تبیان، دستیار زندگی

عصر انفجار اطلاعات و پیشرفت‌های سریع فناوری و علمی بیانگر نیاز آموزش و پرورش قرن بیست و یكم به آن نوع تعلیم و تربیتی است كه فراگیران را برای رویارویی با چالش‌های زندگی در حال تغییر و غیر‌قابل پیش‌بینی آماده نماید. در این نوع تعلیم و تربیت، یادگیری به معنی جمع‌آوری اطلاعات نیست، بلكه منظور از آن شركت فعالانه یادگیرنده در كسب تجارب و معنابخشی به آن تجارب است. در این مفهوم، اندیشه و اندیشیدن جایگاه ویژه‌ای دارد و توام با یادگیری و حل مسئله به‌شمار می‌آید. تفكر انعكاسی و تفكر انتقادی بیانگر مفاهیمی هستند كه در تعلیم و تربیت مورد نیاز قرن بیست ویكم كاربرد فراوانی دارند. تفكر انعكاسی در تقویت قوای فكری و ذهنی یادگیرندگان، مهمتر از تفكر انتقادی است زیرا موقعیتی را برای فرد فراهم می‌كند تا به عقب برگردند و بر افكار خود اندیشه كند.

-ارائه الگوهای فراشناختی از حل مسئله و تفکر: فراشناخت نقش زیادی در اندیشه‌ورزی دارد. از این رو معلمان می‌توانند به منظور تقویت فعالیت‌های فراشناختی دانش‌آموزان الگوهایی از تجارب فراشناختی فراهم نمایند. آن‌ها می‌توانند با استفاده از تفکر با صدای بلند یا «بلند اندیشیدن» به دانش‌آموزان نشان دهند که چگونه می‌اندیشند و از جه طریق راهبردها را امتحان می‌کنند (اسکراو، 1998).
ا

ارائه مسئله به دانش‌آموزان نیز سبب تحریک آگاهی فراشناختی آنها می‌شود (ویسینگر ، 2004). در چارچوب حل‌مسئله موقعیتی فراهم می‌شود که فرد بر روی سوالاتی که از موقعیت مبهم بر‌می‌خیزد تامل و اندیشه کند و افکار خود را مورد بازبینی و وارسی مجدد قرار دهد. اگر این مسائل مرتبط با جهان واقع باشند و از ساختار کمتری برخوردار باشند تاثیر بیشتری در تحریک اندیشه‌ها خواهند داشت. مسائلی که از یک پاسخ صحیح برخوردار باشند و دارای ساختار روشن و واضحی باشند نقش تحریک‌کنندگی کمتری در تفکر ایفا می‌کنند. تحقیقات زیادی نشان می‌‌دهند که استفاده از تفکر با صدای بلند در زمانی که فرد به ارائه دلیل بپردازد، پردازش فراشناختی و در نتیجه حل مسئله را افزایش می‌دهد (فولادچنگ، 1375).

2-تدوین نشریه اندیشه: با وادار ساختن دانش‌آموزان به تهیه نشریاتی که در آن عقاید و اندیشه‌های خود را مطرح کنند می‌توان اندیشه‌ورزی را در بین دانش‌آموزان گسترش داد. در این نشریات دانش‌آموز دیدگاه خود را بیان می‌کند، دلیل حمایت از آن دیدگاه را مطرح می‌کند، آگاهی خود از نظرات مخالف و مقابل را نشان می‌دهد، معایب دیدگاه خود را بر‌می‌شمارد، و به‌طور کلی در این نشریات نشان‌می‌دهد که بر روی آن مطلب و جوانب مختلف آن تامل کرده‌است.

3- ترویج فرهنگ پرسش‌گری: راهبردهای «سوال‌کردن» از اهمیت زیادی در پرورش فکری یادگیرندگان برخوردارند. به‌ویژه، سوال‌هایی که در باره چرایی، چگونگی، و دلیل اتخاذ تصمیمات پرسیده می‌شوند. اساس فهم انسان از هستی و دنیای خود استفاده از پرسش‌گری هوشمندانه است. به اعتقاد کریمی (1382) برای ترویج فرهنگ پرسش‌گری باید فضای آزاد همراه با امنیت و اعتماد در میان مخاطبان ایجاد شود. بدون امنیت روانی نمی‌توان به پرسش‌های آزاد که از ذهن خلاق می‌جوشد پاسخ داد...روش تفکر انتقادی ماکس پلانک.یکی از راهبردهای اساسی در تعلیم و تربیت فعال و خلاق،‌ زمینه‌سازی برای ایجاد پرسش‌گری و تقویت تفکر نقادانه در دانش‌‌آموزان است تا بتوانند در چنین شرایطی اعتماد به نفس، استقلال، آزاداندیشی و شهامت در فرایند یاددهی-یادگیری را در خود بارور سازند (کریمی، 1382).

به اعتقاد مهرمحمدی (1379) این تعلیم و تربیت سوال‌محور -و نه پاسخ‌محور- است که دانش‌آموز را کنجکاو و جست‌و‌جوگر بار می‌آورد و در جهت حفظ و تقویت حس کنجکاوی و لذت از یادگیری و سوال‌کردن عمل می‌کند. برعکس، تعلیم و تربیت پاسخ‌محور که دانش‌آموز را از لذت به‌کارگیری و استفاده از حس کنجکاوی، پرسش‌گری و جست وجوگری محروم می‌سازد و پوشش‌دادن به حجم وسیعی از اطلاعات را وجهه همت خود قرار می‌دهد، تعلیم و تربیتی غیرانسانی است، زیرا لذت از یادگیری و ارضاء حس کنجکاوی را از انسان می‌گیرد.

