تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از   http://siyasi.nashriyat.ir/node/24

در باب مسئله توسعه، تاكنون نظریات متعددی از جانب اندیشمندان این حوزه مطرح گردیده و مورد بررسی قرار گرفته است. هدف نظریات غربی از توسعه، تنها دست‏یابی، به رفاه مطلق مادی است. این موضوع از نظر اسلام برای انسان كمال مطلوب نبوده و هدف از آفرینش و خلقت انسان نیز تنها آن نبوده است، بلكه رفاه مادی به صورت ابزاری برای رسیدن به اهداف عالی كه دین اسلام تعیین نموده است جلوه‏گر می‏شود. این مقاله بر آن است تا ضمن توضیح مفهوم توسعه و هدف توسعه از منظر اسلام، زمینه‏های فرهنگی توسعه و پیشرفت را از دیدگاه اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و امام خمینی(ره)، بررسی نموده و نیز چارچوب‏های كلی الگوی اسلامی فرهنگ توسعه را شناسایی نماید. البته شایان ذكر است كه هدف این نوشتار بیش از آنكه ارائه یك نظریه نهایی باشد، روشن ساختن زوایای گوناگونی است كه در دست‏یابی به یك الگوی نهایی از فرهنگ پیشرفت و توسعه در اسلام حایز اهمیت است.

كلید واژه‌ها: مفهوم توسعه در اسلام، نظریات توسعه، نظریه نوسازی، نظریه وابستگی، نظریه ماركسیستی، اسلام و توسعه، شاخص‏های توسعه در اسلام، اهداف غیرمادی توسعه.

تقوا

تقوا مزیتی حقیقی است كه آدمی را بالا می‏برد و به سعادت حقیقی‏اش (زندگی طیبه و ابدی در جوار رحمت پروردگار) می‏رساند؛ از خدا پروا كردن و پاس حرمتش داشتن. آری، تنها و تنها وسیله برای رسیدن به سعادت آخرت همان تقواست كه به طفیل سعادت آخرت سعادت دنیا را هم تأمین می‏كند

در آیه 96 سوره «اعراف» داشتن تقوا و ایمان، عملی مهم برای توسعه پایدار معنوی و مادی معرفی می‏شود. همچنین تقوا در كردار و رفتار اقتصادی یك مسلمان نقش هدایت‏كننده و جهت‏دهنده را دارد؛ چراكه خدا متقین را دوست دارد و مشكلات آنها را زودتر و آسان‏تر حل می‏نماید و به آنها وعده‏های نیكو می‏دهد: «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرا» (طلاق: 4)؛ هركس متقی و خداترس باشد خدا مشكلات كار او را (در دو عالم) آسان گرداند.

در برخی آیات قرآن كریم، تقوا رمز شكوفایی و بركت معرفی شده است.

امام علی(ع) در این رابطه می‏ فرمایند:

پس هر كه تقوا و پرهیزگاری پیشه گیرد لطف و كرامت (خداوند متعال) بعد از نایابی برای او بسیار، و رحمت و مهربانی پس از دور شدن به او بازگشت كند و نعمت‏ها پس از كم شدن بر او فراوان گردد و بركت مانند باران بزرگ‏قطره پس از اندك باریدن به او برسد.

در اصول 5، 109 و 115 قانون اساسی جمهوری ایران نیز یكی از شرایط رهبری و حاكم اسلامی و همچنین رئیس‏جمهوری كه به عنوان انتخاب‏كنندگان و تصمیم‏گیرندگان امر توسعه مطرح‏اند، تقوا معرفی شده است.

علم‏ محوری

نهادی شدن علم در یك جامعه، استدلال، مطالعه، تحقیق، بحث و گفت‏وگو و اندیشه و روحیه علمی را به دنبال می‏آورد. علم به انسان كمك می‏كند تا از ذهن‏گرایی و تصحیح‏ناپذیری به سوی عینیات، محاسبه، بهبود و تصحیح و انتقادپذیری حركت كند. توسعه ذاتا به دنیای عینی بیشتر توجه دارد و علم هم ابزار این توجه را در اختیار انسان قرار می‏دهد و توجه او را به نظام و كارآیی مجهز می‏نماید. به طور كلی، از آن‏رو كه توسعه شامل شناخت، بهینه‏سازی، سازمان‏دهی برنامه‏ریزی و عینیات می‏شود، علم به مفهوم استدلالی نمودن اندیشه‏ها و اعمال، زمینه‏ساز، تسهیل‏كننده و عامل تكامل توسعه می‏باشد. علم و ایمان با هم دو بال پروازند و به قول استاد مطهّری «علمْ ابزار می‏سازد و ایمانْ مقصد؛ علم سرعت می‏دهد و ایمان جهت.»

