تبیان، دستیار زندگی

بحث استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی بیشتر به كشورهای در حال توسعه مربوط می‌شود.در این مقاله استدلال شده كه نه تنها استقلال اقتصادی پیوندی عمیق با استقلال سیاسی دارد. بلكه شرط لازم برقراری آن، استقلال سیاسی است. متعاقب گذر از سطح خاصی از بلوغ استقلال سیاسی، زمینه نمو استقلال اقتصادی فراهم می‌گردد...

ب. نسبیت استقلال
طرفداران این نظریه چنین استدلال می‌كنند كه كسب استقلال كامل و توانایی حفظ و تداوم آن كار مشكلی است، هر چند كه كسب استقلال در سایه تلاش‌ها و فداكاری‌ها مقدور باشد، بویژه در امور داخلی این امر آسانتر است چرا كه ساقط نمودن یك حكومت ضد مردمی اعم از سلطه‌گران خارجی و مستبدین داخلی از سوخت مایه‌های (انرژی)احساسی و حماسی برخوردار است.هواداران این نظریه معتقدند كه:دولت برخوردار از استقلال نسبی در صورت ناتوانی از تأمین نیازهای گوناگون كشور می‌تواند در بعد سیاسی، مستقل و در سایر ابعاد، وابسته باشد. (7)

مفروض نظریه‌پردازان فوق آن است كه می‌توان مسائل اقتصادی و صنعتی را از مسایل سیاسی جدا كرد، هر چند كه این امر غیرممكن نیست ولی امكان آن در روابط كشورهای شمال-شمال یعنی دول صنعتی شده بیشتر است تا در روابط جنوب-شمال. كشورهایی چون فرانسه و آلمان علیرغم نیاز صنعتی كه به همدیگر دارند سلطه سیاسی در میان آنها نیست، اما همین دولت‌ها در روابط خود حاضر نیستند با كشورهای جنوب چنین معامله كنند، به گونه‌ای كه امریكا حاضر نشد كمك‌های فنی و مالی احداث سد اسوان را بدون گرفتنامتیازی سیاسی در اختیار جمال عبدالناصر قرار دهد.البته اگر همین كشورهای جنوب از قدرت دیپلماسی و چانه‌زنی برخوردار باشند، می‌توانند بر اساس نظریه بالا عمل كنند؛مثلاً علیرغم وابستگی نظامی-تسلیحاتی سوریه به شوروی هرگز سوریه جزء اقمار شوروی نبود، و این جدا از نیاز روس‌ها برای داشتن متحد به عنوان دروازه‌ای برای ورود به خاورمیانه، از هوشیاری دیپلماتیك سوری‌ها نتیجه می‌شود.

ج. نفی استقلال
هواداران این نظریه معتقدند كه با«گسترش ارتباطات، رشد سریع علوم و فنون، مسائل جامعه بشری آن چنان به هم پیوند خورده‌اند كه عملاً مرزهای جغرافیای و تقسیم بندی منطقه‌ای و قاره‌ای معنا و مفهوم واقعی خود را از دست داده‌اند.رفاه طلبی روز افزون افزایش درخواست‌های مختلف برای استفاده از تسهیلات زندگی و به موازات آن محدودیت‌ها، فقدان كارهای مناسب، امكان ادامه حیات جامعه مبتنی بر نیاز و امكانات داخلی را منتفی ساخت.» (8) دهكده‌گرایان جهانی از هواداران مشهور این نظریه هستند.در ارزیابی باید گفت:این نظریه بیش از حد، آرمان‌گرایانه است و شواهد تجربی آن بیش از آن كه بر شواهد عینی و مدارك حقیقی مبتنی باشد، برگرفته از تخیل و آرزوی طراحان نظریه است.اروپای غربی كه همگراترین ناحیه جهان محسوب می‌شود، هنوز نتوانسته است مفاهیمی چون پول، ارتش و امنیت ملی را به سطح منطقه‌ای برساند.هنوز موردی پیش نیامده تا مرزهای فرانسه مورد حمله یكی از دول شمال افریقا قرار بگیرد تا ببینیم آیا سرباز آلمانی و انگلیسی حاضراست دوشادوش سربازان فرانسوی بجنگد یا خیر؟سایر مناطق كه جای خود دارد.لذا این نظریه غیرواقع‌گرایانه و مردود است.

