تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://rah-e-emam.blogfa.com/

آزادی و اختیار یكی از ابعاد وجودی انسان و بهتر آن است كه گفته شود در كنار عقل و خرد، ركن دیگر وجود انسان می‌باشد و انسانیت انسان جز بدان تحقق نخواهد یافت. به بیانی آن یكی از طبیعی‌ترین حقوق انسان است كه خداوند همزاد با وی آفریده است.1

ابعاد و حدود آزادی و تحقق آن

1ـ ابعاد آزادی: بسیاری از اندیشمندان، چون فیلسوفان كلاسیك سیاست در انگلستان، در تبیین آزادی صرفاً به بعد منفی و اجتماعی آن پرداخته‌اند؛ لذا آنگاه كه از آزادی سخن می‌گویند، فقط به بعد اجتماعی، آن هم وجهه منفی آن نظر دارند؛ یعنی «فقدان مانع از سوی دیگران در تحقق خواست انسان در میدان اجتماع». این درحالی است كه اندیشمندی چون آیزایا برلین دو مفهوم منفی و مثبت از آزادی را مورد توجه قرار می‌دهد و مطرح می‌سازد كه معنی مثبت آزادی از تمایل فرد به اینكه آقا و صاحب اختیار خود باشد، برمی‌خیزد. آرزوی من است كه زندگیی كه می‌كنم و تصمیماتی كه می‌گیرم، در اختیار خودم باشد و به هیچ نیرویی از خارج وابسته نباشد.33

در دیدگاه قرآن و اندیشمندان مسلمان، علاوه بر در نظر گرفتن دو بعد اساسی آزادی انسان در میدان جامعه به بعد اساسی‌تر آن یعنی آزادی در میدان فردی و خواست‌های نفسانی و رهایی اراده و خواست حقیقی از خواست شیطانی نیز توجه عمیق شده است. به بیان شهید صدر: «اسلام، آزادی انسان را از تغییر و دگرگونی در محتوای فرد و انسان آغاز می‌كند و... [و] لازم می‌داند كه توسط آن [آدمی] آزادی شخصیت نفسانی خود را به دست آورده و بتواند انسانیت و شخصیت خود را در مسیر زندگی همواره حفظ نماید.»34

امام خمینی نیز آنگاه كه سخن از آزادی به میان می‌آورد، به دو بعد اجتماعی و فردی آن و نیز ابعاد مثبت و منفی آن توجه دارد. آنگاه كه می‌فرماید: «حق اولیه بشر است كه من می‌خواهم آزاد باشم... من می‌خواهم خودم باشم.»35

در واقع، بر بعد مثبت و اجتماعی آزادی تاكید دارد و اینكه می‌گوید: «هیچ انسانی هم حق ندارد... انسانی و یا جامعه و ملتی را از آزادی محروم كند، برای او قانون وضع كند.»36

به بعد منفی آزادی در میدان اجتماع عنایت دارد. اما آزادی انسان در میدان فردی و شخصیتی نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ چه، انسان جز از طریق رها شدن از قیود نفسانی و به كمال رساندن حقیقت خویش نمی‌تواند آزاد باشد و لذا رعایت مقررات شرع و قوانین دین را در جهت این رهایی و كمال لازم می‌داند و آن را مغایر آزادی انسان نمی‌داند. به عبارتی در نگاه امام خمینی تكلیف شرعی نوعی مسئولیت وجدانی و درونی برای انسان تلقی می‌شود كه در جهت رهایی او از قیود نفسانی و حركت او به سوی كمال لازم و ضروری است و اگر این‌گونه است، رفتار مطابق تكلیف شرعی، مغایرتی با آزادی او ندارد. به عنوان نمونه در رفع شبهه بین آزادی مردم و تكلیف شرعی می‌گوید: «احدی در سرتاسر ایران الزام نكرده است كسی را كه رأی به این بده یا به او بده، الزام به رأی دادن هم نكرده است، لكن تكلیف شرعی گفته است. ما اگر می‌گوییم، تكلیف شرعی می‌گوییم، والا نه این است كه ما الزامشان بكنیم. مكلفند شرعاً كه حفظ بكنند جمهوری اسلامی را، و حفظ به این است كه در صحنه باشند، و حفظ به این است كه اختلافات نداشته باشند.»37

2ـ نمونه‌ها و مظاهر آزادی در جامعه: به‌طور كلی حوزه بهره‌مندی از آزادی ـ این عطیه بزرگ الهی ـ به دو حریم مشخص تقسیم می‌شود كه عبارتند از: 1) حریم عمومی كه بیان‌كننده آزادی‌ها در سطح جامعه است؛ یعنی آزادی در مواردی كه به سرنوشت مشترك با دیگران ارتباط می‌یابد؛ یعنی آزادی‌های مدنی. 2) حریم خصوصی كه بیان‌كننده آزادی‌ها در سطح خصوصی و فردی است كه شامل حوزه‌های اعتقادی، بیان، شغل، محل كسب، سكونت، شیوه زیست و جز آن می‌گردد. امام خمینی هر دو حوزه بهره‌مندی انسان‌ها از آزادی را مدنظر قرار داده است.

