تبیان، دستیار زندگی

http://www.entekhab.ir/fa/news/69542

انسان، موجودی اجتماعی است که از یکسو در ساختن محیط نقش دارد و از سوی دیگر، خود نیز از محیط تأثیر می‏گیرد. در این واقعیت تردیدی نیست که انسان های آرمانخواه همواره توانسته‏اند بر محیط اجتماعی تأثیر بگذارند و جو حاکم را تغییر دهند. بنابراین، انسان بیش از آنکه منفعل باشد، فعال و سازنده است و همین اراده و خصلت انسانی است که تاریخ را می سازد.

جامعه انسانی در طول تاریخ، بستر حرکتهای فردی و جمعی متضاد بوده و جریانهای حق طلب و خیرخواه همواره با جریانهای باطل و مفسده جو درگیر بوده‏اند. حرکت نسبتاً پرشتاب محیط اجتماعی بشر بسوی تکامل، علیرغم این واقعیت انکارناپذیر، به این دلیل است که نیروی عزم و اراده انسانی با بهره‏گیری از هدایت های پیامبران الهی و در قالب "مسئولیت اجتماعی" نقش اساسی خود را در زمینه برداشتن موانع ایفا کرده و جامعه انسانی را در جهت حق به پیش برده‏است.

در جریان این سیر تکاملی، نقش "مدیریت و رهبری" در شکل‏گیری "مسئولیت اجتماعی" از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوه بر این، تفهیم جایگاه واقعی مسئولیت اجتماعی به مردم و تشویق آنان به انجام این مسئولیت نیز از وظایف "مدیریت و رهبری" می باشد و همین عامل مهم است که پیشرفت جوامع انسانی را تضمین می‏کند. اکنون با درک این واقعیت، به بررسی مقوله مدیریت و رهبری از دیدگاه شهید مظلوم آیت‏الله بهشتی می پردازیم.

مهمتر آنکه شهید بهشتی، عدالت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را از عدالت اخلاقی و معنوی جدا نمی‏داند و معتقد است تا عدالت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی تحقق نیابد نمی‏توان انتظار تبلور ارزشها و تجلی معنویت و اخلاق در رفتار مردم و روابط اجتماعی را داشت.(19)
ازجمله محورهای مهم دیگری که به تامین هدف مدیریت و رهبری کمک می‏کند استفاده از قدرت مدیریت برای خدمت است.(20) تکیه شهید بهشتی بر این نکته تا آنجاست که اصولاً حکومت و قدرتی که در جهت خدمت به مردم نباشد را فاقد مشروعیت میداند:
"حکومت و قدرت برای خدمت است و تنها حکومت و قدرتی که در جهت خدمت خالصانه به مردم باشد، مشروعیت دارد و حکومت و قدرتی که در این جهت نباشد مشروعیت ندارد."(21)

