تبیان، دستیار زندگی

وقتی از عربستان عصر جاهلی نام می‌برند همه گمان می‌کنند که دین تمامی مردم آن عصر و مکان بت پرستی بوده است، در صورتی که این یک ذهنیت اشتباه می‌باشد. در صحراهای عربستان و در بین قبایل گوناگون ادیان و عقیده‌های مختلفی یافت می‌شد که کمتر به آن پرداخته شده است و همین امر باعث ذهنیت غلط در بین مطالعه کنندگان تاریخ شده است. البته در کتاب‌هایی که به عصر جاهلی اختصاص دارد جسته گریخته در این باره سخن گفته شده است اما مقاله و کتابی که اختصاصاً به این مطلب پرداخته باشد من سراغ ندارم؛ لذا بر آن شدم به صورت اختصار این مطلب را به رشته تحریر در آورم بلکه مورد استفاده کسانی که در این باره تحقیق می‌کند قرار بگیرد. ویل دورانت مورخ نامی درباره دین می‌گوید: دین صد جان دارد هر چیزی اگر یک بار بمیرد برای همیشه از بین می‌رود، مگر دین که اگر صد بار بمیرد باز زنده می‌شود. عقیده ما مسلمین این است که دینداری و متوجه خداوند بودن ریشه در جان انسان دارد، که هر چقدر نیز فطرت خداپرستی انسان بی‌رمق و کم سو باشد اما به طور کلی از بین رفته نیست و یک زمانی ممکن است این آتش زیر خاکستر شعله ور شود و وجود انسان را روشن کند. ما اگر در طول تاریخ به اقوام مختلف نگاه کنیم و زندگی آن‌ها را مورد کنکاشی قرار دهیم می‌بینیم که هر قومی به تناسب محیط خود به خدائی و دنیا ماوراء الطبیعه‌ای عقیده دارد. حال می‌خواهد این عقائد آن‌ها صحیح و بر پایه تعلیمات پیامبران الهی باشد، یا احتمالاً مبنا و زیر بنای عقائد آن‌ها خرافات و اباطیل باشد. چرا که انسان بدون دین و عقیده نمی‌شود. آن که می‌گویند من هیچ عقیده‌ای در این دنیا ندارم دروغ می‌گوید.

معابد عرب
عرب نه تنها بت می‌پرستیدند بلکه برای این بت‌ها خانه‌ها و معابدی می‌ساختند و آن معبد را مورد تکریم و تعظیم قرار می‌دادند. گویا این شیوه معبد سازی را از ساختمان کعبه فرا گرفته بودند. آن‌ها خانه کعبه را می‌دیدند که بت‌ها یا همان خدایان عرب در آنجا مسکن گزیده‌اند و این خانه مورد تعظیم تمامی اقوام و ملل می‌باشد از این رو با خود اندیشید، حال که این خانه چنین مقامی دارد چرا ما برای بت خود و قبیله خود چنین معبدی نداشته باشیم، علاوه بر این که خودمان بی‌نیاز از کعبه می‌شویم، قبیله و قوم ما به واسطه این معبد جایگاه خاصی پیدا خواهد کرد؛ و بالاتر از همه، خدای ما سرپناه و مسکن می‌یابد و می‌توانیم در خانه خدای خودمان عبادت کنیم. شاید به واسطه چنین طرز تفکری بود که سراسر بیابان داغ عربستان مملو از معابدی زیبا بود که مردم برای عبادت، قربانی کردن و حاجت گرفتن روی به سوی این معابد می‌آوردند. به عنوان مثال طایفه بی‌ثقیف برای لات خانه‌ای ساخته بودند و آن خانه را مورد پرستش قرارمی دادند ابن هشام می‌گوید: «عرب به غیر از کعبه خانه‌هایی را برای خود برگزیدند و آن‌ها را مانند کعبه محترم و مقدس می‌شمردند و هم چون کعبه برای آن بیوت دربان و غیره قرار دادند و آن‌ها را مانند کعبه طواف می‌کردند و نزد این خانه‌ها قربانی می‌کردند. با این که آنها به این مطلب واقف بودند که کعبه افضل است از تمامی این بیوت است».(۱۵) ابن هشام در این باره می‌گوید: «برای بت لات خانه‌ای در طائف بود که عرب این خانه را تعظیم می‌کردند همان‌گونه که خانه کعبه را مورد تعظیم قرار می‌دادند».(۱۶) «و قبیله قریش برای پرستش عزی در حراض حرمی مانند حرم کعبه ساخته بودند و آن را تعظیم می‌کردند».(۱۷) این معبد خانه‌ای بود که «عرب (به گمان خویش) از میان آن خانه صدایی می‌شنید».(۱۸) که این صدا را به عزی نسبت می‌دادند. «و هم چنین بنی حارث بن کعب در نجران کعبه‌ای داشتند که آن را، با آئین زیارت رفتن و طواف کردن عبادت می‌کردند». (۱۹) «ورئام نیز مانند معابد پیشین معبدی بود که حمیریها در یمن آن را بنا کردند و آن را مقدس می‌شمردند و در نزد این معبد قربانی‌هایی نحر می‌کردند».(۲۰)

