تبیان، دستیار زندگی

تأثیر شعایر دینی بر بهداشت روانی جوانان

  با کمک گرفتن از دین، نماز و نیایش، انسان به منبع بی‌پایان قدرت الهی وابسته شده و احساس اعتماد به‌نفس کرده، آغاز به فعالیت می‌کند و هرگز ناامیدی را به خود راه نمی‌دهد.

چکیده

با پیشرفت فنّاوری و صنعتی‌شدن جامعة انسانی و تغییرات تمدن، بر میزان اضطراب و دیگر اختلالات روانی و جسمی افزوده شده است. همگام با پیشرفت‌های جهان معاصر در تشخیص و درمان اختلالات جسمی و روانی، ابزارها و فنون مختلفی گسترش یافته‌اند که در کاهش مشکلات مختلف مؤثر بوده‌اند. درکنار همة این ابزارها و فنون تشخیصی و درمانی، از دیرباز، شعایر مذهبی و دینی، ازجمله دعا، نیایش و نماز، جایگاه خود را در آرامش و اطمینان قلبی و بهداشت روانی، حفظ نموده است.

از دیدگاه اسلام، معیار سلامت روانی تحت عنوان رشد بکار رفته است. اصطلاح رشد به‌معنای قائم به خود بودن، هدایت، نجات، صلاح و کمال، آمده است. راه‌های تأمین بهداشت روانی از دیدگاه اسلام، عبادت، توکل به خداوند، زیارت، روزه گرفتن و... هستند که می‌توانند با ایجاد امید و تشویق افراد به نگرش مثبت به موقعیت‌های فشارزای روانی، باعث آرامش درونی افراد شوند. تأثیر این‌گونه شعایر دینی بر جسم و روان،‌ از دیدگاه فیزیولوژی ثابت شده است و هم پیامدهای روان‌شناختی و اجتماعی آنها در جوامع مختلف کاملاً روشن است.

کلیدواژه‌ها: شعایر دینی، آرامش و اطمینان قلبی، بهداشت روانی.

چگونگی اثرات مذهب و شعایر دینی و مذهبی بر روان و جسم

پرسش این است که شعایر دینی و مذهبی به‌چه‌علت و با چه راه‌کار‌هایی می‌توانند بر روان و جسم انسان تأثیرهای مثبتی داشته باشند؟ عوامل فرهنگی و اجتماعی، از طریق مکانیسم کورتیکووجتایتو (قشری ـ ‌نباتی) باعث تغییر فیزیولوژیکی می‌شوند. بدین معنا که محرک‌های محیطی، خواندن نماز، ذکر و... . از راه مراکز قشری مغز و ارتباط متقابل آنها با مراکز غدد تالاموس وهیپوتالاموس، مفهوم و رنگ عاطفی پیدا می‌کنند.از سوی دیگر، این مراکز با غدة هیپوفیز در ارتباط‌اند و هیپوفیز فعالیت غده‌های دیگر، از جمله غدد تیرویید و فوق‌کلیوی را تنظیم می‌کند. بدین‌صورت، یک امر محیطی و اجتماعی از طریق مکانیسم کورتیکو و جتایتو، در یک پدیدة فیزیولوژیک اثر می‌گذارد.

این بدین معناست که تحریک هیپوفیز توسط هیپوتالاموس و آن ‌هم با تأثیر گذاشتن بر از قشر مغز و ترشح هورمون‌های استرس‌زا باعث می‌‌شود که فرد در برابر فشارهای روانی مقاومت نشان دهد. همین فرآیند با تأثیر گذاشتن بر غدة تیرویید و غدد دیگر، باعث افزایش سوخت‌وساز بدن، و افزایش انرژی جسمی و روانی می‌گردد.حتی در بررسی‌های انجام‌شده، مشخص شده است که دعا، نیایش و دیگر شعایر دینی و انواع مدیتیشن‌ها، با استفاده از راه‌کار کورتیکو و جتایتو بر روی سلول‌های دفاعی بدن، همچون پادتن‌ها اثرگذاشته و مقاومت بدن را در برابر بیماری‌های جسمی مزمن، مانند سرطان، و بیماری روانی مزمن، همچون اسکیزوفرنی افزایش می‌دهد.