شرایط رهبری

مسئولیت سنگینی که در حکومت دینی برعهده مدیریت و رهبری قرار میگیرد، با شرایطی که برای مدیر و رهبر در نظر گرفته شده متناسب است. شناخت دین همراه با قدرت استنباط مستمر احکام، عدالت، شجاعت، قدرت درک اوضاع جهانی، مدیریت و تدبیر، هنگامی که در وجود یک فرد جمع شوند، بطور طبیعی چنین فردی میتواند عهده‏دار اداره جامعه با هدف هدایت مردم به سوی کمال باشد و لوازم پیمودن این راه یعنی عدالت اجتماعی، احیاء ارزشها و شکوفائی استعدادهای آحاد مردم که بستر این کمال هستند را نیز فراهم کند یا تلاش لازم را درجهت فراهم ساختن چنین زمینه‏هائی بعمل آورد.
فردی که دارای این شرایط است، تحت عنوان "ولایت فقیه" عهده‏دار رهبری امت اسلامی است. منصب ولایت فقیه، از نظر شهید بهشتی دارای دو بخش است، یکی فقاهت که عهده‏دار یافتن پاسخ سئوالهای جاری از مکتب است و دیگری ولایت که حضور رهبری کننده در اجرای قوانین میباشد(22).
نکته بسیار مهمی که شهید بهشتی در مبحث مدیریت و رهبری ولی فقیه مطرح می‏کند و مورد تاکید قرار میدهد، ضرورت اعمال ولایت یا حضور رهبری کننده فقیه در جامعه است. ایشان معتقد است که این حضور به دو دلیل لازم است. اول آنکه فقیه رهبری کننده بتواند پیچیدگی مسائل تازه رابهتر و عمیق‏تر لمس کند و در نتیجه، مسئولیت فقاهت را بهتر و سودمندتر انجام دهد و نظراتش راهگشاتر و کارسازتر باشد، و دوم آنکه طبق تجربه تاریخی، نظرات فقهی خالص و صحیح، معمولاً در جریان عمل، دست‏کاری می‏شود و از خطر انحراف مصون نیست وحضور رهبری کننده و جهت دهنده فقیه در جریان عمل از این خطر می‏کاهد و هر جا دست کاری لازم باشد با نظر او صورت می‏گیرد و اصالت اسلامی نظام، در عمل اجتماعی کمتر آسیب می‏پذیرد.(23) از نظر شهید بهشتی، اینکه طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران فقها باید در قانون‌گذاری (شورای نگهبان) قضاء (شورای عالی قضائی) و اداره نیروهای مسلح (عزل و نصب فرماندهان) حضور داشته باشند، در واقع اقدامی برای تامین راه‏های عملی حضور فقها در اداره جامعه میباشد.(24) ایشان، "حتی اعتقاد دارد در شورای اقتصاد نیز حداقل یک فقیه وارد به مسائل اقتصادی باید عضویت داشته باشد و این فقیه از طرف رهبری تعیین شود و لازم است مجلس شورای اسلامی در قانون تشکیل شورای عالی اقتصاد به این مطلب توجه کند".(25)
علاوه‏بر این، از آنجا که نظام حکومتی اسلام نظام امت و امامت است، امام یا رهبر باید مانند انبیاء همزبان وهمفکر و در میان مردم باشد و از آنها فاصله نگیرد. شهید بهشتی با اشاره به این فرموده امیرالمومنین علیه السلام که "الا وان لکل ماموم اماماً یقتدی به"(26) و با تاکید بر اینکه خود ساخته‏تر و متکامل‏تر بودن امام نباید موجب فاصله گرفتن او با مردم باشد می‏گوید:
"امام از نظر بینش و از نظر منش و رفتار می‏تواند صدها برابر از امت خود ساخته‏تر و متکامل‏تر باشد، ولی از نظر جائی که قرار میگیرد، حق ندارد جا و موضع و قرارگاهش آنقدر از امت جلوتر باشد که میان او و امت یک فاصله پرنشدنی همواره وجود داشته باشد، زیرا چنین امامی خود به خود نقشی در راهبری امت نخواهد داشت. امام باید فاصله پیشتازیش در مقام عینیت با امت آنقدر باشد که امت او را با تمام ویژگیهایش بتواند ببیند و به او اقتدا کند."(27)

شهید بهشتی به مبحث شرایط رهبری نیز مثل همه مباحث دیگر بصورت مبنائی نظر کرده و زیر بنا را نیاز جامعه به مدیریت میدانند و میگویند در عین حالی که رهبر باید عالم و آگاه باشد، علم وآگاهی برای رهبری کافی نیست و باید علاوه بر اینها دارای بینش قوی و بالاترین مدیریت اجتماعی باشد. ایشان پس از آنکه تفاوت میان عالم و مدیر را با آوردن مثالهائی بیان می‏کنند، زمامداری امیرالمومنین و امام صادق علیهماالسلام را نمونه های روشنی برای اثبات این نکته میدانند که رهبر باید علاوه بر علم دارای شرایط دیگری نیز باشد. این شرایط را ایشان در دو مبحث جداگانه به تفصیل بیان کرده‏اند یکی در گفتاری پیرامون "مرجعیت و روحانیت" که میگویند:

"اگر پیامبر، علی را به فرمان خدا تعیین می‏کند روی چه حسابی است؟ آیا علی را دوست دارد؟ این، دوستی شخصی است؟ آیا میخواهد زمامداری در دست داماد و پسر عمویش باشد؟ خیر، او می‏خواهد نهضتی را که شخصیتی چون پیامبر تا این مرحله به ثمر رسانده، بدست کسی بسپارد که از نظر آگاهی، از نظر قاطعیت، از نظر انتخاب روشن مسیر، از نظر اینکه "لا تأخذه فی‌الله لومة لائم" دنباله‏رو بنیانگذار نهضت باشد... جعفر بن محمدالصادق که بعنوان امام عصر و زمان خود باید روی کار بیاید به اعتبار خصوصیات علمی و عملی و تقوائی و فضیلتی و آگاهی و قدرت و توانائی رهبری نهضتی در زمان خویش است."(28)
مورد دیگر، شرایط دقیق‏تری است که به رفتار اجتماعی رهبر و شخصیت عملی او مربوط می‏شود. با این دیدگاه ایشان "ایمان، عدالت، آگاهی از اسلام در سطحی برجسته و متناسب با رهبری، لیاقت کافی برای این سمت و پاکی از هر نقصی که با رهبری شایسته اسلامی سازگار نیست و هم سطح بودن زندگی او با زندگی مردم کم توان و کم درآمد"(29) را از شرایط رهبری میدانند و اضافه می‏کنند:

