فصل سوم :جایگاه اسباب النزول آیات نازله در شأن اهل بیت ( ع ) در تفسیر طبری و ابوالفتوح رازی
در فهم نگنجد و دلیل آن جایگاه ویژه اهل بیت (ع) در قرآن است . قرآن مجید ، با آیات صریح و كنایات لطیف خود به جایگاه بلند امام علی (ع) و اهل بیت پیامبر (ع) اشارت دارد .
با این مقدمه باید گفت كه اهل بیت (ع) از جمله محورهای عمده و بارز در امر اسباب النزول هستند و جایگاه ایشان به عنوان مهمترین محورهای مطرح در اسباب نزول قابل تأمل و تعمقی ویژه است اكثر آیات نازله در شأن اهل بیت (ع) در مورد امام علی (ع) نازل شده است زیرا همراز و مورد توجه پیامبر اكرم (ص) بود . بر این اساس روایاتی مبنی بر تعداد آیات نازله در شأن علی (ع) وارد شده از جمله حاكم حسكانی چندین روایت را در این باب نقل میكند. وی از یزید بن رومان نقل میكند كه «هیچ آیهای از قرآن نازل نشد مگر اینكه در علی بن ابیطالب نازل شد »(230) و همچنین از مجاهد نقل میكند كه «هفتاد آیه در حق علی (ع) نازل شد كه هیچ كسی با او در این آیات شریك نیست »(231)
هدف ما در این بخش ، تنها پرداختن به بخشی از اسباب النزول است كه در شأن اهل بیت (ع) عموماً و امام علی (ع) خصوصاً نقل شده است . مجال محدود این مقال ، تنها امكان ارائه نمونه هایی از اسباب النزول را خواهد داشت و سعی بر این است كه در نقل این نمونهها بهترینها و لازمترینها را مطرح كنیم .
طبری و ابوالفتوح رازی در نقل اسباب النزول آیاتی كه در شأن اهل بیت نازل شده اند بر اساس باورهای اعتقادی خود پیش می گیرند كه در ذیل به نمونه های از این آیات بر اساس ترتیب سور اشاره میگردد :
الف) ولنبلُوَنَكم بشیء من الخوف و الجوع(232)
ابوالفتوح رازی از تفسیر اهل بیت نقل می كند كه ( این آیات در حق اهل بیت است ) ولی در ادامه از امام صادق (ع) می نویسد ( روایت است كه او گفت سبب نزول این آیه آن بود كه خدای جل جلاله این آیه فرستاد كه ( و اذ ابتلی ابرهیم ربه بكلمات فاتمهن ) رسول گفت (نعم الخیل ...(233)
طبری در ذیل این آیه فقط به این اكتفا می كند و می نویسد : هم اصحاب محمد (ص)(234)
ب ) و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله(235)
این آیه كه در لیلة المبیت و به مناسبت خوابیدن علی (ع) در رختخواب پیامبر (ص) نازل شده است .در مورد آیه مذكور در فصل دوم بیشتر ذكر آن رفت و گفته شد كه ابوالفتوح رازی بعد از بیان سه قول ، از عبدالله عباس روایت می كند كه آیه در شأن امیرالمؤمنین وارد شد در صورتی كه طبری این روایت را نقل نكرد .
ج) از دیگر آیاتی كه ابوالفتوح رازی در سبب نزول آن ، به جایگاه والای امیرالمؤنین علی (ع) اشاره دارد آیه ( الذین ینفقون اموالهم بالیل و النهار سراً و علانیه)(236) وی دو قول را ذكر میكند كه نشان می دهد آیه در حق امام علی (ع) وارد شده است كه بدان اشاره می شود ابوالفتوح با یك واسطه از ابن عباس بدینگونه نقل میكند :
« مجاهد روایت كند از عبدالله عباس كه او گفت آیه در امیرالمؤمنین (ع) آمد كه او چهار درم داشت یكی بشب داد و یكی بروز و یكی پنهان و یكی آشكار . خدای تعالی این آیه فرستاد و از او باز گفت كه آنانكه مالهای خود نفقه كنند ... »(237)
از دیگر اقوالی كه یاد كرده این است :
« ابن جوهر روایت كند از ضحاك كه اصحاب صفه را حقی ماس ( كشنده و وادارنده به سؤال ) پیدا شد عبدالرحمن بن عوف مالی بسیار بیاورد و بر ایشان صرف كرد و در شب امیرالمؤمنین علی (ع) آمد و ایشان را ولقی خرما آورد و ولق شصت صاع باشد . درست ترین این دو صدقه به نزدیك خدای تعالی صدقه امیرالمؤمنین علی (ع) بود و در این باب او این آیه آورد »(238) قابل ذكر است كه طبری با وجود آنكه گاهی وی را به مذهب تشیع محكوم می كردند و همچنین كتابی در فضائل و دفاع از حدیث غدیر خم نوشت ، در ذیل آیه مذكور به اینكه این آیه در شأن امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است سخنی به میان نمیآورد .
