تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://arthamadan.ir/default.aspx?page=14674&section=newlistItem&mid=42807&pid=%2042393
دکتر هادی ربیعی

از منظر معنا شناختی وقتی به فلسفه هنر و زیبایی می پردازید باید اینگونه سوالات را پاسخ دهید که معنای هنر و زیبایی چیست و ابن سینا به آن چه پاسخی داده است؟ خب این بحث خیلی گسترده است و تمام بحث هایی که در خصوص این تعریف وجود دارد، شامل این بحث می شود. مثلا وقتی به شما بگویند موسیقی را تعریف کنید، شعر را تعریف کنید، این ها سوالاتی از منظر زیبا شناختی است. جالب است بدانید ابن سینا در خصوص معنای علم موسیقی ، معنای شعر و چیستی آن صحبت کرده است.

راجع به اثر هنری هم می توان این صحبت را کرد که اثری هنری این ویژگی ها را داد این ها در حس مشترک ما جمع می شود و قوه ای بنام خیال این را نگه می دارد و می شود مخزن این ها چون باید حفظ شوند در ذهن که وقتی گل را دیدید و چشمتان را بستید می توانید آن را تصور کنید حتی بوی خوش و رنگ آن را هم می توانید تصور کنید بدون آنکه وجود داشته باشد. این به این دلیل است که در قوه خیال شما یک قوه دیگری هم هست که از آن می گذریم برای اداراک معانی جزئی و یک قوه دیگری هم داریم بنام متخیله که خیلی مهم است ولی با قوه خیال فرق دارد.

قوه متخیله می آید و تمام تصوراتی که از امور محسوس دارید این ها را گاه با هم ترکیب و یا از هم تجزیه می کند مثلا شما یک کوه را قبلا دیده اید ولی الان تصورش در خیال شما وجود دارد یعنی به راحتی می توانید کوه را برای خودتان تصور کنید بدون اینکه الان در این اتاق کوهی وجود داشته باشد. مفهوم طلا را هم همه شما می توانید تصور کنید وقتی این دو مفهوم را با هم ترکیب کنید و کوه طلا را درست کنید، این قوه ویژه انسان ها و بویژه هنرمندان است. به مفهوم دقیق تر هنرمند از این قوه اش خوب استفاده می کند و صورت های مختلف را با هم ترکیب و یا از هم جدا می کند و صورتهای جدیدی را پدید می آورد که ممکن است پیش از این اصلا در دنیا وجود نداشته باشد.

بنابر این در فلسفه هنر ابن سینا هنرمند صرفا مقلد طبیعت نیست و صرفا آن را بازنمایی نمی کند و گاهی اوقات اثری را می آفریند که حتی از طبیعت زیباتر است. اگر شما یک حیوان وحشی زشت را می بینید یک حیوان درنده خو، در عالم طبیعت یک مقدار از آن هراس دارید و ممکن است از آن فرار کنید ولی وقتی یک تابلو نقاشی طیباعی از همین حیوان درنده خو را می بینید مجذوب آن می شوید و مثلا ساعت ها به آن نگاه می کنید. این توانی است که قوه متخیله هنرمند به آن دست پیدا کرده است.

به عنوان نکته آخر بحثم یکی دیگر از ویژگی قوه متخیله را برایتان ذکر می کنم. گفتم ویژگی اولش این بود که در واقع آینه ای است رو به طبیعت که البته آینه صرف هم نیست و می آید و تغییر و تحول و دخل و تصرف می کند در صورت های عالم طبیعت . ابن سینا معتقد است که قوه متخیله ما تواناییی دیگری هم دارد. توانایی دیگرش این است که گاهی اوقات انسانها توانایی دارند به جای اینکه از عالم محسوسات تصورات و ادراکات خودشان را درک و دریافت کنند، صورت هایی از عالم بالا و الواح محفوظه به اصطلاح درک می کند یعنی اینکه این آینه به جای این که رو به عالم طبیعت باشد رو به عالم ما فوق طبیعت ، رو به عالم فراحسی است و یکسری الهاماتی به هنر مند می شود. از آنجا و هنر ند به واسطه قوه متخیله خودش می تواند این ها را به یکسری اثر هنری تبدیلش کند به آن شکل دهد. بنابر این یکی دیگر از مباحثی که در حوزه متخیله ، ادراک و معرفت شناسی ابن سینا و بسیار گسترده است و جای کار دارد در خصوص تمام فیلسوفان و عرفای اسلامی نیز که ابن سینا به حق یکی از بزرگترین آنهاست پژوهش در زیبایی شناسی است.

ابن سینا از فیلسوفان یونان باستان و از ارسطو خ تاثیرات بسیاری را پذیرفته است. ابن سینا جزء فیلسوفانی است که «مشائی» قلمداد می شوند. مشائیان پیرو ارسطو هستند. اما باید توجه داشت که دیدگاه ابن سینا صرفا مختص ارسطو نیست بلکه دیدگاههای نوافلاطونی مثل فیلسوفانی که در حوزه فلسفه اسکندرانی بوده اند مثل فلوتین و.. نیز موثر بوده اند . در واقع ترکیبی از آرای ارسطو و نوافلاطونی به ابن سینا رسید. از میان فیلسوفان اسلامی هم پیش از ابن سینا افرادی مثل فارابی ، سهروردی و این ها به بحث ارسطویی پرداخته است.