قرآن كریم در جاهای مختلف تعمیم و تعمیق دانش و بینش را فلسفة بعثت انبیا معرفی نموده است و عالمان و ژرف‏اندیشان، مخاطبان آشنای قرآن معرفی شده‏اند. قرآن ضمن معرفی دانش و بینش به عنوان امتیاز پیامبران، ارزش دانش و بینش را در مقایسه با زور و زر مشخص نموده است

امام علی(ع) در این رابطه می‏فرمایند: «خیر آن نیست كه مال و فرزندت بسیار شود، بلكه خیر آن است كه علمت فراوان گردد.»

امام خمینی(ره) ضمن سفارش به جدیت در كسب علم می‏فرمایند: «باید كوشش در راه علم و به دست آوردن تخصص در رشته‏های مختلفه، اساس فعالیت جوانان دانشجوی عزیز ما باشد كه نیازمندی‏های میهن به دست خود آنها برآورده و كشور ما با كوشش شما خودكفا شود.»

در اصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، استفاده از علوم پیشرفته بشری و تلاش در پیشبرد آنها مورد تأیید قرار گرفته است. در اصل سوم هم بر تقویت روح بررسی و تتبع و ابتكار در زمینه‏های علمی تأكید شده است. همچنین در اصل 43، استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد كشور مطرح شده است، ضمن آنكه در اصل 109 یكی از شرایط و صفات رهبر، صلاحیت علمی لازم برای افتاء در ابواب مختلف فقه دانسته شده است.

قانون‏ مداری

برای آنكه محاسبات مادی و برنامه‏ریزی و سیاست‏گذاری در امر توسعه از جانب مردم و دولت قابل اجرا و پیشرفت و از كارآیی لازم برخوردار باشد، باید ثبات قانونی و حاكمیت قانون جدی گرفته شود. زمانی محاسبات نسبت به آینده قابل تدوین خواهد بود كه با پشتوانه قانونی بتوان به طور نسبی وضعیت آینده را پیش‏بینی نمود.

قرآن كریم بارها از قانونمندی جامعه و تحولات آن سخن به میان آورده است.

امام خمینی(ره) حكومتی را قابل قبول می‏داند كه تابع قانون باشد: «ما می‏خواهیم یك حكومتی باشد كه لااقل تابع قانون باشد و تبع قانون اسلام باشد. تبع قوانین مجهوله صحیح باشد.»

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مكررا رجوع و عمل به قانون را مورد تأكید قرار داده است.

رفع فقر از جامعه (رفع نیازهای مادی)

رسیدن به اهداف متعالی كه خداوند متعال از خلقت انسان در نظر داشته است، هنگامی بهتر میسر خواهد شد كه انسان به لحاظ نیازهای جسمانی و مادی احساس كمبودی نداشته باشد. خداوند متعال در قرآن كریم فقر را باعث گرایش انسان‏ها به زشتی‏ها و انحراف از راه راست معرفی می‏نماید و می‏فرماید: «الشَّیْطَانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ یَعِدُكُم مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» (بقره: 268)؛ شیطان به وعده فقر و ترس و بی‏چیزی شما را به كارهای زشت و بخیلی وادار كند و خداوند (برای رغبت و احسان) به شما وعده آمرزش و احسان دهد و خدا را فضل و رحمت بی‏منتهاست و به امور جهان داناست.

در جاهای مختلف قرآن كریم، فقرزدایی در سیاست و فرهنگ اسلامی مورد تأكید قرار گرفته است.

امام علی(ع) نیز ضمن برشمردن فقر به عنوان بزرگ‏ترین مرگ، خطاب به فرزندشان محمّدبن حنفیه می‏فرمایند: «پسركم، از فقر بر تو ترسانم. پس، از آن به خدا پناه بر، كه فقر دین را نقصان می‏رساند و خرد را سرگردان كند و دشمنی پدید آرد.»

امام خمینی(ره) خود هدفشان را رفع فقر معرفی می‏نمایند: «ما آمده‏ایم این محروم‏ها را از محرومیت دربیاوریم.»«همه آرمان و آرزوی ملت و دولت و مسئولین كشور ماست كه روزی فقر و تهیدستی در جامعه ما رخت بربندد و مردم عزیر و صبور و غیرتمند كشور از رفاه در زندگی مادی و معنوی برخوردار باشند.»ایشان همچنین می‏فرمایند: «[نظام جمهوری اسلامی] هدفش قبل از هر چیز از بین بردن فقر و اصلاح شرایط زندگی برای اكثریت قاطع مردم است كه از همه جهت مورد ظلم واقع شده‏اند.»