برگین (1991) معتقد است که اندیشة مذهبی، به دلایل زیر، تأثیرات مثبت و پیامدهای مناسب بر وضعیت روان شناختی افراد دارد:

1. مذهب معنایی برای زندگی فراهم می‌سازد (چیزی که بتوان برای آن زیست و برای آن مرد)؛

2. امید و خوش‌بینی را فراهم می‌آورد؛

3. به افراد مذهبی، احساس کنترل توسط خداوند را می‌دهد که احساس عدم کنترل شخص را جبران می‌کند؛

4. راه و روش زندگی بهتر را برای فرد فراهم می‌آورد؛

5. هنجارهای مثبت اجتماعی ایجاد می‌کند که خود، حمایت‌های اجتماعی را برمی‌انگیزند.

ازسوی‌دیگر، راه‌کارهای موجود در شعایر دینی و مذهبی، همچون آرام‌سازی و تخلیة هیجانی، از راه‌کار‌هایی هستند که باعث آرامش و کاهش دردهای جسمی و روانی می‌شوند.

1. آرام‌سازی: همان‌گونه که ذکر شد، آرام‌سازی دینی اساساً شیوه‌ای مطلوب برای کاهش دردهای بشری است. یکی از مصادیق ایجادکنندة آرامش در فرهنگ اسلامی، نماز است. در احادیث و روایات فراوانی، مسئلة دست‌یابی به آرامش به وسیلة نماز، در سیرة ائمه و معصومین‌علیهم‌السلام آورده شده است؛ برای مثال، داستان بیرون کشیدن تیر از پای حضرت علی‌علیه‌السلام هنگام نماز یا زمانی که پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگام نماز به بلال می‌فرمودند: ای بلال، ما را به آرامش برسان، مواردی از مسئلة آرام‌سازی هستند.

همچنین، در احوال بزرگانی چون شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا آمده است که هرگاه در حل مسئله‌ای فرومی‌ماند، دو رکعت نماز به‌جای می‌آورد. نماز از جمله عباداتی است که در ایجاد حالتی از آرام‌سازی کامل، آرامش روان و آسودگی عقل در انسان نقش اساسی دارد.حالت آرام‌سازی، آرامش روان و آسودگی ناشی از نماز، از نظر روان‌شناسان، دارای اهمیت است؛ افزون بر این، مؤمن پس از نماز، به دعا و نیایش به درگاه باری تعالی (تعقیبات نماز) می‌پردازد که این، خود به تداوم آرامش روانی برای مدتی پس از نماز کمک می‌کند.

2. تخلیة هیجانی: یکی از جنبه‌های ارزنده و مهم نهادهای مذهبی، وابستگی و دل‌بستگی روحانی شدیدی است که یک مذهب به پایه‌های اصول اعتقادی آن دارد؛ به‌گونه‌ای‌که خالصانه و آگاهانه به آن عشق ورزیده، دستورهای آن را تعبداً اجرا می‌کند. یکی از مصادیق این عشق و اعتقاد را می‌توان در زیارتگاه‌ها و قبور ائمه‌علیهم‌السلام و امام‌زاده‌ها، همچون مشهد مقدس دید.

در این مکان مقدس، همه‌ساله زائران بسیار زیادی اعم از پیرو جوان سر از پا نشناخته و نیازمند و معتقد، خالص، سرشمار از هیجان‌ها و احساسات مذهبی، گرد حرم مطهر تجمع می‌کنند و بجز دعاهایی که به صورت گروهی یا فردی خوانده می‌شوند، بیشتر زائران،‌ محکم به ضریح چسبیده، آن را می‌بوسند و در آغوش می‌کشند و امام را با تمام آرزوها و غصه‌های خود مورد خطاب قرار می‌دهند و به یاری می‌طلبند.