ابن کلبی درباره این معبد در کتاب الاصنامش می‌گوید: «حمیریها در نزدیک صنعا (که امروزه پایتخت یمن می‌باشد) خانه‌ای مقدس ساخته بودند بنام بیت رئام، که آن را عبادت و طواف می‌کردند و در آن قربانی‌های خود را نذر و ذبح می‌کردند. از عربان جاهلی روایاتی رسیده است که از میان آن خانه صدا تکلم به گوش پیروان و پرستندگانش می‌رسیده».(۲۱) و «نیز در همان شهر صنعا معبد دیگری بود که ضحاک آن را به نام ناهید (زهره) بنا کرد که بعدها در زمان اسلام عثمان بن عفان آن را ویران کرد».(۲۲) اما تمام این معابد همان گونه که گفتیم تقلیدی بود از بنای کعبه، آن معبدی که در تمامی دوران‌ها مورد توجه مردم قرار داشت. چه در داخل خاک عربستان، چه در کشورهای دیگر همچون ایران و هند و ... و سالانه هزاران توریست و زائر و تاجر با نیت‌های متفاوت به نزد کعبه می‌آمدند و این بنای الهی و ساخته دست ابراهیم و پسرش اسماعیل را محترم می‌شمردند؛ و چندان توجهی به دیگر معابد نداشتند. دیگر معابد که خاک عربستان ساخته شد اصولاً جنبه قبیلگی و قومی داشت که منشأ آن از روح ناسیونالیسم و قوم گرائی سرچشمه می‌گرفت و تنها کعبه بود که محوریت کامل داشت. همان معبدی که ابرهه پادشاه یمن سعی داشت که معبدی همچو کعبه بسازد و بدینسان توجه جهانیان را از کعبه و شهر مکه به سوی یمن متوجه کند. بر این اساس مصمم شد که بنائی مجلل بسازد که چشم‌ها را خیره کند و زبان‌ها را بند بیاورد. به دنبال این تصمیم دست بکار شد و بنائی همان جور که مراد دلش بود بساخت و مردم را به زیارت آن معبد فرا خواند. ابن کلبی می‌گوید: «ابرهه الاشرم در صنعا خانه‌ای به عنوان کنیسه از سنگ مرمر و چوب‌های عالی ساخته و نام آن را بیت القلیس نهاد. بعد از اتمام این مکان به شاه حبشه نوشت که من در اینجا برای تو کلیسائی ساخته‌ام که مانند آن را هرگز کسی ندیده و نساخته است، سعی دارم عرب‌ها را از زیارت و عبادت کعبه روگردان کنم و به این سو متوجه کنم».(۲۳)

ولی بی‌توجهی اعراب نسبت به این معبد ابرهه را سخت خشمگین کرد، گوئی عرب بیابان گرد در فطرت خود در می‌یافت که این خانه کعبه که در بیابان سوزان بنا شده و بنای آن رو به کهنگی رفته و جز مقداری سنگ روی هم چیده زینتی دیگر ندارد قابل مقایسه با آن معبد مرمرین و مزین به طلا و حریر نیست. این بنای کهنه نشان از عشق ابراهیم به خدای واحد است و آن یکی نشان از خود خواهی پادشاهی مغرور. کعبه را (جدای از تمامی تغیرهایی که کرده بود و محلی برای بتان شده بود) وقتی واردش می‌شدی در عشق خدائی فرو می‌رفتی، ولی آن معبد وارد که می‌شدی به یاد دنیا و فریب‌های دنیا می‌افتادی. این مسائل بود که ابرهه را همچون دیگ جوشان کرده بود و از عصبانیت به خود می‌پیچید اما زمانی این عصبانیت به حداعلی خود رسید و آن دیگ جوشان بنای انفجار گذاشت که دو تا عرب شبان وارد معبد شده و تمامی معبد را نجس کردند و گریختند. مورخین می‌گویند: «بعد از بنای این معبد مردی از عرب بنام نسأه الشهور ۲ نفر از قبیله خود را دستور داد که بروند در داخل کعبه‌ی ابرهه (بیت القلیس) را به کثافت آلوده کنند؛ و آن دو مرد نیز رفتند و آنجا را آلوده به نجاست کردند».(۲۴) از اینجا بود که ابرهه هم چون مار زخم خورده سوار بر فیل و سپاهیانی سوار بر فیل به راه افتاد تا بلکه بنای کعبه را ویران کند و بقیه ماجرا که خوانندگان خود اطلاع دارند.

