تبیان، دستیار زندگی

تعریف روشنفکری دینی

ده ها صفت برای روشنفکر ارائه شده که مهم ترین آنها موارد زیر است:

1 . آگاهی از احوال و اوضاع زمانه

2 . شناخت دردها و آسیبها و امتیازات جامعه

3 . شجاعت در شناخت و بیان درد و درمان جامعه

4 . آزادمنشی در تفکر و اندیشه و نقادی نسبت به وضع موجود

5 . رو به آینده داشتن و تنفر از عقب گرد و درجا زدن

6 . عاشق نوآوری و پیشبرد جامعه

7 . عاری از خرافه و تحجّر و مزیّن به عقلانیّت در فکر و عقل

این گونه توصیفها از منظر حامیان روشنفکری است و در مقابل توصیفهای مذمت گونه ای از سوی مخالفان آزاداندیشی برای روشنفکران وجود دارد.

براین اساس, تعریف جامع و مانعی برای روشنفکری دینی سراغ ندارم; ولی باتوجه به توصیفهای موجود می توان گفت: مصداق خوب روشنفکر دینی, فردی باشد که از سویی با دلیل و همراه اعتقاد و تعبّد, اسلام را جوهری پایدار و جواب گوی ابدی نیازهای روز هر زمان و مکان بداند و از سوی دیگر, قادر به شناخت واقعیات و نیازهای جوامع زمان خود باشد. اگر فاقد رکن اول باشد, دینی نیست و اگر رکن دوم را نداشته باشد, روشنفکر نیست. البته در هر زمانی چنین مصادیقی, زیاد نخواهند بود و چون این اصطلاح می تواند نسبی درنظر گرفته شود, به اندازه وسعت دامنه, نسبت مصادیق هم زیادتر می شود. تفاوت روشنفکر دینی و روشنفکر مطلق این جاست که اولی در محدوده دین مورد قبولش عمل می کند. فرض این است که او به دین اعتقاد دارد و برخلاف معتقدات خویش به راهی نمی رود و دومی چون چنین سرمایه و راهنمایی مثل معارف آسمانی ندارد, آزادتر, ولی بدون سرمایه پیش می رود. گرچه کم بودن قید و بندها, کار نوآوری را برای نواندیشان غیردینی آسان تر می کند, اما اولاً کم تر جامعه ای هست که نوعی قید و بند و تعصبهای سنتی, قومی, ملی و اجتماعی نداشته باشد و ثانیاً راهنماییهای الهی, محقق را از لغزشهایی از نوع آن چه فرهنگ غرب به آن آلوده شده, حفاظت می کند و باتوجه به تجربه و اسناد معتبر اسلامی می توانیم بگوییم:

اسلام به روشنفکر دینی نشاط و سرزندگی می بخشد و او را در عمق وجدان متعهد می سازد, به اهداف و آرمانهایش تقدس می بخشد و از بی تفاوتی نسبت به حوادث اطراف خود و بی دردی نسبت به مشکلات جامعه رها می سازد.

او را در مسیری از تکامل قرار می دهد که در هیچ حدی متوقف نمی گردد. مانع از خیانت و سقوط او می شود. از تضاد و لجاجت و تعصّب و تقلید کور و خودخواهی و انحصارطلبی بازمی دارد. به او هویت مستقل می دهد. از خودباختگی بازمی دارد. به او عزت نفس می بخشد و مانع از ذلّت پذیری و زبونی او می گردد. او را از یأس و ناامیدی محافظت می نماید و به او روحیه و قدرت تلاش و مبارزه و جهاد عطا می کند و رحمت و رأفت نسبت به انسان را در وجودش نهادینه می کند و پاسداری از حق و حقیقت و دوری از ریا و تزویر و حق پوشی به صورت ملکه ای بر رفتار و گفتارش سایه می گستراند.

اوضاع سیاسی شیعه بعد از غیبت

امواج پیشرفت سیاسی, مدیریتی و حکومتی در کنار رشد علمی شیعه در آستانه شروع غیبت و در دوران غیبت صغری و سپس کبری اعجاب آور است.