عقل‏ گرایی

در اسلام تأكید بسیاری بر عقلانیت شده است، لكن عقلانی بودن یك فعل است و عطف آن فعل صرفا به سود مادی قابل احراز نیست و نمی‏توان عقلانیت را تنها در نوع نسبت میان هدف و وسیله دنبال كرد، بی‏آنكه از عقلانیت هدف كه سرّ اصلی این نسبت است پرسشی به میان آورد. به همین خاطر، چه بسا رفتاری كه در دستگاه «هزینه ـ سود» در یك انسان‏شناسی غیرالهی «عقلانی» تلقّی می‏شود، در دستگاه «هزینه ـ سود» جامع‏تر كه انسان‏شناسی اسلامی مدعی آن است، غیرمقرون به صرفه و كاملاً غیرعقلانی از آب درآید و بعكس

قرآن كریم در رابطه با ارزش خرد و خردمندی، ضمن معرفی حكمت‏آموزی و شكوفایی خرد در فلسفه بعثت و نزول قرآن ایجاد انگیزه تعقل در فلسفه پیام‏های خداوند در تكوین و تشریع معرفی می‏كند و از قبح آشكار پیروی از بی‏خردان سخن به میان می‏آورد. همچنین، ضمن معرفی خرد و اندیشه به عنوان راز تحلیل درست مسائل، بهره‏گیری از برهان عقلی را در سیرة پیامبران مطرح می‏كند.

مردم ‏مداری

اسلام مردم را یكی از پایه‏های مهم توسعه می‏داند و نقش مهمی برای آنان قایل است. این نقش به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم انجام می‏پذیرد. نقش مستقیم مردم در روند توسعه این است كه آنان در ابعاد عملی به وجود آورندگان و تحقق بخشندگان اهداف توسعه تلقّی می‏شوند. به عبارت دیگر، مردم جهت‏دهندگی نخبگان و برنامه‏ریزی‏های نظام سیاسی در مسیر توسعه و تكامل را تحقق بخشیده و به نتیجه می‏رسانند. بنابراین، مردم از سویی، مجریان توسعه و تكامل، و از سوی دیگر، هدف توسعه و كمالند؛ زیرا تمامی جهت‏دهی‏ها به سمت رشد، توسعه و كمال، و تمام برنامه‏ریزی‏ها در این روند به خاطر آنان بوده و خودشان نیز در تحقق آن سهم بزرگی دارند. نقش غیرمستقیم مردم در روند رشد و توسعه كشور این است كه بر عملكرد نخبگان و نظام سیاسی نظارت می‏نمایند. آنان از طریق مشاركت در تصمیم‏گیری‏ها، كیفیت برنامه‏ریزی‏ها و بازدهی آن را افزایش داده و در صورت وجود كوچك‏ترین تعلل و تخلف در نخبگان یا نظام سیاسی، آنان را مورد سؤال قرار داده، به پاسخ‏گویی فرامی‏خوانند.

قرآن كریم، مردم‏دوستی و مردم‏داری را اصلی در سیاست و فرهنگ اسلام و ادیان الهی می‏داندو بر ارزش آگاهی مردم و قضاوت افكار عمومی نیز تأكید می‏نماید.امام علی(ع) ضمن اینكه یكی از اركان حكومت و اداره جامعه را مشورت می‏دانند،مردم را از مخاطبان برای مشورت معرفی می‏نمایند.

امام خمینی(ره) در این رابطه می‏فرمایند: «سیاست ما همیشه بر مبنای حفظ آزادی، استقلال و حفظ منافع مردم است كه این اصل را هرگز فدای چیزی نمی‏كنیم.»

ایشان در جای دیگر می‏فرمایند: «ما بنای بر این نداریم كه یك تحمیلی به ملتمان بكنیم و اسلام به ما اجازه نداده است كه دیكتاتوری بكنیم. ما حق نداریم، خدای تبارك و تعالی به ما حق نداده است، پیغمبر اسلام به ما حق نداده است كه به ملتمان چیزی را تحمیل بكنیم.»

ایشان ضمن اینكه می‏فرمایند: «ما تابع آرای ملت هستیم. ملت ما هر طوری رأی داد ما هم از آن تبعیت می‏كنیم»،میزان را رأی ملت معرفی می‏نمایند و معتقدند كه بدون پشتیبانی مردم نمی‏شود كار كرد.

آزادی

اسلام ضمن اعتقاد به اینكه انسان آزاد آفریده شده، آزادی را عامل ایجاد تحولات، پیشرفت‏ها، انقلاب‏ها و تمدن‏ها می‏داند و آزادی را سبب پیشرفت جامعه در جهت سازندگی و ترقی معرفی می‏نماید.