عوامل استقلال
الف. نظام اعتقادی - فرهنگی
مراد از نظام اعتقادی و فرهنگی؛مجموعه باورها، ارزش‌ها، بینش‌ها، گرایش‌ها، آداب و رسوم، افسانه‌ها، حماسه‌های تاریخی، احساسات مشترك یك ملت است كه مبنای كنشگری سیاسی آنها قرار می‌گیرند.این مجموعه در حكم مجموعه علائم راهنماست كه بازیگران سیاسی و اجتماعی هر ملت را در تعیین نوع رفتارها در عرصه سیاست داخلی و خارجی یاری می‌رساند.ملت‌هایی كه از نظام اعتقادی قوی برخوردارند پیروانشان به آن فرهنگ عشق ورزیده، تعصب نشان می‌دهند، حتی اگر از نظر نظامی مغلوب شوند ولی از نظر فرهنگی-فكری غالب خواهند بود.ملت ایران بارها در برابر مهاجمان مغلوب شد، اما با داشتن اصالت اعتقادی و اعتصام به آن خود را نجات داد.مغلوب‌سازی امپراتوری اسكندر مقدونی، اقدام به جنبش‌های ملی پس از 200 سال سلطه اعراب و تشكیل سلسله‌های ایرانی، هضم و جذب فرهنگ صحرانشینی و خشونت‌پرور مغولی و پرورش انسان‌های تمدن‌ساز و فرهنگ دوست نمونه‌ای از نقش اعتقادات و اصالت آنها در استقلال است.بدین ترتیب، نظام اعتقادی- فرهنگی در تكوین و استمرار تاریخی ملیت یك ملت و مآلاً استقلال آن نقشی اساسی دارد.این امر را در استمرار مردم چچن بخوبی می‌بینیم به گونه‌ای كه در تاریخ مبارزات این قوم، نقش این عامل غیرقابل انكار است. «طریقه نقشبندیه در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هیجدهم میلادی یعنی دوره توسعه طلبی روس‌ها در قفقاز به چچن راه یافت و همین امر باعث شد كه«غروه»یا «جهاد»به وسیله مؤثری برای مقاومت در برابر روس‌های كفار بدل شد.» (9)

با این همه اگر تحولات ارتباطی دهه‌های آخر قرن بیستم مد نظر قرار گیرد، بخوبی درمی‌یابیم كه هیچ واحد سیاسی در جهان معاصر، نظام اعتقادی یكسانی ندارد.از آنجا كه اعتقادات افراد و گروهها عموماً متفاوت است، بنابراین اشتراك اعتقاد به معنی دقیق كلمه به صورت مطلق نمی‌تواند وجود داشته باشد تا بتواند عامل اساسی وحدت و استقلال گردد، مگر در شرایط خاصی كه فشارهای خارجی در محیطی متخاصم، این وجه عقیدتی را متمركز، متبلور و محوری سازد.در واقع شریك بودن در خیر و شرّ یك‌ گروه در یك سرزمین، عامل اصلی وابستگی و استقلال است.