در دو قرن اول غیبت, بیش تر بلاد و قلمرو وسیع جهان اسلام تحت اداره دولت ها و امرای شیعه درآمده بود. فرق مختلف شیعه اعم از اثنی عشری, زیدی, اسماعیلی و… در بخش های مهم جهان اسلام به حکومت رسیده بودند, مثلاً:

1 . ادارسه یا ادریسیان, 172 تا 375 هجری قمری

در اقصی نقاط مغرب جهان اسلام حکومت شیعه زیدی ادارسه شکل گرفت. ادریس فرزند عبداللّه محض و برادر محمدنفس زکیه از اولاد امام حسن مجتبی(ع) پس از شروع دولت عباسی و ادامه غصب حق اهل بیت قیام کرد و شکست خورد و به غرب آفریقا محل فعلی مراکش رفت و در آن جا نهضت شیعی را آغاز کرد و در آستانه پیروزی به شهادت رسید. پیروانش فرزند نوزاد او را ادریس دوم نامیدند و به حکومت برگزیدند. این سلسله203 سال در آن منطقه با فراز و نشیبهایی حکومت داشت و حتی شاخه ای از آنها در بخشی از آندلس برای مدتی امارت می کرد و بخشی از آثار معارف اهل بیت که هنوز در آن منطقه وجود دارد, میراث همین سلسله حکام ادارسه است.

2 . علویان طبرستان, 250 تا424 هجری قمری

در آستانه غیبت صغری در طبرستان حکومت علوی از سوی فرزندان امام حسن مجتبی(ع) تأسیس شد و علی رغم درگیری دائم با صفاریان, طاهریان, سامانی ها و بعضی از قدرتهای محلی توانستند با اقدامات اسلامی و آموزشی و فرهنگی و رفتار خوب با مردم, موقعیت تشیّع را در این منطقه بسیار مهم تثبیت کنند و با ایجاد ارتباط با سایر نهضتهای شیعی به آنها کمک کنند و حتی در عراق به مجاهدان شیعه که سخت تحت فشار حکام بنی عباس بودند, کمک می فرستادند و باعث تقویت نهضت شیعی در یمن و تأسیس حکومت شیعی آن جا شدند.

اکثریت چهارده حاکم علوی طبرستان زیدی مذهب اند و تعدادی هم شیعه اثنی عشری در میان آنهاست.

3 . بنی رسی, 280 تا 700 هجری قمری:

یمن یکی از نقاط شیعه خیز جهان اسلام است. گویا سفر مأموریتی علی(ع) به یمن و تأثیر عمیقی که بر دلهای مردم یمن به خاطر بروز فضائل ایشان گذاشت, زمینه مساعد فکری شیعی را پایه گذاری کرد و دو تیره اسماعیلیه و زیدی ها برای حضور در یمن رقابت داشته اند, ولی زیدی ها سبقت گرفتند. گرچه این رقابت قرنها با فراز و نشیب ادامه داشته و اصولاً به خاطر دوری یمن از مرکز خلافت سلطه خلیفه بر آن جا معمولاً ضعیف بوده است و حتی در آستانه حادثه عاشورا, بعضی از صاحب نظران به امام حسین(ع) پیشنهاد می دادند به جای کوفه به یمن بروند و از تمایلات شیعی مردم یمن و خصوصیات کوهستانی منطقه برای جهاد با بنی امیه بهره بگیرند.

یحیی بن حسین از نواده های امام حسین(ع) و از مجاهدان بنام زیدیه با بهره گیری از مجاهدات ناتمام جدش قاسم الرسی از ائمه مهم زیدیه, توانست در سال280 هجری اولین حکومت شیعی زیدیه را در صعده, با بیرون راندن امرای محلی, تشکیل بدهد و به سرعت در بسیاری از نقاط یمن گسترش دهد و با تصرف صنعاء دولت نیرومند زیدیه در یمن مستقر شد و تا سال700 هجری ادامه یافت و در تمام این دوره با عوامل خلافت و نیز اسماعیلی های فاطمی و امرای محلی زد و خورد داشته و با اقدامات فرهنگی و دینی و توسعه آموزش ها و خدمات, امامت و نفوذ امامان زیدی را در یمن استمرار بخشیدند و هنوز هم اکثریت مردم یمن پیرو زیدیه اند و در صعده, اولین نقطه آغاز دولت علوی زیدی, شیعیان اثنی عشری نفوذ زیادی دارند و در سالهای اخیر درگیریهای خونینی با دولت وقت یمن داشته و دارند. روابط امامان یمن با امرای علویون طبرستان و دیلم از موارد مهم نیازمند به بررسی و تحقیق است.