قرآن كریم ضمن تأكید بر آزادی عقیده،( بقره: 256) آزادی و اختیار را شرط تكلیف دانسته و آزادی از نوع اسارت‏ها را در فلسفه بعثت معرفی نموده است.

امام علی(ع) ضمن تأكید بر آزادی انتقاد از حاكمان، بر آزادی بیان تأكید می‏نماید و در مورد آزادی افراد و احزاب مخالف می‏فرمایند: «كسی كه از روی اطاعت با من بیعت كرد پذیرفتم و كسی كه از بیعت كردن با من امتناع ورزید او را وادار به بیعت نكرده و رهایش كردم.»

امام خمینی(ره) پایه سیاست داخلی و خارجی كشور را حفظ آزادی مردم و مسلمانان معرفی می‏نماید.ایشان ضمن معرفی آزادی به عنوان یك نعمت بزرگ الهی، آزادی را به عنوان حقوق بشریت معرفی می‏نمایند، اما تأكید می‏كنند كه «آزادی باید طبق قانون باشد.»

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در اصول متعددی بر ابعاد مختلف آزادی تأكید نموده است

شایسته‏مداری و تخصص

توسعه كه به یك معنا به كارگیری صحیح نیروها می‏باشد، در نظامی مفهوم پیدا می‏كند كه تخصص به صورت اصیل در آن مطرح باشد و نظر تخصصی بر اظهار نظر سلیقه‏ای مقدم گردد. بحث توسعه كه به معنای پیشرفت و تكامل و كمال مادی و معنوی یك جامعه است، در گردونه فعلی بین‏المللی، فقط از طریق شایسته‏مداری امكان‏پذیر است و منظور از آن اصلاح حوزه نخبگی است كه بتواند با تخصص، تعهد، مهارت، تفكر و نظارت نه تنها پیشرفت جامعه را به دست گیرد، بلكه الگویی برای آن باشد.

قرآن كریم ضمن معرفی دانش و توانمندی به عنوان شرط رهبری، صالح و نیكوكار بودن را به عنوان ملاك شایستگی آورده است.(جن: 11)

امام علی(ع) در خطبه شقشقیه ضمن بیان لیاقت و شایستگی خود برای امر حكومت، لزوم توجه به این معیار را یادآور می‏شود و می‏فرمایند: «كار مردم جز به شایستگی زمام‏داران سامان نمی‏یابد.»ایشان معتقدند: «كارها به وسیله كاركنان و كارگزاران راست و درست می‏شود و آفت كارها ناتوانی كاركنان است» و صریحا می‏فرمایند: «كارها را به دست افراد متخصص و خبره بسپارید.»

امام خمینی(ره) درباره تخصص و شایستگی می‏فرمایند: «تا آنجا اسلام كوشش دارد برای متخصص كه در احكام عادی و احكام شرعی متخصص‏تر را میزان قرار داده است، رأی تخصصی‏تر را میزان قرار داده است.» ایشان ضمن اذعان به این مطلب كه دولت بدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص در رشته‏های مختلف موفق نخواهد شد. می‏فرمایند: «شما سعی كنید از متخصصین متدین و متعهد استفاده كنید، ما بارها گفتیم كه ما متخصص می‏خواهیم ولی متخصص متعهد، ولی دشمنان ما فریاد زدند كه اینها با تخصص مخالفند. البته كه متخصص منحرف از هركس خطرناك‏تر است.»

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در اصول مختلف بر شایسته‏مداری و تخصص‏گرایی تأكید شده است

نظم

اصولاً توسعه با ترتیب و مراحل كار امكان‏پذیر است. از این‏رو، برای رعایت ترتیب زمانی و ترتیب عملی تصمیم‏گیری‏ها و اقدامات توسعه، جامعه به شدت به نظم و ترتیب در تمامی شئون زندگی وابسته است. به طور فوق‏العاده بدیهی، نظم از ویژگی‏های بارز جوامعی بوده است كه توسعه اقتصادی به مفهوم بهینه‏سازی نیروهای مادی انسانی را اساس قرار داده‏اند.

قرآن كریم بارها از انضباط حاكم بر نظام هستی سخن به میان آورده و فرمان‏پذیری و انضباط را شرط اصلی سیر و سلوك معرفی نموده است.(كهف: 72ـ73) همچنین ضمن توضیح نظم در سیره پیامبران، نظم و زیبایی را در پیوندی تنگاتنگ قرار داده(طور: 20) و از نظم به عنوان زمان‏بندی نیز یاد كرده است.

در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر ایجاد نظام اداری صحیح و حذف تشكیلات غیرضروری اشاره شده است.