تبیان، دستیار زندگی

جكیده
در این مقاله بعد از مقدمه ای كوتاه ،واژه حجاب را تعرف خواهیم كرد .سپس به ارزش حجاب اشارهای خواهیم داشت .آنگاه به تاریخ پیدایش حجاب در ادیان قبل از اسلام و تمدنهای آن زمان را خواهیم پرداخت .                                                                    
در بخش اصلی مقاله به این سؤال ها پاسخ خواهیم داد ،حجاب زنان ایران باستان چگونه بود ؟آیا در آن زمان زنان با حجاب احترام خاصی داشتند ؟
برای پاسخ به این سؤال ها ،ابتدا حجاب در شاهنامه را _كه كهن ترین سند باستانی ماست _جستجو خواهیم كرد . سپس به حجاب زنان در دورهای ما د،هخامنشیان،اشكانیان و ساسانیان خواهیم پرداخت و با ذكر شواهدی از زنان آن دوره به این نتیجه خواهیم رسید كه زنان ایران باستان لباسی را كه می پوشیدند تا مچ پا را می پو شاند و پوششی روی همه این لباس ها می پوشیدند .
آنچه مسلم است ایرانیان باستان حفظ حجاب را یك نوع وظیفه اخلاقی و كرامت انسانی به حساب می آوردند و حجاب را باعث فضیلت و حرمت زن می دانستند .

حجاب در مصر باستان

درمصر قدیم در ابتدا کودکان تا حدود 13 سالگی سرتاپا برهنه بودند و جز گوشواره و کمربندی  هیچ چیز با خود نداشتند. ولی دختران کمی شرم داشتند و به کمرگاه خود کمربندی ازمروارید و خرمهره و نظایر آن می آویختند. خدمتگزاران و کشاورزان تکه پارچه ای به دور کمر خودمی بستند. «در دوره سلطنت قدیم، بدن مردان و زنان درکوچه و بازار تانافگاه برهنه بود ولنگ کوتاهی از پارچه سفید تا بالای زانورا می پوشانید.» (ویل دورانت، 1343 ص179)
آن گونه که در مجسمه «رانوفر RANOFER»مشاهده می شود کاهنان نیز به پوشاندن عورت بسنده می کردند.
در دوره سلطنت میانه لنگ دیگری بلندتر  از لنگ نخستین بر آن افزوده و سپس پوششی برای سینه وروپوشی برای شانه ها اضافه کردند. زنان پارچه عریض و طویلی بر دوش می انداختند و کنار آنرا زیر پستان راست سنجاق می زدند و درعین حال زر دوزی و گلدوزی و حاشیه در اول به لباس رواج یافت.

حجاب زنان مردم بابل

زن و مرد هر دو گیسوان خود را بلند نگاه می داشتند و حتی مردان هم گیسوان خود را فرو می ریختند .مردان غالباً ریش داشتند و کلاه گیس به سر می گذاشتند. لباس معمولی هر دو جنس میان بندی از کتان سفید بود که تا نزدیک دو پارا می پوشانید اما در زنان شانه چپ برهنه می ماند.مردان بر این لباس مشترک قبا و عبایی می افزودند. در آن هنگام که ثروت عمومی فزونی پیدا کرد، مردان  به رنگهای گوناگون علاقه پیدا کردند و لباسهای رنگارنگ از جمله کبود، سرخ یا سرخ کبود پوشیدند. چنان بود که رنگها به صورت خطوط یا دوایر یا نقطه هایی در می آمدند .بابلیان مانند سومریان پا برهنه راه نمی رفتند، بلکه پا پوشهای خوشگلی به پا می کردند و مردان دوره حمورابی عمامه به سر می گذاشتند.دراین دوره  زنان با گردن بند و دست بند و نظر قربانی خود را می آراستند و گیسوان خود را بامهر هایی که مرتب به آنها بسته می شد زینت می دادند. (ویل دورانت، 1343 ص332)

