این سخنان وارد است همان اشكالى است كه درباره اقوال وارده در خصوص آیات گذشته كردیم و گفتیم كه هیچ دلیلى بر هیچ یك از این اقوال نیست.

تفسیر المیزان