4-یادگیری پروژه‌محور: این نوع یادگیری بیانگر رویکردی مستقل در آموزش و پرورش است که در آن دانش‌آموزان به برنامه‌ریزی،‌اجرا، و ارزیابی پروژه‌هایی می‌پردازند که کاربرد آن‌ها فراتر از سطح کلاس و مدرسه است و بیشتر در موقعیت‌های جهان واقع کاربرد دارند. منظور از یادگیری از راه پروژه، اضافه کردن یک یا دو پروژه به درس روزانه نیست، بلکه بیانگر یک راهبرد کلی آموزشی است. کار پروژه‌محور بخش معمی از فرآیند یادگیری است. این روش به‌ویژه برای کلاس‌هایی موثر است که دانش‌آموزان آن از نظر ویژگی‌های مختلف نظیر سبک یاگیری، پیشینه فرهنگی و سطح توانایی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.

دانش‌آموزمحوری، تدوین اهداف و فعالیت‌های بلندمدت، و استفاده از تکالیف میان‌رشته‌ای از جمله خصوصیات این روش آموزشی است. استفاده از این مدل ریشه در دیدگاه ساختن‌گرایی پیاژه، ویگوتسکی، برونر و دیویی دارد. مطابق این دیدگاه باید از پروژه‌هایی استفاده شود که لذت‌بخش، برانگیزاننده، و جالش‌انگیز باشد. هدف از یادگیری از راه پروژه فعال‌ساختن دانش‌آموز در فرایند یادگیری و کل جریان یاددهی-یادگیری است. در این نوع یادگیری، معلم باید در تدوین اهداف به یادگیری مهارت‌های شناختی، فراشناختی، عاطفی، و اجتماعی توجه کند.

تکالیف و فعالیت‌هایی برای روش پروژه‌محوری مناسب است که پاسخ‌باز بوده و مستلزم تفکر واگرا و خلاقانه باشند. مطابق این مدل باید بر روی تعاملات تشریک مساعی که مستلزم پاسخ‌گویی فردی و گروهی است تاکید شود (باخ و وولف، 2000). شیوه‌های ارزشیابی نیز در این نوع یادگیری متفاوت است و علاوه بر سنجش‌های معمول شامل ارزشیابی دانش‌آموز از جریان پیشرفت پروژه نیز می‌شود. دانش‌ِآموز باید گزارش پیشرفت خود را ثبت کند و آن را با اهداف مقایسه کند. برخی سؤالاتی که دانش‌آموز باید در این رابطه از خود بپرسد عبارت است‌از: موفقیت‌های پروژه من چه بود؟ برای بهبود این پروژه چه کار می‌توانستم انجام دهم؟ چگونه می‌توانستم به اهدف یادگیری دست یابم؟ مشکل‌ترین بخش انجام پروژه در کجا بود؟ بهترین تلاش گروهی در کدام قسمت صورت گرفت؟ ارزیابی نهایی من از پروژه چیست؟

5-ترویج کار گروهی و تشریک مساعی: یادگیری و فعالیت در گروه در مقایسه با یادگیری انفرادی یا یادگیری از راه رقابت پیامدها و آثار مثبت بیشتری در ترویج اندیشه و تبادل افکار دارد. فراهم ساختن محیطی که افراد بتوانند به بررسی اندیشه‌ها و بیان آن‌ها بپردازند نقش زیادی در تقویت اندیشه و اندیشه‌پروری به‌جای می‌گذارد. یکی از روش‌هایی که از گذشته‌ دور برای تقویت تفکر مورد استفاده قرار گرفته است، روش بحث گروهی است. در این روش ایده‌ها و تجارب یادگیرندگان در جریان بحث عرضه می‌شود و بدین ترتیب بر مشارکت و چالش افزوده می‌شود. بیشتر مردم بحث را انگیزه‌زا و انگیزش‌افزا یافته‌اند و از اینکه در فرآیند بحث بخواهند ازکس دیگری پیشی بگیرند، اظهار نظر کنند، و یا باورهای دیگران را نقد کنند لذت می‌برند (احدیان و آقازاده، 1382).

جمع‌بندی
یادگیری مستلزم درگیری فعالانه دانش‌آموزان در جریان یادگیری است و بدین ترتیب تقویت تفکر و پرورش اندیشه‌های دانش‌آموزان ارتباط تنگاتنگی با تعلیم و تربیت پیدا می‌کند. تفکر انعکاسی از جمله سازه‌هایی است که به تعمق و ژرف‌اندیشی یادگیرندگان می‌انجامد و برای تقویت این نوع تفکر راههای مختلفی پیشنهاد شده‌است. از جمله این راهها عبارت است از: الگوسازی فرایندهای فراشناختی و تفکر بر تفکر برای دانش‌آموزان، روش یادگیری از راه حل‌مسئله، ترویج فرهنگ پرسش‌گری و یا تعلیم و تربیت سوال‌محور، یادگیری پروژه‌محور، و ترویج کارگروهی و تشریک مساعی که از جمله‌ آن روش بحث گروهی است. اجرای هریک از این روش‌ها می‌تواند جریان تعلیم و تربیت را در جهت سازندگی و دریافت معنا و لذت از یادگیری سوق ده