حجاب زنان در شاهنامه

اگر چه فردوسی در برخی از داستانها، زنان ایرانی را بی حجاب معرفی کرده است، ولی زنان اصیل ایران را همیشه عفیف و پاک دامن و با حجاب معرفی می کند.كه در اینجا برای نمونه برخی را ذكر می كنیم ؛ شیرین همسر پرویزیكی از این زنان است كه  شرم و حیا و پوشیدگی از ویژگی های خاص اوست ،كه او خود را این گونه معرفی می كند :
به سی سال بانوی ایران بدم        به هر کار پشت دلیران بدم
نجستم همیشه جز از راستی        زمن دور بد کژی و کاستی
سه چیزی  باشد زنان را بهی        که باشند زیبای گاه و مهی
یکی آنکه با شرم و با خواسته است    که جفتش بد و خانه آراسته است
دگر آنکه فرخ پسر زاید او        ز شوی خجسته بیفزاید او
سه دیگر که بالا ورویش بود         به پوشیدگی نیز مویش بود
بدانگه که من جفت خسرو بدم           به پوشیدگی در جهان نو بودم
یا در آنجا که می گوید:
مرا از هنر موی بد در نهان        که او را ندیدی کس اندر جهان
نمودم همین است و آن جادوئی            نه از تنبل و مکرر از بد خوئی
بگفت این و بگشاد چادر ز روی     همه روی ماه و همه مشک موی
نه کس موی او پیش از این دیده بود        نه از مهتران نیز بشنیده بود
(فردوسی،1375 ج9 ص 288-286)
ویا زنی دیگر رودابه است كه  فقط گیسو را برای زال می پروراند و از آن کمندی می سازد تا زال را با آن نجات می دهد.
فرو هشت گیسو از آن کنگره        که یا زید و شد تا به بن یکسره
پس از باره رودابه آواز داد         که ای پهلوان بچه گرد زاد
بگیر این سرگیسو از یکسویم         ز بهر تو باید همی گیسویم
بر آن پرورانیدم این تار را        که تا دستگیری کند یار را

زنی دیگر «گردآفرید» سلحشواست كه به جنگ سهراب می آید وآنگونه گیسوان را پنهان کرده که سهراب از دختر بودنش  آگاه نمی شود.
نهان کرد گیسو به زیر زره        بزد سربرآن  ترک رو می گره...
بدانست سهراب کو دختر است               سر موی او از در افسر است
شگفت آمدش گفت از ایران سپاه      چنین دختر آید به آوردگاه(فردوسی،1375ج 8ص235)
و سرانجام فردوسی در زن کسری انوشیران را این گونه معرفی می كند :
اگر پارسا باشد و رایزن                  یکی گنج باشد پراکنده زن
خردمند و با دانش و رای و شرم     سخن گفتنش خوب و آوای نرم
(فردوسی، 1375 ج9 ص345)
در پیامی که منیزه به بیژن می دهد، چنین می گوید:
به پرده درون دخت پوشیده روی         بجوشید مهرش بر آن مهرجوی
ودر آمدن «منیژه» نزددرستم، منیژه با حجاب بودن را از برترین امتیازات می داند :
منیژه منم دخت افراسیاب        برهنه ندیده تنم آفتاب
(فردوسی، 1375 ج 8 ص 354
فردوسی در شاهنامه قدمت حجاب زنان ایران را از ابتدای تاریخ، یعنی؛ از دوران پادشاهی جمشید و فریدون می داند. چنانکه در گرفتار شدن دو خواهر جمشید به دست ضحاک می گوید.
دو پاکیزه از خانه جمشید        برون آوردیدند لرزان چوبید
که جمشید راهردو خواهر بدند                سربانوان را چو افسربدند.
بپوشیده رویان یکی شهرناز        دگر ماهروئی به نام ارنواز
به ایوان ضحاک بردندشان          بدان اژدها فرسپردندشان
(فردوسی 1375 ج ص 124)

حجاب زنان ایران در عهد ماد
آنگونه که از نقشهای برجامانده این دوره  آشکار است ،زنان ماد هیچگونه پوششی به روی سر نداشته و موهایشان از پشت گوش به عقب روی شانه می ریخته اند. لباسها مدل دار نبوده و جامه معمولاً دو تکه بوده که تکه رویی دو طرف بغل پا دالبرداشته ،به طوری که لباس زیرین هویدا است .زنان پای افزار و کفشی نداشته و پا برهنه بوده اند. (ویل دورانت، 1343 ص407)
پس از قدرت گرفتن دولت ماد و ثروتمند شدن آنها، وضعیت ظاهر و پوشش و تجملات آنهانیز تغییر کرده و به قول ویل دورانت « طبقات بالای اجتماع بند مد و زندگی تجملی شده بودند. مردانشان شلوار قلابدوزی شده می پوشیدند و زنان خود را با غازه و جواهر می آراستند.»(ویل دورانت، 1343 ص407)
آنچه مسلم است هنگامی كه ماد ها ثروتمند شدند خود را نباختند بلكه به پوشش خویش اهمیت می دادند به طوری كه  زنان ماد از پوشاک مجلل و پرچین معمول استفاده می کرده اند. (ضیاء پور، 1347 ص61)  لباس در باری زنان، شامل کتیونی پر حجم و پرچین بوده که گاه تن پوشی نظیر چادر امروزی نیز بر روی سروگردن خود می انداختند.(ایرانیکا، 1382 ج5 ص 736)

