تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://arthamadan.ir/default.aspx?page=14674&section=newlistItem&mid=42807&pid=%2042393
دکتر هادی ربیعی

از منظر معنا شناختی وقتی به فلسفه هنر و زیبایی می پردازید باید اینگونه سوالات را پاسخ دهید که معنای هنر و زیبایی چیست و ابن سینا به آن چه پاسخی داده است؟ خب این بحث خیلی گسترده است و تمام بحث هایی که در خصوص این تعریف وجود دارد، شامل این بحث می شود. مثلا وقتی به شما بگویند موسیقی را تعریف کنید، شعر را تعریف کنید، این ها سوالاتی از منظر زیبا شناختی است. جالب است بدانید ابن سینا در خصوص معنای علم موسیقی ، معنای شعر و چیستی آن صحبت کرده است.

اشاره کردم که بعضی از پژوهشگران امروزی ما معتقد هستند که فلسفه هنر ابن سینا و فارابی را باید در یونان باستان جست واقعا این گونه نیست اگر چه اشتراکشان بسیار زیاد است اما ابن سینا و فاربی اشاره کرده اند که ما اصلا دنبال تقلید کورکورانه از آنچه فیلسوفان غربی گفته اند نیستیم بنابراین هر کجا که دیدگاهشان متفاوت بوده و با مبانی فلسفی آنها جور در نمی آمده آمدند و بر اساس مبانی فلسفی خودشان آن بحث ها را مطرح کردند و دیدگاههای خوشان را بیان کرده اند .

حال اجازه دهید ساختار ملی حکمت را از دیدگاه ابن سینا مطرح کنیم و ببینیم که در کدام یک از این جایگاهها می توانیم به بحث فلسفی هنر و زیبایی بپردازیم. گاهی اوقات حکمت بخشی بنام حکمت نظری دارد و گاهی اوقات بخشی بنام حکمت علمی البته یک بخش سوفی هم دارد به نام حکمت ابداعی یا شعری که نزد راسطو مطرح شد. اما مباحثی که ابن سینا داشته باشد و در خصوص بحث فلسفه هنر و زیبایی باشد شامل این دو بخش می باشد و می توانیم پیدا کنیم در حکمت نظری و حکمت عملی .

در حکمت عملی ؛ این حکمت خودش دو تا بخش دارد نزد این ابن سینا که شامل اخلاق «تدبیر مند» و سیاست مودون. در بحث هایی که در خصوص اخلاق است می توانیم مباحثی را پیدا کنیم که مرتبط باشد با بحث هنر و زیبایی بخاطر این که در خصوص اخلاق یکی از مباحثی که مطرح می شود خیر هست و خیر اخلاقی. خیر و زیبایی چه ربطی به هم دارند چه مناسبتی بین امر زیبا و امر خیر و نیک وجود دارد؟ اساسا یکی از سوالاتی که در خصوص فلسفه هنر و زیبایی مطرح می شود این است که وقتی ما اثر هنری را خلق می کنیم آیا این اثر هنری باید لزوما اخلاقی هم باشد؟ اگر ما شعری می سرایم آیا شعر ما باید حاوی مطالب اخلاقی باشد یا خیر ، آیا می توانیم اثری هنری بیافرینیم که اخلاقی یا غیر اخلاقی باشد؟ چون می دانید امروزه این بحث وجود دارد که برخی می گویند که اصلا ملازمه ای بین هنر و اخلاق وجود ندارد . حال اگر ابن سینا امروز بود بر اساس این مبانی او چگونه بیان می کرد؟

حتی شما در کتاب قانون هم می توانید مواری را پیدا کنید که راجع به هنر و زیبایی باشد مثلا شما یکی از بحث هایی را که می تواند در رابطه با هنر و زیبایی پی بگیرد عشق و علاقه به زیبایی می باشد . عشق به زیبایی یعنی چه ؟ اصلا عشق یعنی چه ؟ لذت بردن یعنی چه ؟ کسی که لذت می برد از زیبای یا کسی که عاشق می شود (حالا زیبایی در هر درجه ای چه زیبایی انسانی و چه زیبایی اثر هنری) چه جور آدمی است ؟ یک رویکردی است که بعضی ها می گویند این دیوانه است . مریض است یه جوری بیماری است ولی رویکردهای دیگری هم هست مثلا بحث لذت که یک بحث روانشناختی هم می تواند باشد.

وقتی که ما لذت می بریم از اثر چه اتفاقی می افتد؟ وقتی ما تابلوی نقاشی را نگاه می کنیم و لذت میبریم وقتی می رویم سینما و یک فیلم را می بینیم و لذت می بریم چه اتفاقی می افتد در روح و ذهن ما که لذت می بریم یا نمی بریم؟ ؟ یکی از مواردی که ابن سینا مطرح می کند همین بحث لذت است. جالب است بدانید که درمیان فیلسوفان ما دیدگاه های مختلفی در خصوص همین لذت مطرح شده است یک دیدگاه می گوید که لذت وقتی اتفاق می افتد که شما فاقد چیزی باشید و آن چیز را به شما بدهند. مثلا فرض کنید سکوتی بر قرار باشد و شما خواستار یک موسیقی باشید و آن صدا را اندک اندک و تدریجی به شما ارائه دهند مثل اینکه وقتی شما گرسنه اید و خواستار غذا می باشید و آن را به صورت تدریجی دریافت کنید لذت بیشتری دارد. البته ابن سینا یک دیدگاه دیگری را مطرح می کند در خصوص لذت و این بحث را در چند اثرش مثل «اشارات و تنبهات» می توانیم مشاهده کنیم.

