اصول اساسی در پرورش دینی ـ اخلاقی
از آنجا که از عمده ترین رسالت های یک مربی، پرورش اخلاقی است، در این قسمت به چند اصل کلی در پرورش اخلاقی اشاره می شود:
اصل اوّل: اصل تدریج
پرورش اخلاقی باید آرام، آرام صورت پذیرد و از هر گونه عجله و شتابزدگی در تربیت جدّا باید دوری نمود. از این رو مادر باید از زمان انتخاب همسر به تربیت بچه ها توجه داشته باشد و بعد در مرحله انعقاد نطفه و بارداری، شیردهی، دوران کودکی، نوجوانی و جوانی و ... باید در تمامی مراحل مختلف زندگی، مادر به فکر پرورش اخلاقی و مذهبی فرزند باشد، نه اینکه کودک رها باشد، و فقط در یک مقطع به فکر تربیت او بیفتیم و با شتاب اقدام به تربیت نماییم.
اصل دوم: تعقل
امام کاظم(ع) سلامت دین و دنیا را در گرو روشنایی چراغ خِرَد دانسته و خطاب به هشام بن حکم می فرماید: «هر کس قدرت، عزت، راحت و سلامت دین و دنیا را می خواهد، در راز و نیاز و نیایش با خدا «کمال عقل» را بخواهد.»
به هر حال در آئین حیات بخش اسلام، بین دینداری و خردمندی، ایمان و آگاهی، اخلاق و آزادی، رابطه ای مستقیم و تنگاتنگ وجود دارد، به گونه ای که می توان ادعا کرد ایمان و دینداری و اخلاق را باید در بین اندیشوران و آزادی خواهان یافت. بر این اساس هیچ بنده غیر متفکری نمی تواند حقیقتا متدین باشد.
اصل سوم: آزادی
ایمان و اخلاق، اجباربردار و اکراه پذیر نیست. باید از راه شک و با تکیه بر آزادی به تعالی و رشد رسید.
استاد مطهری می گوید: «بعضی چیزها اصلاً اجباربردار نیست. از جمله اینها رشد فکری است. از نظر رشد فکری باید انسان ها را آزاد گذاشت. اگر به مردم آزادی فکر ندهیم، هرگز فکرشان در مسائل دینی رشد نمی کند و پیش نمی رود ...»
آن شهید با نفی تقلید و تحمیل در دینداری و دین باوری، تأکید می کند: «اسلام نه تنها به مردم اجازه می دهد، بلکه فرمان می دهد که فکر کنند، به دلیل اطمینانی که به منطق خود دارد.»
شهید مطهری معتقد است که به دلیل آزادی ها بود که اسلام توانست باقی بماند. اگر در صدر اسلام کسی می آمد و می گفت: من خدا را قبول ندارم و می گفتند: او را بزنید و بکشید، امروز دیگر اسلامی وجود نداشت. اسلام به این دلیل باقی مانده که با شجاعت و با صراحت، با افکار مختلف رو در رو شده است.
اصل چهارم : توجه به ظاهر
توجه به ظاهر یکی از اصول تربیتی در اسلام است. با توجه به توصیه ها و روش های تربیتی دینی، به اهمیت و مقبولیت این اصل پی می بریم.
ظاهر خوب و پسندیده، انسان را به کارهای نیکو می کشاند و ظاهر ناپسند، راه زشتکاری را بر انسان می گشاید.
قرآن کریم به این مطلب اشاره دارد و می فرماید: «و ثیابک فطهِّرْ و الرجزَ فاهْجُرْ؛ جامه ات را پاکیزه دار و از پلیدی دوری گزین.»
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «اَحسنوا لباسکم و اَصلحوا رحالَکم حتی تکونوا کاَنّکم شامَة فی الناس؛ لباس نیکو بپوشید و وسیله نقلیه خود را اصلاح و بهتر کنید تا میان مردم جلوه خوب داشته باشید.