4 . فاطمی ها, 296 تا 567 هجری قمری:

در سالهای آخر قرن سوم عبداللّه المهدی امام اسماعیلیان حکومت فاطمیان را با بیرون راندن خوارج از تونس, در شمال غرب آفریقا تشکیل داد و این حکومت به تدریج بر مصر, شامات و حجاز مسلط گردید و دولت مقتدری براساس معارف اهل بیت شاخه اسماعیلی و منتسب به حضرت فاطمه زهرا(س) تشکیل یافت. این سلسله حکام شیعی توانستند تمدن عظیمی براساس اسلام و مکتب اهل بیت از زاویه دید اسماعیلیه در بخش وسیعی از قلمرو اسلام به وجود آورند و تهدید جدی برای خلافت بنی عباس باشند و عاقبت به دست ایوبیان سنی شافعی منقرض شدند. اما آثار فکری و فرهنگی آنها هنوز در این مناطق, بخصوص مصر باقی است و الازهر نهاد مهمی باقیمانده از آن دوره است و محبّت اهل بیت در دلهای مردم مصر پایدار مانده و اخیراً آقای قذافی احیای تمدن اسلامی فاطمیان و پیروی از مکتب اهل بیت را راه نجات مسلمانان خوانده است.

5 . قرمطیان بحرین, عراق و شام, 258 تا اوایل قرن 5 هجری قمری:

این گروه شاخه ای از اسماعیلیان هستند که محمدبن اسماعیل بن جعفر را امام خود و مهدی موعود می دانستند و فرقه ای تندخو و خشن بودند و افکاری شبیه خوارج, وهابی ها و طالبان را دارا بودند. رهبرشان حمدان بن اشعث, ملقب به قرمط گویا از اهالی خوزستان بوده و فعالیت خود را در عراق آغاز کردند و بالاخره توانستند بر بحرین که آن روز خیلی وسیع تر از بحرین امروز بود, مسلط شوند و حملات زیادی به حجاز و عراق داشتند و یک بار مکه را غارت کردند و حجرالاسود را به مقر حکومت خود منتقل کردند. در شام هم فعالیتهای زیادی داشتند. از اواخر قرن سوم هجری تا سال470 دوام آوردند و سرانجام به دست سلجوقیان منقرض گردیدند.

رفتار این گروه و همکاری گاه و بی گاه آنها با فاطمیون و نفوذی که در دستگاه خلافت داشتند, باعث خشم بیش تر خلفای عباسی نسبت به شیعیان بود و خسارتهای مهمی از آن رهگذر بر شیعیان وارد شد.

6. حمدانیان, 317 تا394 هجری قمری:

حمدانیان حدود نیم قرن حکومت مستقل شیعی اثنی عشری در موصل, حلب, شمال عراق و شامات تشکیل دادند و معمولاً با دولتهای مقتدر آل بویه و فاطمی و اخشیدیه درگیر بودند و به خاطر سطح بالای دانش و ادب در مدت کوتاه توانستند تفکر اهل بیت را در آن منطقه پایدار و ریشه دار کنند که هنوز آثار آن در جای جای این منطقه حضور دارد. قبل از تشکیل حکومت مستقل شیعی افراد زیادی از این خاندان در دستگاه خلافت مسؤولیتها و مناصب مهمی داشتند.

شخصیتهای کلیدی این دودمان ناصرالدوله و سیف الدوله هستند و حکومت شان از اواخر دوران غیبت صغری (317 ه.ق) پایه ریزی شد.