ب. رهبران و نخبگان سیاسی
هر چند نظریه توماس كارلایل كه قهرمانان را سازنده تاریخ معرفی می‌كند، با توجه به عدم پذیرش علت واحد در فلسفه علوم اجتماعی از خاصیت مطلق برخوردار نیست، ولی بخش مهمی از تحولات تاریخ معلول اندیشه و عملكرد سرآمدان، رهبران و برجستگان هر قوم و ملت است، برجستگانی كه خود محصول پویش اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه خود هستند.زمانی كه ایران مورد هجوم و اشغال اسكندر مقدونی قرار می‌گیرد، در حالی كه داریوش سوم كشتهشده بود، جنبش مقاومت، به وسیله یكی از نخبگان نظامی به نام«آرویو برزن»رهبری گردید كه هر چند ناكام ماند ولی ضربات سختی وارد ساخت، اعلام حكومت ایران به وسیله طاهر ذوالیمینین، مقاومت دلاورانه جلال الدین خوارزمشاه در برابر یورش مغولان، ایجاد نهضت و سلسله صفویه به وسیله شاه اسماعیل، نجات كشور از قعر حضیض به اوج عزت به وسیله نادرشاه افشار، داده‌های تاریخی ای مملو از نقش آفرینی رهبران و قهرمانان و نخبگان نظامی-سیاسی در تحقق استقلال می‌باشد. در تاریخ ملت‌های دیگر نیز این فرضیه قابل اثبات می‌باشد.هر گاه ستم ناشی از استیلای ستمگران تحمل‌ناپذیر می‌شد، گستاخی از میان جمعیت ندای اعتراض سر می‌داد و به یاری آنها استقلال كشور خود را تأمین می‌كرد.نقش گاریبالدی در استقلال و یكپارچگی ایتالیا در قرن نوزدهم، نقش مارشال تیتو در رهایی بخشیدن یوگسلاوی سابق از زیر سلطه آلمان نازی، فداكاریهای مهاتما گاندی و جواهر لعل نهرو در استقلال هند از استعمار انگلستان، مبارزات قهرمانانه پاتریس لومومبا علیه استعمارگران بلژیكی در كنگو و هزاران مورد دیگر حكایت از آن می‌كند كه توده‌ها هر قدر هم آماده قیام و شورش و اعتراض باشند تا رهبری آنها را هدایت، سازماندهی و بسیج نكند، كاری صورت نخواهد گرفت، زیرا شخصیت توده‌ها بیشتر از نوع شخصیت تبعی است تا شخصیت مدنی و عقلانی.

ج. نظام آموزشی و پرورشی
سرآمدان، محصول اجتماعی هستند كه در آن زندگی می‌كنند.یكی از ابعاد اجتماع، آموزش و پرورش آن و كلاً محیط علمی-آموزشی است كه افراد اجتماع در آن به سر می‌برند.اگر در حین تكوین مرحله جامعه‌پذیری سیاسی و اجتماعی قهرمانان و حماسه‌های ملی؛شادیها و شكستهای خودی، برتری‌های فرهنگ خودی و معایب گرایش به فرهنگ بیگانه، عشق به میهن و میهن‌دوستی، ضرورت فداكاری در راه آن، در خانواده، مدرسه و دانشگاه و در نهایت در شخصیت شهروندان نهادینه شود، نتیجه‌اش تولید انسان‌هایی با اذهان و افكار ملی مستقل خواهدبود. با این سخنان و مقدمات، نتیجه می‌گیریم كه نظام آموزشی با پرورش مردان و زنان آزادی‌خواه بر اساس ارزش‌های هر جامعه، القای تقدم منافع ملی بر هر چیز در نهاد مخاطبان خود كه مدیران و رهبران فردای كشورند، معرفی قهرمانان و فداكاران ملی برای نسل جوان به جای قهرمانان ممالك دیگر، پرورش نسلمنتقد و انتقادپذیر، حساس به زمان، معتمد به نفس، مسؤولیت‌پذیر، سخت‌كوش، حامل حافظه تاریخی و آینده‌نگر به استقلال كمك می‌كند.

د. موقعیت جغرافیایی
اگر بر روی نظریه جامعه‌شناسان محیطگرا و جغرافیادانان جبراندیش كه افكار و رفتار و كنشهای انسانی را صرفاً تابع عوامل جغرافیایی مانند آب و هوا، سردی و گرمی می‌دانند قدری گرد نسبیت بیفشانیم، هم حقانیت علمی و علمیت آنرا افزایش داده‌ایم و هم واقع‌گرایانه با جغرافیا و اثر آن بر استقلال و عرصه سیاست برخورد خواهیم كرد. محیط جغرافیایی، هم مزیت آفرین و هم مشكل آفرین است. استقلال برخی از كشورها مرهون موقعیت جغرافیایی آنهاست.به عنوان مثال كشور انگلستان از نظر موقعیت جغرافیایی در وضعیت مناسبی قرار دارد.زیرا به اندازه كافی از اروپای قاره‌ای جدا افتاده تا از حملات آنها در امان بماند و از سوی دیگر به فاصله مناسب به آنها نزدیك است تا در صورت لزوم بتواند به آنها حمله كند.موقعیت كوهستانی سوئیس باعث شد كه این كشور از تلاطمات مهم نظامی و سیاسی اروپا جان سالم به در برد، حتی ماجراجویانی چون ناپلئون و هیتلر به فكر تصرف آن نیفتادند، ناپلئونی كه علی رغم باور اسپانیایی‌ها از كوهستان برفی آلپ فراز آمد و پادشاهی دست نشانده بر آن كشور گماشت.از سوی دیگر، انزوای جغرافیایی برخی سرزمین‌ها و دوری آنها از مناطق كلیدی-استراتژیك جهان كمك مهمی به استقلال آنها ر پویش تاریخ كرد.كشور ژاپن، نمونه بارز این مسأله است كه هرگز پدیده استعمار را بر خود ندید؛زیرا نه منابع و معادن زیرزمینی و روی زمینی حساسی(مانند نفت ایران)داشت و نه به مناطق استراتژیك و ژئواستراتژیك نزدیك بود؛ولی همین دو عامل موقعیت جغرافیایی و منابع طبیعی از 1800 تا 1979 مهمترین مانع خارجی عدم استقلال ایران بودند.