حجاب زنان ایران در عهد هخامنشیان
از بررسیهای حجاب زنان درعهد هخامنشی چنین حاصل می شود که زنان آن دوره از لباسهای گوناگون برای پوشش استفاده می کرده اند و پارچه شنل مانندی که شبیه به چادر بوده است روی سر می انداختند. گواه این مطلب قطعه فرش کوچکی است که درگورکانهای پازیریک واقع در شوروی به دست آمده که یکی از مستشرقین شوروی به نام «رودنکه» آنرا متعلق به هخامنشی می داند. این فرش که مشتمل بر چند مربع است روی هر مربع صحنه ای دیده می شود که چهار زن در مقابل آتشدان مشغول انجام مراسم مذهبی هستند. دراین نقش، لباس زنان به رنگ زرد، قرمز و قهوه ای نشان داده شده است که در روی لباس های تزئیناتی دیده می شود. این فرش ظریف که هر سانتیمتر مربع آن از یک طرف بیست و دو گره و از طرفی دیگر بیست و چهار گره است، در آن زنان چهره خود را نپوشانده اند.(ماریا بروسیوس، 1381 ص117)
از این عصر نقش دیگری وجود دارد که زنان بومی عهد هخامنشی را سوار بر اسب نشان می دهد، که از پهلو بر اسب سوارند و پوششی مستطیل شکل بر روی همه لباس خود افکنده اند و در زیر آن یک پیراهن دامن بلند تا مچ پا نمایان است.(تصویرشماره1بعد از منابع )
در این نقوش زنان پوشش بسیار مناسب بر تن دارند.

«پیراهن انان ساده بلند راسته وپر چین است. در پایین دامن از زانو به پایین شرابه هایی تا مچ آویزان است.» (راوندی، مرتضی،1354 ص476)
زنان این دوره لباسی مشابه مردان  نیز می پوشیدند و در تصویری که بر روی یک ظرف گلی که در موزه «هرمیتاژ» است، نشان می دهد که زنان پارسی از نوع لباس مردان نیز به تن می کردند .شکل این لباس هارا از نظر دامن و بالاپوش چنانچه می بینیم به نحوی است که شانه و آستین آن چون شنل است و به  به هر هیکلی جور در می آید.(تصویر شماره2) .با دامن نیز در صورتی که قد مرد و زنی با هم اختلاف نداشته باشد می تواند متناسب درآید. لذا؛این گونه به نظر می رسد که لباس زنان این دوره اختلافی با لباس مردانشان نداشته  و یا لباس مردان با اندکی اختلاف مورد استفاده زنان قرار می گرفته است ،نویسنده کتاب پوشاک باستانی ایران به فرش پازیریک اشاره کرده و آورده است :«روی این فرش زنانی را نقش کرده اند که لباسی چون مردان پارسی به تن دارند و کفشهایشان همان است که پارسیان به پای کرده اند، فقط اختلافی که در لباس زنان با مردان وجود دارد، تزئینات پیش سینه و شکل بخیه آن است که در برخی زیگزاگ داردو طرح پیش سینه به یقه می پیوندد. (ضیاءپور، 1347، ص 79)

حجاب زنان ایران در عهد اشکانیان
آثار به دست آمده از عهد اشکانی نشان می دهد که زنان لباسی تا زانو بر تن می کردند و سربند بر سر می انداختند و همچنین نقابی داشتند از پوشش های سر که شیوه نسبتاً پیچیده بوده است، نیم تاجی بود که با دستاری بلند بر فراز آن که سربند یا نقاب بر روی آن افکنده بسته می شده است. همچنین پیراهنی بلند تا به روی زمین پر چین و گشاد بوده است. پیراهن دیگری روی اولی می پوشیدند. قد این یکی نسبت به اولی کوتاه تر و ضمناً یقه باز بود ه است که روی این دو پیراهن چادر گونه ای  سر می کرده اند. چادر زنان اشکانی به رنگ های شاد و ارغوانی یا سفید بوده است. گوشه سربند در زیر یک تخته فلز منقوش یا دگمه که به وسیله زنجیری به گردن افکنده شده بسته می شده  است. این چادر، به نحوی روی سر می افتاده که عمامه را در قسمت عقب و پهلوها پوشانیده است.
در موزه لور نقش سنگینی از زنی وجود دارد که در پالیمر پیدا شده که صفحه ای فلزی مستطیلی شکلی بر سر دارد. گیسوان این زن از دو طرف به سوی بالا و پشت سر جمع شده است و پشت این صفحه فلزی را چادر گشاد پوشانده است.(تصویرشماره 3)
به طور خلاصه پوشاک زنان اشکانی را می توان به صورت پیراهنی بلند، حجیم و پر چین تا روی قوزک پا، آستین دارو یقه راست توصیف کرد كه غیر از اینها پوششی مانند چادر بر روی سر بسته می شده است. ظاهراً کفش زنان همانند کفشهای مردان است . (ایرانیکا، 1382، چ5، ص 739)

