تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://rah-e-emam.blogfa.com/

آزادی و اختیار یكی از ابعاد وجودی انسان و بهتر آن است كه گفته شود در كنار عقل و خرد، ركن دیگر وجود انسان می‌باشد و انسانیت انسان جز بدان تحقق نخواهد یافت. به بیانی آن یكی از طبیعی‌ترین حقوق انسان است كه خداوند همزاد با وی آفریده است.1

امام علی (ع) می‌فرماید: «لاتكن عبد غیرك و قد جعلك‌الله حرّا: و هرگز بنده‌ دیگری مباش، در حالی كه حقیقتاً خداوند یكتا تو را آزاد قرار داده است.»15

در این دید، آزادی جعل خداوند است و جعلی است تكوینی كه ریشه در نهاد و ذات انسان دارد. نتیجه این اصل كه آزادی، حقی فطری و خدادادی برای بشر می‌باشد، این است كه دولت‌ها باید دغدغه‌ تأمین آزادی همه‌جانبه شهروندان را داشته باشند و آن را تضمین كنند. بر همین اساس امام خمینی در این‌باره فرموده است: «آزادی‌ها در حدود قوانین مقدس اسلام به بهترین وجه تأمین می‌شود.»16

از نظر امام خمینی آزادی قابل نادیده انگاشتن نیست، بنابراین شایسته نیست كه مردم از آن صرف‌نظر كنند، آزادی نه چیزی است كه حكومت به مردم داده باشد و نه چیزی است كه حكومت مجاز باشد آن را از مردم سلب نماید. پس آزادی حقی است خدادادی كه مردم باید آن را طلب و حكومت‌ها باید آن را رعایت كنند. لذا می‌فرماید: «اولین چیزی كه برای انسان هست، آزادی در بیان است، آزادی در تعیین سرنوشت خودش است.»17

و در بیانی دیگر می‌گوید: «استقلال و آزادی دو چیزی است كه ... از حقوق اولیه بشر است و همه بشر این را مُطالب هستند، آن كه سلب می‌كند این را از مردم، وحشی است.»18

2ـ آزادی به مثابه مبنای نظم و امنیت شهروندان: در اندیشه امام خمینی حكومت و تشكیل جامعه مدنی یا مدینه از سوی انسان‌ها برای پایان دادن به وضعیت هرج و مرج، ستم و بی‌عدالتی و بی‌نظمی و ناامنی است. انسان به این دلیل در برابر اقتدارات حكومت تسلیم می‌شود كه محیط زندگی‌اش امن گردد و در چنین محیطی بتواند به تحصیل حقوق و رشد استعدادهای خویش نایل آید.

ضرورت تشكیل حكومت برای تحقق آزادی، گسترش عدالت، تعلیم و تربیت شهروندان، حفظ نظم، رفع ستم و جلوگیری از تجاوز بیگانگان از بدیهی‌ترین احكام عقلی است كه مورد تایید شرع و وحی نیز قرار گرفته است. جایگاه و ارزش امنیت در جامعه، در نگاه امام به گونه‌ای است كه وجود امنیت در جامعه را پیش‌شرط همه لذت‌ها و خوشی‌های دنیوی قلمداد می‌كند و معتقد است سعادت دنیوی بدون وجود امنیت، امكان‌پذیر نیست و به این دلیل دولت اسلامی را موظف به تأمین سعادت دنیوی شهروندان و ضامن حفظ امنیت آنان می‌داند؛ او در این مورد سخن از اطمینان به میان می‌آورد كه همان امنیت همه‌جانبه است و می‌فرماید: «من به شما برادرها مژده می‌دهم كه چنانچه ما با هم برسیم به آنجایی كه محتوای اسلام در این مملكت هم جا پیاده شود، یك حال طمانینه و حال اطمینان به ملت، اطمینان به كشور، اطمینان به همه چیز كشور حاصل می‌شود كه سرآمد همه خوبیهاست. انسان اگر چنانچه همه خوشی‌ها را داشته باشد، لكن حال اطمینان نداشته باشد، متزلزل باشد، تمام آن خوشی‌ها تلخ می‌شود... این طمأنینه روحی، بهترین چیزی است كه برای انسان هست.»19

بر همین اساس امنیت و آزادی به هم ارتباط می‌یابند و هر یك بدون دیگری بی‌معنا خواهند بود؛ آزادی اساس امنیت است و امنیت باعث فعلیت و شكوفایی آزادی و تحقق آن در وجود فرد و جامعه می‌گردد. بنابر این آزادی این است كه فرد با احساس امنیت بتواند از ‌آزادی‌اش به طور صحیح بهره‌برداری كند، وگرنه آزادی همراه با اضطراب و ترس معنی ندارد: «آزادی در حدود ضوابط است... در حدود قواعد و قوانین آزادی هست، یعنی شما دیگر از كسی... نمی‌ترسید... این به این معنا ـ الحمدالله ـ ما الان آزادیم.»20

بدین ترتیب، در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) آزادی همراه با امنیت و به عنوان اساس و پایة آن، نه تنها یك اصل ارزشمند و قابل احترام است كه باید پاس داشته شود، بلكه یكی از اهداف اصلی تأسیس حكومت است كه امنیت در جامعه راه تحقق آن را هموار می‌سازد.