موقعیت كوهستانی به عنوان متغیری از مفهوم موقعیت جغرافیایی، تأثیر روحی و روانی بر استقلال دارد.از نظر روحی و روانی هم در استقلال مؤثر است.زمانی دراز ابن خلدون گفت:مردم كوهستان بردبار، مقاوم و شجاع و سلحشورند.این نظریه هنوز صادق است.جنبش‌های استقلال طلب نخست در پناه كوهها مراحل تكوین خود را سپری می‌كنند.قیام بابك در آذربایجان علیه استیلای مأمون و معتصم، مازیار در كوه قارون، اسكندر مقدونی در كوههای لرستان تا آستانه شكست چیزی فاصله نداشت، كوههای قوچان و گیلان، آخرین پناه دو رهبر استقلال طلب محمدتقی خان پسیان و میرزا كوچك خان جنگلی بود، كوههای سیرمائیترا پایگاه مركزی جنبش استقلال طلب كوبا به رهبری فیدل كاسترو بود كه در نهایت با پیروزی چریك‌ها در سال 1958 و نفی سلطه كمپانیهای امریكایی خاتمه یافت، مائو پس از تحمل شكست در سال 1928 از نیروهای دولتی دست به یك مسافرت طولانی به مناطق كوهستانی شمال كشورزد و از آنجا بود كه 20 سال بعد ارتش آزادی‌بخش چین كه از دهقانان مبارز تشكیل شده بود، شهرها را یكی پس از دیگری آزاد و چین مستقل و قدرتمند را بنا كرد.پس كوهستان به علت داشتن مردمان سلحشور، مبارز، مشحون از روح جنگاوری، پرورشگاه نیروهای استقلال طلب است به شرطی كه با عامل ایدئولوژی، سازماندهی و بسیج گردد.

ه. دارا بودن منابع طبیعی و داشتن توان صنعتی
قدرت صنعتی یعنی؛توانایی یك كشور در تبدیل مواد خام به كالاهای مصرفی، واسطه‌ای، سرمایه‌ای همراه با منابع طبیعی یعنی ذخایر زیرزمینی، جنگل‌ها، دریاها، رودخانه‌های قابل كشتیرانی كه با هم از عوامل استقلال محسوب می‌گردند.هیچ یك بتنهایی كافی نیستند و هر دو مكمل همدیگر هستند.بسیاری از كشورهای جهان سوم دارای منابع زیرزمینی ذی قیمتی هستند، ولی دانش فنی بارورسازی آنها را ندارند، چون به عمل‌آوری آن بشدت نیاز دارند یا حتی به استخراج و صدور آن برای كسب درآمد ارزی سخت محتاج هستند؛لذا دست نیاز به سی كشورهای صاحب دانش فن دراز می‌كنند و آنها نیز بدون گرفتن امتیاز سیاسی و نظامی حاضر انتقال آن دانش فنی نخواهند بوده اینجاست كه حلقه‌های وابستگی به گردن اقتصاد و در نتیجه سیاست جهان سوم افكنده می‌شود، حتی كشوری چون ژاپن با آن قدرت صنعتی، وقتی یك هفته از تحریم نفتی اعراب علیه غرب گذشت، تغییر موضع داده و راه خود را از غرب با محكوم سازی اسرائیل مبنی بر پذیرفتن قطعنامه‌های شورای امنیت جدا ساخت تا به نفت خلیج فارس دسترسی داشته باشد.سوای صداقت یا عدم صداقت زمامداران امریكایی، از جمله دلایل جنگ علیه عراق، وابستگی امریكا و غرب به نفت خلیج فارس بود؛جیمز بیكر وزیر امور خارجه امریكا در 29 اكتبر 1990 در شورای جهانی لوس آنجلس تجاوز صدام را خطر برای صلح جهانی، خطر منطقه‌ای و خطرساز برای اقتصاد جهانی-به دلیل وابستگی جهان غرب به دسترسی آسان به نفت خلیج فارس- اعلام كرد، هر چند كه هدف اصلی آنها، سلطه امریكا بر نفت منطقه در دهه 1990 و بعد سلطه اقتصاد جهان و در نتیجه كنترل مستقیم و غیرمستقیم اقتاد دو رقیب نیرومند امریكا یعنی؛آلمان و ژاپن و همچنین دفاع از برتری صنایع خود در برابر صنایع دائم نوشونده آن دو كشور بوده است. (10)