اصل پنجم : تحول باطن
در نظام تربیتی اسلام پرداختن همزمان به ظاهر و باطن مورد توجه قرار گرفته است. نه تغییر ظاهر و نه تحوّل باطن، هیچ یک به تنهایی راه به جایی نخواهد برد. این دو با هم کارسازند و هر دو را باید از آلودگی شست:
«و ذروا ظاهر الإثم و باطنه؛ گناه نهان و آشکار، هر دو را واگذارید.»
اصل ششم : مداومت و محافظت بر عمل
مداومت و محافظت بر عمل از جمله اصول تربیت اخلاقی است که باید مورد توجه قرار گیرد. آنچه که در این اصل مهم است همراهی مداومت و محافظت است چرا که مداومت بر عمل، اعضا و جوارح بدن (یعنی ظاهر) را پیوسته به کار وا می دارد و ناظر به کمیت است. محافظت توجه به ضوابط باطنی را فراهم می نماید و ناظر بر کیفیت عمل است.
به طور کلی مداومت بدون محافظت، سازنده عادات سطحی و خشک است و محافظت بدون مداومت اصلاً سازنده نیست.
در قرآن ضمن اشاره به این اصل می فرماید: «إلاّ المصلین الذین هم علی صلاتهم دائمون... و الذین هم علی صلاتهم یحافظون؛انسان ها در نوسانند مگر نمازگزارانی که بر نماز خود مداومت می ورزند ... و آنان که بر نماز خود محافظت می کنند.»
ارتباط با خدا از طریق نماز هنگامی انسان را استوار می کند که از دو ویژگی مذکور برخوردار باشد.
مداومت و محافظت، اصلی اصیل است که در همه شئون تربیتی باید مورد توجه باشد.
اصل هفتم : اصلاح شرایط و اوضاع
مبنای این اصل بالا بودن سطح تأثیرپذیری انسان از اوضاع مختلف محیطی، اعم از زمانی و مکانی و اجتماعی است. طبق این ویژگی، ریشه برخی از افکار، نیات و رفتارهای آدمی را باید در اوضاع محیطی او جستجو کرد. به عبارت دیگر انسان از جهت ظاهر و باطن تحت تأثیر اوضاع قرار دارد.
این اصل بیانگر آن است که برای زدودن پاره ای از حالات و رفتارهای نامطلوب، نیز ایجاد حالات و رفتارهای پسندیده در انسان باید برخی از شرایط و اوضاع را تغییر داد. نمونه بارز آن جریان حضرت موسی(ع) و گوساله پرستی بود که حضرت برای مهار این پدیده شرک آلود، علاوه بر آگاه سازی و تبیین فکری، دست به تغییر موقعیت زد و سامری را از محیط اخراج کرد و بدین وسیله با اصلاح اوضاع، آثار ضلالت بار از جامعه را زدود. بدون چنین تغییری امکان اصلاح وجود نداشت.با توجه به این اصل مادر باید شرایط مناسب تربیتی را در منزل برای فرزند ایجاد نماید تا تحت آن شرایط فرزند تربیت شود. اگر اوضاع منزل آلوده به گناه و اعمال سوء اخلاقی و رفتاری باشد، نمی توان انتظار رفتار صحیح از کودک را داشت.
اصل هشتم: اعتدال
یکی دیگر از اصول تربیت اسلامی اصل اعتدال است. با توجه به ظرفیت های مختلف انسان ها این اصل ضرورت پیدا می کند. بیرون نروفتن از مرز اعتدال، نشانه خردورزی است. به بیان امیرالمؤمنین(ع) انسان جاهل جز در افراط و تفریط سیر نمی کند: «لا یری الجاهل الا مفرطا أو مفرّطا.»
راه اعتدال، انسان را به صراط مستقیم هدایت می کند، از این رو اعتدال یکی از اصول نظام تربیتی دین است.
اصول دیگری مثل مسئولیت پذیری، محبت، تسامح و تساهل نیز می باشد که در این نوشتار امکان پرداختن به آنها نیست.