برخی از نمونه‌ها و مظاهر آزادی از منظر امام عبارتند از:


آزادی عقیده و بیان

در این باب دو دیدگاه وجود دارد: یكی آزادی عقیده و بیان را حق فطری و طبیعی انسان‌ها ـ دارای هر عقیده و مرامی باشند ـ دانسته و شهروندان یك جامعه را از حیث برخورداری از نعمت آزادی برابر می‌داند و دوم آزادی عقیده و بیان را صرفاً برای شهروندان معتقد به یك نظام سیاسی و اعتقادی خاص جامعه ـ در درون آن جامعه ـ یعنی به اصطلاح خودی‌ها می‌داند و شهروندان را از حیث برخورداری از این آزادی به درجات مختلف تقسیم می‌كند. امام خمینی(ره) در زمره كسانی است كه دیدگاه اول را پذیرفته و به دور از ضرورت‌های اجتماعی به ضرورت آزادی برای همه شهروندان پی برده و آنها را مورد توجه قرار داده است. او معتقد بود كه دین الهی از همان ابتدا حاصل این پیام بوده كه نعمت آزادی بالاترین نعمت است و خداوند به طور ذاتی آن را به بشر ارزانی داشته است: «آزادی بیان و قلم و عقیده برای همگان آزاد می‌باشد.»38

در بستر اجتماعی انقلاب اسلامی نیز فرمود: «در چهارچوب این نهضت، انقلاب اسلامی، همه مردم آزاد هستند. كسانی هم حرف دارند، حرفهایشان را می‌زنند، حتی هر فرقه‌ای باشند.»39

و یا: «در حكومت اسلامی همه افراد دارای آزادی در هرگونه عقیده‌ای هستند.»40

بنابراین در اندیشه سیاسی امام خمینی شهروندان به شهروند درجه یك و درجه دو تقسیم نمی‌شوند و هر كس با هر عقیده‌ای كه دارد، از آزادی عقیده، بیان و قلم و هر آزادی‌ای كه برای یك مسلمان متصوریم، بهره مند است.

آزادی مطبوعات

در اندیشه سیاسی امام خمینی مطبوعات نقش بسیار مهمی در جامعه دارد. او مطبوعات را منعكس‌كننده آرمان‌های ملت دانسته و می‌فرماید: «نقش مطبوعات در كشورها منعكس كردن آرمان‌های ملت است. مطبوعات باید مثل معلمینی باشند كه مملكت را و جوانان را تربیت می‌كنند، و آرمان ملت را منعكس می‌كنند.»41

و بر همین اساس ایشان معتقد بود كه: «مطبوعات باید مستقل و آزاد باشند... و همه گونه انتقاد را با كمال بی‌طرفی منتشر سازند.»42

و یا: «مطبوعات در نشر همه حقایق و واقعیات آزادند.»43

در دیدگاه امام نشریات و مطبوعات نباید ابزار دستگاه حاكم باشند و توجهی به نظریات مردم جامعه خویش نكنند. همیشه تاكید ایشان به مطبوعات، حركت در مسیر ملت بوده و معتقد است: «مطبوعات باید یك مدرسة سیار باشند تا مردم را از همة مسائل بخصوص مسائل روز آگاه نمایند، و به صورتی شایسته از انحرافات جلوگیری كنند،... یك بنگاه هدایت باشند.»44

آزادی احزاب

امام خمینی به آزادی احزاب و تشكلها در چهارچوب اسلام و حكومت اسلامی قائل است. او در بدو انقلاب با اشاره مكرر به فعالیتهای آزاد احزاب در حكومت اسلامی، كشور ایران را چنین ترسیم كردند: «كشور اسلامی ایران دارای یك مجلس كه اعضای آن از طریق آرای عمومی مردم انتخاب خواهند شد، خواهد بود و تنها به احزاب و گروههایی اجازة شركت در انتخابات داده خواهد شد كه به منافع ملی احترام بگذارند.»45