عدالت، شرط دیگر مدیریت از نظر شهیدبهشتی است. ایشان در این زمینه ضمن تشریح نقش مهم عدالت مدیران در اداره صحیح جامعه میگوید:
"اسلام، روی این مطلب خیلی تکیه دارد. شرط عدالت دروالی، یک شرط غیرقابل اغماض است."(33)
اطاعت از رهبری و هماهنگی مدیریت‏ها در عمل به مکتب و حرکت در خط امامت، شرط دیگر مدیریت از نظر شهید بهشتی است.(34) ایشان معتقدند با اینکه مسئولیتها با توجه به تفکیک قوا در قانون اساسی مشخص است، در عین حال مدیریت‏ها یک مجموعه یک پارچه است:
"امام و امامت در نظام مدیریت جامعه ما، اصل است و همه چیز دیگر باید در پرتو این اصل پر شمول در جای خودش ساخته و شناخته شود و قرار گیرد. پس به این ترتیب، همه نهادهای حکومتی ما باید در خط امام‏باشند. رئیس‏جمهور و مجلس و قوه قضائیه و مسئولان نیروهای نظامی و انتظامی و همه باید در خط امام باشند."(35)
شهیدبهشتی، در میدان عمل نیز خود بعنوان یکی از برجسته‏ترین مدیران نظام جمهوری اسلامی پای‏بندی خود را به این اصل مهم به اثبات رساند. در جریان اختلافات شدیدی که میان نیروهای خط امام و طرفداران خط گرایش به غرب در سال‏های 1359 و 1360 وجود داشت هنگامی که امام خمینی به منظور جلوگیری از تشنج، دستور سکوت دادند، شهیدبهشتی بی‏درنگ به این فرمان امام عمل کردند و همه دوستان و همفکران خود را نیز دعوت به سکوت نمودند:

تعهد و تخصص

آمادگی محیط اجتماعی برای رشد انسان‏ها و شکوفائی استعدادهای نهفته در جهت ارزشهای متعالی اسلامی، یک اصل مهم و زیربنائی در بینش مدیریتی شهید بهشتی است. براین اساس، عوامل و شرایطی که مانع این رشد شوند یا آنرا کند نمایند، باید جای خود را به عوامل و شرایطی بدهند که موجب سرعت و گسترش آن شوند. از جمله عوامل موثر در این رشد، سپردن کارها به افراد مومن، باتقوا و پای‏بند به ارزشهای معنوی و اخلاقی است که اصطلاحا "متعهد" نامیده میشوند. مبنای شهید بهشتی در مقوله سپردن مدیریت به افراد متعهد، توجه قرآن کریم به حالات مختلف کسانی است که بعنوان صاحبان خرد (اولی‌الالباب) مدح می‏شوند "الذین یذکرون‌الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار ربنا ما خلقت هذا باطلافقنا عذاب‏النار"(39) تعبیرات "قیاما و قعودا و علی جنوبهم" به معنی ضرورت حضور مکتب در زندگی انسان در تمام احوال است."(40)
نکته مهمی که در بینش مدیریتی شهید بهشتی بسیار مورد توجه و تاکید قرار دارد اینست که خاصیت "تعهد" فقط این نیست که موجب میشود انسان متعهد وقتی در مسئولیت مدیریت قرار می‏گیرد، راه را برای رشد انسان‏ها هموار، استعدادها را شکوفا و جامعه را به سوی تعالی به پیش می‏برد، بلکه علاوه بر این، یکی از نخستین آثار تعهد این است که افراد متعهد اگر احساس کنند از کاری سر درنمی‏آورند، هرگز مسئولیت آن را نمی‏پذیرند و اگر در موردی به دلیل آنکه تا حدودی مهارت و آشنائی لازم را با کار داشته‏اند مسئولیتی را پذیرفتند، اولاً تلاش می‏کنند در اثنای کار بر معلومات و تجارب خود بیفزایند و ثانیاً اگر در جریان عمل، مسلمان متعهدی را یافتند که از آنها برای پذیرش این مسئولیت لایق‏تر است، جای خود را به او میدهند و خود یار و همکار او می‏شوند.(41)