نتیجه :
اسلام در محیطی پدیدار گشت که در اطرافش دین‌های گوناگونی وجود داشت و معتقدین و پیروان زیادی به این ادیان باور داشتند اما هیچ کدام از این ادیان نتوانستند عرب جاهلی را از گرداب جهالت برهانند، چرا که دین‌های الهی ملعبه دست کشیشان و خاخام‌ها و موبدان و آلت دستی برای نان آن‌ها شده بود و تحریفات زیادی به نفع این طبقات در این دین‌ها به وجود آمده بود؛ از دین‌های غیر الهی و بشری هم که از همان ابتدا هیچ امیدی نبود چرا که این ادیان بر اساس تفکرات بشری به وجود آمده بود نه بر اساس وحی‌ای الهی، لذا توان راهبری انسان نیاز به راهبر را نداشتند. در این عصر فترت، خداوند به نیاز بشر برای رهایی، گوشه چشمی کرد و دینی حقیقی برای انسان به وسیله پیامبری بزرگ و الهی یعنی محمد (ص) فرستاد، که این دین می‌تواند سعادت بخش انسان‌ها باشد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. تاریخ جامع ادیان ص ۷۰۹
۲. تاریخ تمدن اسلام ص ۸۷۸
۳. عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن
۴. المستطرف ج ۲ ص ۱۷۴ و تاریخ الادب العربی ج ۱ ص ۱۲۴
۵. بیان الادیان ص ۳۲ و ملل نحل شهرستانی
۶. جاشیه آیه ۲۴ و برای اطلاع بیشتر به آیات زیر مراجعه فرمائید: دخان آیه ۳۴ و ۳۵- نمل آیه ۶۸- اسراء ۵۱-صافات آیه ۱۶ ... که درباره منکر بودن مشرکین روز قیامت را می‌باشد
۷. ملل و نحل ج ۲ ص ۳۸۳
۸. الاصنام ص ۷۴
۹. ترجمه ماذا حسرالعالم به انحطاط المسلمین ص ۸۱
۱۰. عصر زرین فرهنگ ایران ص ۴۲
۱۱. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۴۷
۱۲. تاریخ ایران بعد از اسلام ص ۲۰۸
۱۳.المیزان ج ۱۰ ص ۲۷۷
۱۴. سیر تمدن ص ۳۳۹
۱۵. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۱۰۱
۱۶. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۶۳
۱۷. الاصنام ص ۶۱
۱۸. الاصنام ص ۶۰
۱۹. الاصنام ص ۸۲
۲۰. سیره ابن هشام ص ۴۲
۲۱. الاصنام ص ۵۴
۲۲. ملل و نحل ج ۲ ص ۳۷۸
۲۳. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۵۸
۲۴. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۵۸ و الاصنام ص ۸۳ و کامل ابن اثیر ص ۵۱۲ و آثارالبلاد ص ۵۷

منابع:
۱. قرآن کریم
۲.علوی فقیه بلخی، ابو المعالی محمد بن نعمت، «بیان الادیان»، ادبی و فرهنگی، ۱۳۷۶
۳.ابن کلبی، «الاصنام»، یوسف فضایی، عطایی، بی‌چا، بی‌جا،۱۳۴۸
۴.لینتون، رالف، «سیر تمدن»، پرویز مرزبان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۳۷
۵.زرین کوب، عبدالحسین، «تاریخ ایران بعد از اسلام»، سپهر،۱۳۶۸
۶.الا شبهی، «المستطرف»، بیروت، دار الفکر، بی‌چا، بی‌جا، بی‌تا
۷.شهرستانی، عبدالکریم، «توضیح الملل»، جلال حسینی نائینی، اقبال، ۱۳۸۴
۸.طباطبایی، محمد حسین، «المیزان»، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌چا، بی‌جا، بی‌تا
۹. زیدان، جرجی، «تاریخ تمدن اسلام»، علی جواهرالکلام، امیر کبیر، بی‌چا، بی‌جا، بی‌تا
۱۰ . پورت، جان دیون، «عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن»، محمد رضا سعیدی
۱۱.الحسنی، سید ابو الحسن، «ماذا خسر العالم به انحطاط المسلمین»، مصطفی زمانی، قم، پیام اسلام، بی‌چا، بی‌جا، بی‌تا
۱۲.ابن عبد الرحمان، محمد مراد، «آثار البلاد و اخبار العباد»، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳
۱۳. فرای، ریچارد، «عصر زرین فرهنگ ایران»، مسعود رجب نیا، سروش، ۱۳۷۵
۱۴.ابن اثیر، «الکامل»، حمید رضا آژیر، تهران، اساطیر،۱۳۷۰
۱۵.بی ناس، جان، «تاریخ جامع ادیان»، علی اصغر حکمت، علمی و فرهنگی، بی‌چا، بی‌جا، بی‌تا
۱۶. بروکلمان، کارل، «تاریخ الادب العربی»، دار الکتاب الاسلامی،۱۴۲۶ ه ق
۱۷. ابن هشام، «سیره ابن هشام»، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۶ ه ق

منبع: راسخون