اثرات روانی برقراری چنین ارتباطی با امام‌علیه‌السلام موضوعی واقعی است و این تجربه، اغلب با علاقه، وفاداری و خلوص نیت فرد ارتباط دارد. بدیهی است که از نظر مذهب شیعه، غیر از برداشت‌های بالا، نکات واهداف عمیق‌تری نیز در زیارات عتبات متبرکه نهفته است.در فرایند زیارت و در آغوش کشیدن ضریح، راه‌کار کورتیکو و جتایتو بکار می‌افتد و همان اثرات فیزیولوژیکی دعا و نیایش، یعنی افزایش سلول‌های دفاعی بدن و افزایش فعالیت غدد مختلف بدن، ایجاد می‌شود.

نتیجه‌گیری

در این بررسی اجمالی تلاش شده است تا با مروری کوتاه، مبانی نظری و تحقیقی موجود، دربارة تأثیر شعایر دینی (دعا، نیایش، زیارت و...) بر بهداشت روانی بررسی شود:

1. عقیده بر این است که یکی از راه‌های اساسی و پراهمیت که بشر می‌تواند به ‌کمک آن از ابتلا به بیماری‌های جسمی، روانی و اجتماعی پیشگیری کند، دعا، نیایش و نماز به بارگاه حق‌تعالی است. با کمک گرفتن از دین، نماز و نیایش، انسان به منبع بی‌پایان قدرت الهی وابسته شده و احساس اعتماد به‌نفس کرده، آغاز به فعالیت می‌کند و هرگز ناامیدی را به خود راه نمی‌دهد.

2. همة فعالیت‌های بدن تحت تأثیر دو سیستم عصبی و هورمونی قرار دارد. هرگونه اطلاعات واردشده به سیستم عصبی، نخست در بخش‌های مختلف مغز تجزیه و تحلیل قرار می‌‌شوند و بر اساس نوع اطلاعات، واکنش‌های متفاوتی به آنها داده می‌شود که این اثرات، یا از طریق راه‌های عصبی و یا هورمون‌های ترشح‌شده از غدد انجام می‌گیرند.

3. سیستم قشری ـ نباتی یک سیستم مغزی است که از طریق آن، می‌توان تأثیرات مطلوب شعایر دینی را تبیین کرد. توسل به امامان، دعا، نماز، و زیارت، ابتدا توسط قشر مغز دریافت می‌شوند و با توجه به نیت و قصد نیروبخشی و افزایش توانایی، این اطلاعات در سیستم عصبی تجزیه و تحلیل می‌‌گردند و به سیستم ایمنی و غدد دستور صادر می‌شود که در برابر فشار روانی یا بیماری مقاومت نشان دهد. سلول‌های دفاعی بدن، از سیستم‌های مختلف ترشح می‌شوند و هریک از آنها، فعالیت خود را در اعضای مختلف انجام می‌‌دهند؛

4. با توجه به بررسی‌های انجام‌شده در مسائل دینی و علمی، می‌توان گفت که برای انجام پژوهش‌های دینی و علمی، می‌توان پیش‌فرض‌های لازم را از احادیث، روایات و آیات قرآنی برگرفت و براساس آنها، فرضیه‌های علمی تدوین و سپس به مرحلة آزمایش گذاشته شوند؛ بنابراین، می‌توان براساس پیش‌فرض‌های دینی، علمی را بنا نهاد؛ چراکه در دین، در زمینة تأثیرات مثبت و مضر بسیاری از یافته‌های نوین علمی، مطالبی نهفته بود که با پیشرفت علم و فنّاوری، بیشتر آنها تأیید شده‌اند.

شهنام ابوالقاسمی

منبع: دوفصلنامه اسلام و پژوهش¬های تربیتی شماره3