7. آل بویه, 334 تا 448 هجری قمری:

در دهه آخر غیبت صغری دولت آل بویه شکل گرفت. ابتدا عمادالدوله فارس را تصرف کرد و مرکز حکومت آل بویه قرار داد و سپس معزّالدوله, برادر او, خوزستان و بغداد را متصرف شد و مرکز خلافت رسمی اسلام با حفظ خلیفه در اختیار او بود و برادر سوم, رکن الدوله, اصفهان, ری و بسیاری از مناطق ایران را تحت تسلط درآورد و عملاً مجموعه آل بویه بر بخشی عظیم از قلمرو جهان اسلام استیلا یافتند. شیعه بودن این حکومت مورد اجماع مورخان است. بعضی آنها را اثنی عشری و بعضی زیدی می دانستند. به طور کلی در برخورد با مردم و فرقه های دینی با تساهل و تسامح و سعه صدر رفتار می کردند و در زمان دولت آنها, علوم و فنون اسلامی در همه رشته ها رشد و تکامل خوبی داشته و آثار عملکرد این خانواده ایران را تحت تاثیر مثبت قرار داد و بسیاری از پایه های علمی, دینی و فرهنگی مکتب اهل بیت را مستحکم نمود.

نتایج مهم دوره اجتهاد

1 . فقه شیعه از صورت نقل قول متون نصوص درآمد و با اعصای استدلال, فروع بر اصول منطبق گردید.

2 . علم اصول فقه پایه گذاری و نگاشته شد که نمونه مشخص تر آن کتاب (الذریعه الی اصول الشیعه) تألیف سیدمرتضی است. گرچه بعضی از مسائل علم اصول در زمان حضور ائمه مورد عمل بود.

3 . حکم بسیاری از مسائل که نصوص مستقیماً متعرّض آنها نشده بود, با استدلالهای قابل اطمینان بیان شد که نمونه های فراوان آن را در (المقنعه) شیخ مفید و (انتصار) سیدمرتضی و… می بینیم.

4 . فقهای نام آوری چون ابن ابی عقیل, اسکافی, شیخ مفید, سیدمرتضی و شیخ طوسی درخشیدند و در مکتب پربار آنها صدها مجتهد و فقیه تربیت شدند.

5 . اجتهاد و فقاهت در حدود نیازهای آن زمان به اوج کمال رسید.

6 . فقه شیعه در کنار فقه عامه سربلند کرد و مقایسه مزیتهای فقه اهل بیت, همراه با اصطلاحات و فنون اجتهاد مقدور گردید.

7 . فقه مقارن طلوع کرد و موارد اشتراک یا افتراق نظر مکتبهای اهل سنت و شیعه مشخص شد که کتابهای (مسائل) و (الخلاف) سیدمرتضی و شیخ الطائفه از نمونه های خوب آن است و باب مناظره های فقهی گشوده شد.

8 . علم اصول شامل: عقل و اجماع و ادبیات و عرف و الغاء خصوصیتها و مصلحت به کمک علوم فقهی آمدند و کار استنباط را تسهیل نمودند.

9 . کتابهای ارزش مند دیگری با استفاده از منابع موجود آن که نزدیک به عصر ظهور بود, تألیف شد که قرنها و تاکنون مورد استفاده حوزه های علمیه است.

آزاداندیشی و تمدن اسلامی

در این میدان وسیع هم شکستن طلسم های تعصبات و تنگ نظریها و در نوردیدن مرزهای جغرافیایی و تاریخی و معتقدات دینی و قومی و نژادی عامل مهم روشن ضمیری و باز کردن آیینه دلها در مقابل دست آوردهای سایر اقوام و ملل و نحل28 و تمدنهای قدیم و جدید است که عملاً دانش و فن و ادب را از زندانهای خودساخته تعصبات در آورد و به عنوان میراث و حق کل بشر و کل جهان به آن نگاه شد و این, یک مصداق مهم و بارز برای روشنفکری دینی و آزاداندیشی اسلامی و قرآنی است.