حجاب زنان در دوره ساسانیان

زنان دوره ساسانی گاهی سربند گشاد و پر چین به سر می کردند که تا وسط ساق پا می رسیده است. در آثار بدست آمده این دوره  چادرهای زنان کاملاً هویداست . در طرح بشقابی که شاهزاده ای را در بزم نشان می دهد، دو زن وجود دارد که هر یک دستمالی روی دهان خود به پشت سر بسته اند و هر یک شلواری چون شلوار مردان به پا دارند. قبایی پوشیده اند که تا وسط ساق پا می رسداین  قبا از جلو دامن سه چاک و در پشت نیز سه چاک داردو بر سراسر دوره دامن و چاکها حاشیهدیده می شود .
از مقایسه نقوش «آناهیتا»در جا ها ی مختلف  چنین به نظر می رسد که زنان عهد ساسانی پیراهن پر چین و گشاد و بلند می پوشیده اند و با نواری آن را  در پایین سینه جمع می کرده و می بسته اند.
کریستین سن عقیده دارد،در این تصاویر  «الهه ای که به شاه افسر می بخشد قبای سبک یونانی دارد و در روی آن بالاپوشی ستاره نشان پوشیده است و تاجش شبیه تاج اهورا مزداست. از زیر آن چهار رشته گیسو بر دوش و سینه اش افتاده است و این بنا بر شیوه عادی زنان ایران عهد ساسانی است.» (کریستین سن ، 1351، ص 481)

لازم به ذكر است ، برخی از نقوش به دست آمده این دوره  لباس زنان و مردان ساسانی را همانند نشان می دهد، مثلاًٌ؛ در حفاری تورفال و خوچو( chotsch) نمونه ای از آثار مانویان وجود دارد ، که علاوه بر نقش مانی عده ای از اشخاص دست به سینه، ایستاده اند. ودر پشت سر آنها زنانی به نظر می رسند که از طبقه گزیدگان هستند و لباس آنها با مردان همانند است. مگر کلاهشان که با هم فرق دارد.در این تصویر  « در پشت سر زنان، نیوشگان را می توان به زحمت تشخیص داد که هم زن و هم مرد، لباس های رنگارنگ و کفش سیاه پوشیده اند.» (ضیاءپور، 1347، ص 288)
آنچه مسلم است، زنان عهد ساسانی لباس های رنگارنگ و منقش می پوشیده و بر سر پوششی داشته اند. چنان که لباس و حجاب «آزرمیدخت» ملکه ساسانی این گونه توصیف شده است :«پیراهن او سرخ ملون و شلوار آسمان گون و تاج بر سر، بر سریر نشسته، به دست راست تبرزینی وبه  چپ تیغ تکیه زده است.» (کریستین سن، 1351،ص 227)
در نقوش آثار «طاق بستان» نیز زنانی که در شکار گراز، پاروزن قایقها هستند، جامه هایشان منقوش به دوایری است که سر گراز در آنها ترسیم شده است . هم چنین برخی شواهد نشان می دهد که زنان عهد ساسانی محجوب بوده، و صورت خود را می پوشانیده اند و گیسوان خود را پنهان می کردند. (ضیاءپور، 1347، ص 256) یكی دیگراز دلایل محجوب بودن زنان عبارت زیر می تواند باشد :
بعد از شکست ایران از عربها سه تن از دختران کسری( شاه ساسانی) را نزد عمر آوردند. آنها با پوشش و نقاب چهره خود را پوشانده بودند. عمر دستور داد با صدای بلند  بر سر آنهافریاد کشند که پوشش از چهره بردارند تا خریداران بیشتری پیدا کنند.
دوشیزگان ایرانی از برهنه کردن صورت خودداری می  کردند، عمر خواست با تازیانه آنان را وادار کند و آنان می  گریستند. در آن حال حضرت علی (ع) به عمر فرمودند: در رفتارت مدارا کن! از پیامبر(ص ) شنیدم که می فرمودند: «بزرگوار شریف هر قومی را که خوار و فقیر شده گرامی دارید.» عمر پس از شنیدن فرمایش آن حضرت آتش خشمش فرو نشست. (وشنوی، 1352، ص 59)
آنچه مسلم است زنان دوره ساسانی دارای حجاب بوده اند و زنان والامرتبه و خانواده های بالای جامعه با چهره ای باز در حضور مردان ظاهر نمی شدند.