در خصوص فلسفه هنر و زیبایی بگذارید این سوال را اول برایتان مطرح کنم که وقتی یک اثر هنری را می بینید مثلا وقتی که قطعه موسیقی را می شنوید چه تاثیری بر روح و روان شما می گذارد؟ شما اگر به عنوان یک هنرمند می خواهید یک قطعه موسیقی را اجرا کنید یا تابلو نقاشی بکشید می خواهید چه اتفاقی روی روح و ذهن مخاطبتان شکل بگیرد؟ به هر حال اثر شما مخاطب یا مخاطبانی خواهد داشت. این توان اثر هنری بر مخاطب خود را تا کجا می دانید؟ آیا اگر مخاطب بگوید که این تابلو یا فیلم شما هیچ اثری بر ما نداشت آیا نگران آثار هنری خود نمی شوید؟ فکر می کنید تا کجا یک اثر باید توانایی داشته باشد؟

برای پاسخ به سراغ یکی از مباحث فلسفی و عرفانی ابن سینا می رویم که در آنجا به تاثیر گذاری اثر هنری بر مخاطبان اشاره می کند. در یکی از آخرین کتاب ها به نام «اشارات تنبهات» بخشی وجود دارد در خصوص سلوک عرفانی که یک انسان وقتی که درجات و مراتب عرفانی را پشت سر میگذارد و انسانی می شود سالک و زاهد هدفش از این سلوک و ریاضت های عرفانی چیست و به کجا می خواهد برسد؟ در ذیل این بحث ابن سینا می گوید که یکی از هدف های سلوک عرفانی این است که نفس اماره ما مطیع نفس مطمئنه شود. این بحث کاملا الهیاتی و عرفانی است خب حالا آن کسی که می خواهد این اتفاق در وجودش ایجاد شود باید چه کارهایی انجام دهد؟ باید چه اسباب و ابزاری در اختیار داشته باشد که نفس اماره را مطیع نفس مطمئنه گرداند. 3 تا ابزار را ذکر می کند:

1- عبادت همراه با تفکر؛ یعنی اینکه انسان نمازی را که می خواند همراه با تفکر باشد. ببینید که چه قدر مطلب عالی و بلندی است 2- نغمات و الحان موسیقیایی ؛ ببینید که چه جایگاه مهمی قائل می شود برای موسیقی 3- کلمات پند آموز. بعد از این بحث را دیگر فیلسوفانی چون خواجه نصیر و فخر رازی مورد تحلیل قرار می دهند و چه اتفاقی می افتد . از دیدگاه ابن سینا اگر قرار است اتفاقی درون فرد بیافتد همین الحان می تواند تاثیر گذار باشد

حالا بر اساس مبانی ابن سینا و بیشتر به روایت خواجه نصیر طوسی چه اتفاقی می افتد که دورن یک شخص سالک این تاثیر گذاری ایجاد می شود . ابن سینا معتقد است که وقتی با یک اثر هنری مواجه می شویم تخیل ما بر انگیخته می شود. اثر هنری با خیال و تخیل ما ارتباط دارد و ما را به شگفت وا می دارد . وقتی که حواس ما از امور مادی جدا شود ناخوداگاه به امور بالاتر توجه می کنیم و بنابراین تخیل ما به جای این که به امور توهمی و مادون بپردازد به جانب تعلق ما متوجه می شود و مرتبط به قوه ناطقه و قوه تعلق ما می شود. بنابراین آنچه که عقل حکم می کند به تخیل ما هم سرایت می کند.

از دیدگاه ابن سینا بحث آخرم را مطرح می کنم . این که تخیل نقش زیادی در ایجاد هنر دارد. تخیل یکی از قوای ادراکی است. اگر از رویکرد معرفت شناسی به زیبا شناسی ابن سینا نگاه کنیم می بینیم که تخیل خیلی نقش اساسی دارد و می توان به بررسی آن پرداخت. قوای ادراکی از دیدگاه ابن سینا چند تا هستند: حواس ظاهری و حواس باطنی. حواس ظاهری مثل حواس پنج گانه اند مثل دیدن شنیدن که هر انسان و هر هنرمندی این ها را دارد. حواس باطنی هم حواس پنج گانه ای هستند که این ها ادراک حسی به آن معنا نیستند. ابن سینا معتقد است وقتی می بینیم و می شنویم اداراکاتی که از این ها حاصل می شود درون ذهن ما و توسط توسط قوه ای به نام حس مشترک یا «بنتاسیا» جمع می شود . مثلا وقتی که گل سرخ را نگاه می کنیم آن قرمزیش را می بینیم و نرمیش را لمس می کنیم و بوی خوش آن را حس می کنیم همه این ها در ذهن ما و توسط آن حس مشترک جمع میشوند و به شما تصور واحدی از آن گل می دهد.