و. ویژگیهای ملی
ویژگیهای ملی، صفات و خصوصیات شخصیتی است كه برای یك ملت در پویش تاریخی به وجود می‌آید.این صفات و خصوصیات یكی از عوامل استقلال محسوب می‌شود.به عنوان مثال، ملت آلمان از زمان وحدت در سال 1871 و تشكیل رایش دوم همواره به صورت ملتی برخوردار از توانایی‌های خاص برای سازماندهی در پرتو نظم‌ شناخته شده است.در حالی كه ایتالیایی‌ها هیچ گاه نظم و انضباط و سازماندهی آلمانی‌ها را پیدا نكردند.روحیه و ویژگی ملی، عامل مهمی برای ملت‌های اروپای شرقی در برابر تهاجمات خارجی و حفظ استقلال آنها بود.برای نمونه باید گفت: «ملت لهستان برای كسب آزادی و استقلال در سال‌های 1830 و 1863 تلاش‌های فراوانی كرد و با وجود تلفات و خسارات بسیاری كه در خلال اشغال این كشور توسط نازی‌ها متحمل شد، مبارزات گسترده‌ای علیه نیروهای مهاجم آغاز كرد، همچنین در سال 1956 برای كسب استقلال به مبارزه پرداخت.مجارها نیز از سرسخت‌ترین جنگجویان و انقلابیون بودند(سال‌های 1848 تا 1849)و در سال 1956 در صف مخالفان جدی شوروی بر اروپای غربی درآمدند، در حالی كه در طول تاریخ، چك‌ها بارها دست به مبارزه زده بودند، از سال 1848 نشانه‌های ضعف در آنها آشكار شد به گونه‌ای كه با قرارداد مونیخ روحیه پرخاشگری را از كف داده، وضع موجود را پذیرا شدند.» (11)

ز. قدرت نظامی
قدرت نظامی به عنوان عامل استقلال، تابعی از سایر توانایی‌هاست.این توانایی‌ها شامل؛رهبری نظامی، قدرت اقتصادی، اجماع نظر نخبگان سیاسی و نظامی است. همچنین قدرت نظامی، سخت به عامل جمعیت وابسته است، به ویژه برای كشورهای جهان سوم كه به دانش فنی اسلحه‌سازی عالیه دسترسی ندارند، زیرا جمعیت زیاد امكان افزایش نفرات زیر پرچم را به هنگام ضرورت، افزایش می‌دهد.ارتش سرخ شوروی عاملی بود كه بعد از یك عقب‌نشینی محاسبه شده و تاكتیكی توانست آلمان نازی را از خاك خود خارج كرده و استقلال و تمامیت ارضی روسیه شوروی را تثبیت كند.آن مهمترین عامل تاب آوردن اسرائیل در برابر جنگ‌های چهارگانه با اعراب ارتش بود.نتیجه آنكه علی رغم اندیشه سپری شدن عصر عنصر قدرت نظامی، هنوز سلاح‌های تاكتیكی و نیروهای سنتی اهمیت دارند.شكست امریكا از ویتنام مؤید نقش قوای مسلح در حفظ استقلال است