پاورقی‌ها:
1) نقش انبیاء وپیامبران در هدایت وعدالت - مجموعه گفتارهای شهید مظلوم آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی - از انتشارات ستاد برگزاری مراسم هفتم تیر - چاپ اول تیرماه 1362 - صفحات 64 و 65 - گفتار ضرورت ساخت انتخاب شوندگان در نظام مکتبی.
2) همان منبع.
3) مواضع ما - از انتشارات حزب جمهوری اسلامی - صفحات 33 و 35 و 46
4) مواضع ما - از انتشارات حزب جمهوری اسلامی - صفحه 30
5) همان مدرک - صفحه 31
6) ارزشها در نگاه شهید بهشتی - انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی - چاپ اول 1374 - صفحه 52
7) همان مدرک - صفحات 11 و 12
8) اقتصاد اسلامی - از انتشارات شورای احیاء آثار شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی - چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی (1362) صفحه 179
9) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - اصل دوم بند 1
10) مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - مبحث شیوه حکومت در اسلام واصل پنجم قانون اساسی.
11) مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - ذیل مبحث شیوه حکومت در اسلام.
12) ربا در اسلام - از انتشارات شورای احیاء آثار شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی - چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی (1369) چاپ اول صفحه 63
13) صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - جلد اول صفحه 212
14) ربا در اسلام - صفحه 55
15) ربا در اسلام - صفحه 72
16) طرح کلی حکومت اسلامی - فصل نهم.
17) اقتصاد اسلامی صفحات 78 و 79 و 115 تا 120
18) ربا در اسلام - صفحه 203
19) نقش انبیاء وپیامبران در هدایت وعدالت - صفحه 14
20) مواضع ما - صفحه 35
21) مجموعه مصاحبه‏ها وسخنرانی‏های شهید بهشتی - از انتشارات واحد فرهنگی بنیاد شهید)سال 1361) دفتر اول صفحات 241 و 242
22) مواضع ما - صفحه 6
23) همان مدرک - صفحه 27
24) و 25) مواضع ما - صفحه 28
26) نهج البلاغه فیض الاسلام - چاپ آفتاب - تهران صفحه 957
27) نقش انبیاء وپیامبران در هدایت وعدالت - صفحه 11 و 12
28) گفتار مرجعیت ورهبری - روزنامه جمهوری اسلامی 24/3/68
29) و30) گفتار مرجعیت ورهبری - روزنامه جمهوری اسلامی 24/3/68
31) نقش پیامبران و انبیا در هدایت وعدالت
32) نقش پیامبران و انبیا در هدایت وعدالت - صفحه 71 و 72
33) گفتار سیاست اجرائی ومدیریت در جامعه اسلامی - نقش انبیاء وپیامبران در هدایت وعدالت - صفحه 169
34) و 35) همان مدرک - صفحات 178 و 179
36) گفتار روحانیت وانقلاب اسلامی در ایران - نقش انبیاء وپیامبران در هدایت وعدالت - صفحات 126
37) و 38) ـ گفتار ضرورت ساخت انتخاب شوندگان در نظام مکتبی - نقش انبیاء و پیامبران در هدایت وعدالت - صفحات 61 و 62
39) آیه 191 سوره آل عمران
40) ضرورت ساخت انتخاب شوندگان درنظام مکتبی - نقش انبیاء وپیامبران در نظام مکتبی - صفحه 61
41) مواضع ما - صفحات 48 و 49
42) مواضع ما - صفحات 48 و 49
* نگاه آزاداندیشانه به انسان به عنوان موجودی که صاحب اراده و تفکر و اندیشه آزاد آفریده شده و پویا و شدنی و انتخاب‌گر می‌باشد، از ویژگیهای تفکر اجتماعی شهید بهشتی است
* اعتقاد به ضرورت آزادی مردم در اظهارنظر پیرامون شخصیت و طرز کار مدیران و مسئولان جامعه در هر درجه که باشند، ویژگی‌ دیگر تفکر اجتماعی شهید بهشتی است، البته با این قید که مردم باید در استفاده از این آزادی اولاً دروغ نگویند و ثانیاً اظهارنظرشان براساس نصیحت و دلسوزی و ارشاد باشد
* شهید بهشتی: "امام (رهبر) از نظر بینش و از نظر منش و رفتار می‌تواند صدها برابر از امت خود ساخته‌تر و متکامل‌تر باشد، ولی از نظر جایی که قرار می‌گیرد، حق ندارد جا و موضع و قرارگاهش آنقدر از امت جلوتر باشد که میان او و امت یک فاصله پرنشدنی همواره وجود داشته باشد"
* نکته مهمی که در بینش مدیریتی شهید بهشتی بسیار مورد توجه و تاکید قرار دارد اینست که خاصیت "تعهد" فقط این نیست که موجب می‌شود انسان متعهد وقتی در مسئولیت مدیریت قرار می‌گیرد، راه را برای رشد انسانها هموار کند، استعدادها را شکوفا نماید و جامعه را به سوی تعالی به پیش می‌برد، بلکه علاوه بر این، یکی از نخستین آثار تعهد این است که افراد متعهد اگر احساس کنند از کاری سر در نمی‌آورند، هرگز مسئولیت آن را نمی‌پذیرند.