3ـ آزادی به مثابة یكی از اركان تمدن و توسعه جامعه

ارزش و اهمیت آزادی در نگاه امام(ره) به گونه‌ای است كه آن را یكی از اركان اساسی تمدن می‌داند. تمدن نیز آن ارزشی است كه در صورت نبود آن چیزی جز توحش ـ كه همه انسانها به حكم فطرت از آن تنفر دارند ـ باقی نخواهد ماند. به عقیده حضرت امام آزادی و توحش با سلب آزادی برابر و جامعه غیر آزاد با جامعه وحشی یكسان است: «اول مرتبة تمدن، آزادی ملت است. مملكتی كه آزادی ندارد، تمدن ندارد. مملكتی كه استقلال ندارد... نمی‌شود گفت یك مملكت متمدن. مملكت متمدن آن است كه آزاد باشد، مطبوعاتش آزاد باشد، مردم آزاد باشند در اظهار عقاید و رأیشان...»21

در بیانی دیگر نیز سلب‌كننده آزادی را وحشی می‌داند و می‌فرماید: «آن كه سلب می‌كند این را از مردم، وحشی است. آن كسی كه این حق را می‌خواهد، آن متمدن است.»22

امام آنقدر بر ارزش و اهمیت آزادی پا می‌فشارد و آن را برای یك جامعة متمدن، مرفه و سعادتمند ضروری می‌داند كه با استبداد مصلحت‌اندیشانه نیز مخالفت می‌ورزد و درنظر دارد كه حتی برای توسعه و پیشرفت جامعه نباید آزادی را سلب كرد. پیشرفت و توسعه جامعه خوب است ولی نباید برای كسب آن اختناق ایجاد كرد. به این ترتیب او نظر خود را مبنی بر توسعه‌ای كه مبتنی بر آزادی است، اینگونه اعلام می‌نماید: «ما وقتی از اسلام صحبت می‌كنیم، به معنی پشت كردن به ترقی و پیشرفت نیست، بلكه عكس آن صحیح است. به عقیده ما اساساً اسلام یك مذهب ترقیخواه است؛ ولی ما دشمن رژیم‌هایی هستیم كه تحت عنوان تجددخواهی، روش دیكتاتوری و ظلم را درپیش می‌گیرند... قبل از هر چیز، فكر می‌كنیم كه فشار و اختناق، وسیله پیشرفت نیست.»23

4ـ آزادی به مثابة ركن و نتیجه یكتاپرستی

امام خمینی در بیان ارزش آزادی به اساسی‌ترین ركن دین و عالی‌ترین اصل اعتقادی، یعنی توحید اشاره می‌كند و آزادی را ركن و نتیجه آن می‌داند؛ چرا كه در چنین نگرشی اعتقاد به خدایی یگانه به آزادی انسان از قیود، بندها، هوسها و اغیار برای او می‌انجامد و سلب آزادی انسان برای او شرك را به ارمغان می‌آورد: «مهمترین و باارزش‌ترین اعتقادات ماست ـ اصل توحید است. مطابق این اصل، ما معتقدیم كه خالق و آفریننده جهان و همه عوامل وجود و انسان تنها ذات مقدس خدای تعالی است كه از همه حقایق مطلع‌ است و قادر بر همه چیز است و مالك همه چیز. این اصل به ما می‌آموزد كه انسان تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسلیم باشد و از هیچ انسانی نباید اطاعت كند مگر اینكه اطاعت او اطاعت خدا باشد؛ بنابر این هیچ انسانی هم حق ندارد انسانهای دیگر را به تسلیم در برابر خود مجبور كند و ما از این اصل اعتقادی، اصل آزادی بشر را می‌آموزیم كه هیچ فردی حق ندارد انسانی و یا جامعه و ملتی را از آزادی محروم كند، برای او قانون وضع كند، رفتار و روابط او را بنا به درك و شناخت خود كه بسیار ناقص است و یا بنا به خواسته‌ها و امیال خود تنظیم نماید. و از این اصل ما نیز معتقدیم كه قانونگذاری برای بشر تنها در اختیار خدای تعالی است.»24