موقعیت كوهستانی به عنوان متغیری از مفهوم موقعیت جغرافیایی، تأثیر روحی و روانی بر استقلال دارد.از نظر روحی و روانی هم در استقلال مؤثر است.زمانی دراز ابن خلدون گفت:مردم كوهستان بردبار، مقاوم و شجاع و سلحشورند.این نظریه هنوز صادق است.جنبش‌های استقلال طلب نخست در پناه كوهها مراحل تكوین خود را سپری می‌كنند.قیام بابك در آذربایجان علیه استیلای مأمون و معتصم، مازیار در كوه قارون، اسكندر مقدونی در كوههای لرستان تا آستانه شكست چیزی فاصله نداشت، كوههای قوچان و گیلان، آخرین پناه دو رهبر استقلال طلب محمدتقی خان پسیان و میرزا كوچك خان جنگلی بود، كوههای سیرمائیترا پایگاه مركزی جنبش استقلال طلب كوبا به رهبری فیدل كاسترو بود كه در نهایت با پیروزی چریك‌ها در سال 1958 و نفی سلطه كمپانیهای امریكایی خاتمه یافت، مائو پس از تحمل شكست در سال 1928 از نیروهای دولتی دست به یك مسافرت طولانی به مناطق كوهستانی شمال كشورزد و از آنجا بود كه 20 سال بعد ارتش آزادی‌بخش چین كه از دهقانان مبارز تشكیل شده بود، شهرها را یكی پس از دیگری آزاد و چین مستقل و قدرتمند را بنا كرد.پس كوهستان به علت داشتن مردمان سلحشور، مبارز، مشحون از روح جنگاوری، پرورشگاه نیروهای استقلال طلب است به شرطی كه با عامل ایدئولوژی، سازماندهی و بسیج گردد.

ه. دارا بودن منابع طبیعی و داشتن توان صنعتی
قدرت صنعتی یعنی؛توانایی یك كشور در تبدیل مواد خام به كالاهای مصرفی، واسطه‌ای، سرمایه‌ای همراه با منابع طبیعی یعنی ذخایر زیرزمینی، جنگل‌ها، دریاها، رودخانه‌های قابل كشتیرانی كه با هم از عوامل استقلال محسوب می‌گردند.هیچ یك بتنهایی كافی نیستند و هر دو مكمل همدیگر هستند.بسیاری از كشورهای جهان سوم دارای منابع زیرزمینی ذی قیمتی هستند، ولی دانش فنی بارورسازی آنها را ندارند، چون به عمل‌آوری آن بشدت نیاز دارند یا حتی به استخراج و صدور آن برای كسب درآمد ارزی سخت محتاج هستند؛لذا دست نیاز به سی كشورهای صاحب دانش فن دراز می‌كنند و آنها نیز بدون گرفتن امتیاز سیاسی و نظامی حاضر انتقال آن دانش فنی نخواهند بوده اینجاست كه حلقه‌های وابستگی به گردن اقتصاد و در نتیجه سیاست جهان سوم افكنده می‌شود، حتی كشوری چون ژاپن با آن قدرت صنعتی، وقتی یك هفته از تحریم نفتی اعراب علیه غرب گذشت، تغییر موضع داده و راه خود را از غرب با محكوم سازی اسرائیل مبنی بر پذیرفتن قطعنامه‌های شورای امنیت جدا ساخت تا به نفت خلیج فارس دسترسی داشته باشد.سوای صداقت یا عدم صداقت زمامداران امریكایی، از جمله دلایل جنگ علیه عراق، وابستگی امریكا و غرب به نفت خلیج فارس بود؛جیمز بیكر وزیر امور خارجه امریكا در 29 اكتبر 1990 در شورای جهانی لوس آنجلس تجاوز صدام را خطر برای صلح جهانی، خطر منطقه‌ای و خطرساز برای اقتصاد جهانی-به دلیل وابستگی جهان غرب به دسترسی آسان به نفت خلیج فارس- اعلام كرد، هر چند كه هدف اصلی آنها، سلطه امریكا بر نفت منطقه در دهه 1990 و بعد سلطه اقتصاد جهان و در نتیجه كنترل مستقیم و غیرمستقیم اقتاد دو رقیب نیرومند امریكا یعنی؛آلمان و ژاپن و همچنین دفاع از برتری صنایع خود در برابر صنایع دائم نوشونده آن دو كشور بوده است. (10)