مکتبی که در اولین پیام آسمانی خود انسان عالم و مومن و آشنا به قلم و دانش را محور حرکت خود قرار داده و قیدی و محدودیتی برای انسان درنظر نگرفته است:

(اقراء باسم ربک الذی خلق, خلق الانسان من علق, اقراء و ربک الاکرم, الذی علّم بالقلم, علّم الانسان مالم یعلم)

همان جا هم هشدار می دهد که اگر همین انسان دچار خودبینی, انحصارطلبی و تجاوز از حق و حدّ شود, باید در دادگاه خدای خلق پاسخ گوی سوءاستفاده از نعمتهای الهی و کجروی از مسیر حق باشد.

(کلاّ ان ّ الانسان لیطغی, ان رءَاه استغنی, ان الی ربک ّ الرجعی)

همین طغیانهاست که انسانها را از دیدن حقیقت باز می دارد و عقل و فکر او را در محدوده تنگ تعصبات اسیر می کند و باعث محرومیت خود و دیگران از شناخت و عمل به حق می شود و ایمان واقعی عامل تحقق این بخش است.

***

آری تحت تأثیر تعلیمات قرآن و دستور تفکر در آسمانها, زمین, دریاها, موجودات و… و استخراج دفینه های عقلانی توسط پیغمبر(ص) و بروز نیازهای جامعه بزرگ اسلامی, نهضت علمی همراه با آزاداندیشی و به کارگیری عقل و خرد فردی و جمعی آغاز شد و با فرمان حیات بخش (أطْلُبُوالْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّینِ) و ستایش از ملتی غیرعرب (ایرانی) که اگر علم را در ثریا هم سراغ داشته باشند, آن را به زمین می کشانند, امواج خروشان دانش در اقیانوس عظیم جهان اسلام بروز کرد.

ابتدا با نهضت ترجمه

ترجمه آثار تمدنهای دیگر در دوران بنی امیه محدود به نیازهای ضروری عمدتاً درباری بود, ولی در زمان بنی عباس و در عهد صادقین(ع) هم نهضت ترجمه آثار علمی زبانهای دیگر وسعت گرفته و با تأسیس بیت الحکمه توسط منصور دوانقی33 که خود تقلید و اقتباس خوب از ابتکار انوشیروان و سلسله ساسانیان ایران است و فراخوان علما و ادبای زبان دان و تشویق های بجا نهادینه شد.

جالب این که آثار ممتاز علمی از تمدنهای هند, ایران, یونان, روم, مصر و چین از زبانهای هندی, پهلوی, قبطی, سریانی, یونانی و… به سرعت به عربی ترجمه می شد و در اختیار دانش پژوهان قرار می گرفت و همزمان کتابخانه های جامع و منظم شکل می گرفت.

مراکز خلافت در بغداد, مصر و اندلس مسابقه ای در جذب مترجمان و تأسیس کتابخانه های وسیع و جامع و جذب دانشجویان داشتند.

خوشبختانه آثار ارزشمندی در معرفی این کتابها و نویسندگان و مراکز آنها موجود است و از پیشتازان این تاریخ نگاری به کتابهای ارزشمند (الفهرست) نوشته ابن ندیم و (طبقات الاطباء), (اخبار العلما), (اخبار الحکما) نوشته ابن ابی اصیبعه و (تاریخ الحکماء) نوشته ابن قفطی اشاره می کنم.

تشویق و اقدام به ترجمه, تمامی رشته های علمی مورد نیاز را دربرمی گرفت و از میان آنها فلسفه, نجوم, ریاضی, پزشکی, جغرافیا, ادبی, هندسه, تاریخ نگاری, شیمی و مکانیک مورد توجه بوده است.

دوران شکوفایی ترجمه حدود دو قرن دوام یافت و سرانجام با اشباع فضای علمی از آثار موجود دیگران و شروع تألیفات تحقیقی مشابه یا بهتر در داخل مراکز علمی اسلامی و جذب و هضم بسیاری از مراکز علمی تمدنهای دیگر در داخل قلمرو جهان اسلام, نهضت ترجمه از رونق افتاد و جای خود را به نهضت تولید علم همراه با تحقیق داد. گرچه بیت الحکمه و کتابخانه های زاییده از آن تا آغاز حمله و غارت مغول ادامه داشت, متأسفانه حمله, غارت و فتنه عالم سوز مغول بسیاری از این سرمایه های ارزشمند را منهدم و نابود کرد.