5ـ آزادی به مثابه فطرت انسان

پذیرش این نكته كه هر موجودی با خصوصیاتی خلق می‌شود و به واسطه آن از سایر موجودات ممتاز می‌گردد، یا اینكه انسان حقیقتی (یا موجودی) است كه بدون حد و مرز و ویژگی‌های خاص ‌آفریده نشده و این بیان كننده فطرت انسان است؛ فطرتی كه با آزادی او نه تنها مغایرت ندارد، بلكه آزادی و اختیاربخش جداناپذیری از آن را تشكیل می‌دهد؛ زیرا در انسان‌شناسی عرفانی ـ دینی به نقطه‌ای می‌رسیم كه انسان را عصارة همه موجودات و اشرف مخلوقات و نهایتاً خلیفه خداوند بر روی زمین می‌دانیم؛ خلیفه‌ای كه سجده او بر همه ‌آفریدگان واجب می‌گردد، تا آنجا كه عبادت چندین هزار ساله موجودی از موجودات به جرم سجده نكردن بر او محو می‌شود و از پیشگاه مقام الهی و بارگاه كرامت طرد می‌گردد. انسان موجودی است كه اطاعت از او چون اطاعت از خالق است. به راستی انسان تنها موجودی است كه با دو دست جمال و جلال خداوند به منصه ظهور و خلقت راه یافته و سپس خالق هستی به این خلقت خود بر خویش مباهات نموده و «فتبارك‌الله احسن الخالقین» می‌گوید: در روایات آمده كه انسان تنها موجودی است كه بر صورت خداوند آفریده شده: «ان‌الله خلق آدم علی صورته»25

و خلقتش به دست خداوند صورت گرفته است: «فقال یا ابلیس ما منعك ان تسجد لما خلقت بیدی: ای ابلیس چه چیز تو را مانع شد كه در برابر آنچه به دستان خویش آفریدم سجده كنی؟ (ص: 75)

پس، از آنجایی كه انسان به صورت خداوند خلق می‌شود، صاحب عقل و شعور است و جانشین او در زمین می‌گرددـ و این جانشینی تكوینی است نه اعتباری ـ پس انسان نیز همانند آفریدگارش دارای اختیار، قدرت و آزادی خواهد بود و هیچ امری به طور تكوینی و فطری نمی‌تواند آزادی او را مخدوش سازد. بنابراین به این دلیل كه خداوند صاحب قدرت، اراده و اختیار است، نماینده و خلیفه او نیز به این صفت موصوف می‌باشد. به علاوه او انسان را به گوهر عقل و اندیشه مزین ساخته و در او نفس ناطقه قرار داده است. تعقل و اندیشه جز بدون آزادی و اختیار تحقق‌پذیر نیست؛ چه آزادی شرط عاقل و خردمند بودن است. آری، آزادی بخشی از فطرت موجودی انسان را تشكیل می‌دهد و جزو احكام فطرت انسان است. و چون سایر احكام فطری از جمیع احكام بدیهیه بدیهی‌تر است؛ زیرا در تمام احكام عقلیه حكمی كه بدین مثابه باشد كه احدی در آن خلاف نكند و نكرده باشد، نداریم.26

آزادی بدین معنا مغایرتی با اراده و مشیت الهی نیز ندارد، چه نه در عرض مشیت او كه در طول آن است و به تعبیر امام خمینی: «بلكه به گونه‌ای است كه مشیت ممكن ظهور مشیت خدا و عین ربط و تعلق به مشیت خداست.»27

پس آزادی فطری انسان در طول اراده و مشیت حق‌تعالی است و بر همین اساس خواست انسان جز خواست خدا نمی‌باشد و چنین اراده‌ای طبعاً مستقل از اراده الهی نیست. از طرفی به دلیل اینكه اراده‌اش در عرض ارادة خدا قرار ندارد، مجبور و مقهور نیز نیست. همچنین در نگاه حضرت امام عواملی چون تفاوت انسانها در تشكیل خانواده، محیط اجتماعی و طبیعی، وراثت، پاكی و ناپاكی رحم، محیط خانوادگی و تربیتی و غیره نمی‌توانند مانع آزادی فطری و خدادادی انسان گردند. پس انسان مقهور این عوامل نیز نیست. به همین دلیل به طور فطری انسان را موجودی آزاد می‌داند: «انسان واقعی ملت مسلمان، فطرتاً یك انسان آزاد شده است...»28

و یا در بیانی دیگر از آزادی به عنوان بزرگترین موهبت الهی یاد می‌كند: «آزادی، بزرگترین موهبت الهی كه الآن ملت ما از آن برخوردار است.»29

و یا «آزادی، بهترین نعمتی است كه خدا برای بشر قرار داده.»30

همچنین حق بودن آزادی برای انسان بیان‌كننده یك اصل اساسی است و آن اینكه، آزادی مسأله‌ای است فطری و طبیعی؛ بدین معنا كه انسان به طور ذاتی آزاد آفریده شده است و حق دارد كه آزاد باشد و آزادانه زندگی نماید. امام به صراحت این موضوع را متذكر می‌شود: «یكی از بنیادهای اسلام، آزادی است... فطرتاً یك انسان آزاد شده است.»31

به طور كلی حریت و آزادی قدرت عمل داشتن و نفوذ اراده نیز از اموری است كه انسان همواره خواستار و مفطور به آن است، و چون این خواستة فطری در این دنیا ظهور تام و تمام ندارد، بنابراین عالمی را می‌طلبد كه در آن عالم «فعال مایشاء» و «حاكم مایرید» و ارادة او ساری و جاری باشد و ركن او چون امر خالق به فعلیت برسد و یكون گردد: «جناح عشق به راحت، و عشق به حریت، دو جناحی است كه به حسب فطره‌الله غیرمتبدله در انسان ودیعه گذاشته شده كه با آنها انسان طیران كند به عالم ملكوت اعلی و قرب الهی.»32