به طور كلی در اندیشه امام خمینی احزاب تا مادامی كه علیه مصالح مملكت توطئه نكنند، آزاد هستند و جلو فعالیت آنها گرفته نخواهد شد و با آنها مخالفت نمی‌گردد. او تأكید داشت كه از فعالیت گروههای چپ و ماركسیست‌ها نیز اگر مضر به حال ملت باشد، جلوگیری می‌شود؛ اگر نباشد و فقط اظهار عقیده باشد، مانعی ندارد.46

حتی در شرایط سالهای 1360 امام فعالیت آزاد احزابی را كه علیه كشور قیام مسلحانه نكرده بودند، مجاز می‌دانستند و می‌فرمودند: «بعض احزابی كه انحرافی هستند و ما آنها را جزء مسلمین هم حساب نمی‌كنیم، مع‌ذلك، چون بنای قیام مسلحانه ندارند و فقط صحبتهای سیاسی دارند، هم آزادند و هم نشریه دارند به طور آزاد. پس بدانید كه این طور نیست كه ما با احزاب دیگری، با گروههای دیگری، دشمنی داشته باشیم. ما البته میل داریم كه همة گروهها و همة احزاب به اسلام برگردند و راه مستقیم اسلام را پیش بگیرند و همه مسلم بشوند. بر فرض اینكه نشدند، مادامی كه آنها با ما جنگی ندارند و با كشور اسلامی جنگی ندارند و در مقابل اسلام قیام مسلحانه نكرده‌اند، به طور آزاد دارند عمل می‌كنند و به طور آزاد حرفهای خودشان را دارند می‌زنند.»47

پی‌نوشتها:

1. عاطفه پهلوان، آزادی و دموكراسی در اندیشة امام خمینی، با مقدمة سیدمحمد موسوی خوئینی، تهران: مؤسسة نشر و تحقیقات ذكر، چاپ اول، 1379، ص6.
2. ر.ك. امام خمینی، طلب و اراده، ترجمه احمدی فهری، تهران: مركز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362، ص 77.
3. همان، ص 75.
4ـ همان، ص 59.
5ـ طلب و اراده، ص 74.
6ـ صحیفه امام، ج 3، ص 510.
7ـ آنتونی بلاستر، لیبرالیسم غرب، ترجم عباس آگاهی، تهران، نشر مركز، 1367، ص 82.
8ـ صحیفه امام، ج 10، ص 94.
9ـ همان، ج 3، ص 510.
11و 10ـ همان، جد 5، ص 387 و 419.
12 و 13ـ همان، ج 3، 406ـ407 و 510
14ـ «خواه سپاسگزار باشد و خواه ناسپاس» (انسان:3) كه بنده كننده مختار و آزاد بودن در گزینش راه است.
15ـ نهج‌البلاغه، نامه 31.
16ـصحیفه امام، ج12، ص 283.
17ـ همان، ج 5، ص 243.
18ـ همان، ص 43؛ آزادی در اندیشه امام خمینی، 261ـ 262.
19. همان، ج 11، ص 42ـ43.
20. همان، ج 6، ص 466.
21 و 22. همان، ج 5، 32ـ33 و 43.
23. همان، ج 4، ص 1ـ2.
24. همان، ج 5، ص 387ـ388.
25. ابوجعفر محمد بن یعقوب كلینی، الكافی، ج1، ص 134.
26. امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 181.
27. طلب و اراده، همان، ص 74.
28. صحیفه امام، ج 4، ص 242.
29. همان، ج7، ص 231 و 15.
30. همان، ص 367ـ 368.
31. همان، ج 4، ص 242.
32. شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، ج11، ص 187.
33. آیزایا برلین، چهار مقاله دربارة آزادی، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ اول، 1368، صص 249ـ250.
34. سید محمدباقر صدر، آزادی در قرآن، (ضمیمه نقش پیشوایان شیعه در بازسازی جامعه)، ترجمه‌هادی انصاری، تهران: انتشارات روزبه، بی‌تا، ص 24 و نیز آنچه برای تو خواستم یا بهترین مقالات، ترجمه سید نورالدین شریعتمداری، قم: دارالكتاب، بی‌تا، 51ـ52.
35. صحیفه امام، ج 3، ص 510.
36. همان، ج 5، ص 387.
37. همان، ج 18، ص 413.
38. صحیفه امام، ج 6، ص 262.
39. همان، ج 12، ص 324.
40. همان، ج 4، ص 435.
41. همان، ج 7، ص 323.
42. همان، ج 12، ص 208.
43. همان، ج 4، ص 266.
44. همان، ج 18، ص 61.
46 و 45. همان، ج 5، ص 446 و 520.
47. همان، ج 14، ص 343.