د) فمن حاجَك فیه من بَعد ماجاءَک(239)
از دیگر آیاتی كه ابوالفتوح درذیل آن به مقام والای اهل بیت(ع) و حقانیت آنها اشاره می كند آیه مباهله است . اكثر علمای شیعه و سنی بر اینكه این آیه به امام علی (ع) و فرزندان ایشان اشاره دارد متفق القولند وی روایتی را بدون استناد نقل می كند و در خلال آن به حسن و حسین (ع) یعنی فرزندان پیامبر و امام علی (ع) اشاره می كند .
وی مینویسد : « و سبب آن بود كه چون رسول (ع) مكه بگشاد و اسلام منتشر شد و سلطان و حجت رسول قاهر گشت بر كافران و خود آمدن گرفتند نزدیك رسول (ع) بهری اسلام میآوردند و بهری امان طلب كردند . قوله (فمن حاجك فیه ) هر كه با تو حجت آرد و خصومت كند در عیسی پس از آنكه یقین به تو آمد در حق او ( فقل تعالوا ) بگو بیائید :
ابناء نا باتفاق مراد حسن و حسین اند و در اینجا دلیل است بر آنكه ایشان فرزندان رسولند و مراد به زنان در آیه ، فاطمه الزهراء (ع) تنها بود . و به اتفاق مراد بنفس امیرالمؤمنین علی (ع) است»(240) در این روایت وی اشاره می كند افرادی كه همراه پیامبر (ع) جهت مناظره با یهودان بودند اهل بیت ایشان هستند .
طبری اشاره ای به این موضوع ندارد .
هـ ) از دیگر آیات قابل ذكر و مهم كه اكثر مفسران شیعه و سنی بر اینكه این آیه درشان امام علی (ع) نازل شده است آیه ولایت است . ( انَما وَلیُكُم الله وَ رسوُلُه و .... )(241)
نزول این آیه در شأن امام علی (ع) و بیان حقیقت این امام همام قابل انكار نیست زیرا همانطور كه ذكر آن رفت اكثر مفسران و علمای شیعه و سنی به اینكه آیه مذكور در حق اولین امام شیعیان نازل شد اقرار و اعتراف دارند .
طبری همچون دیگر علمای هم مذهب خود سرانجام به مقام وی اعتراف میكند و اقوالی را در ذیل این آیه ذكر میكند .
وی ابتدا این روایت را نقل میكند .
« ان هذه الآیة نزلت فی عبادة الصامت فی تبرئه من ولایة یهود بنی قینقاع و حلفهم الی رسوله (ص) و المؤمنین »(242)
وی این روایت را از اسحاق بن سیار و عطیه بن سعید و ابن عباس نقل میكند .
دومین روایت را از سُدی نقل می كند و می نویسد : ( هولاء جمیع المؤمنین ، ولكن علی بن ابی طالب مرّ به سائل و هو راكع فی المسجد ، فأعطاه خاتمه)(243).
ولی در نهایت بدون آنكه آیه را در شأن دیگری غیر از علی بداند روایت میكند كه :
« ابی جعفر قال : سألته هذه الآیة : ( انما ولیكم الله و رسوله .. ) قلنا : من الذین آمنوا ؟
قال : الذین آمنوا قلنا : بلغنا أنها نزلت فی علی بن أبی طالب قال علی من الذین آمنوا»(244)
وی در پایان از مجاهد نقل میكند كه : « غالب بن عبیدالله قال : سمعت مجاهداً یقول فی قوله : ( انما ولیكم الله و رسوله ...) الآیة ، قال : نزلت فی علی بن ابی طالب ، تصدق و هو راكع»(245)
ولكن طبری بدون آنكه به تحلیل بپردازد و قول برتر را كه همان در شأن علی (ع) نازل شد بیان نمیكند و صرفاً به گزارش اكتفا میكند .
ابوالفتوح رازی كه یكی از مفسران شیعه می باشد با بیان وصف ناپذیر كه در نقل روایت وی مشهود است ، این آیه را در شأن مولی الموحدین امام علی (ع) میداند .
وی ابتدا همچون طبری دو روایت را بدون سند یاد میكند و مینویسد :
« خلاف كردند در سبب نزول آیه و آنكه در حق كه آمد بعضی گفتند در عبادت صامت و عبدالله بن ابی سلول آمد چنانكه اشارت كرده شد در آیه مقدم و بعضی گفتند در عامة ، مؤمنان مراد بر اكعون و خاضعونست »(246)البته طبری در روایت خود از عبدالله بن ابی سلول نامی به میان نمیآورد ابوالفتوح بیصبرانه نظر اصلی را بر مبنای اعتقادات خود بدین گونه دنبال میكند :
« جماعت بسیار از صحابه چون ابوذرغفاری ، جابر بن عبدالله انصاری ، عبدالله بن عباس ، ابورافع مولی رسول ، عماربن یاسر ، عتبه بن ابی الحكیم ، غالب بن عبدالله و غیر هم و از مفسران مجاهد ، سدی علی بن الحسین المغری ، محمد بن جریر الطبری امام اصحاب الحدیث و علی بن حسین رمانی و او معتزلیست گفتند در امیرالمؤمنین علی (ع) آمد كه در ركوع انگشتری به سائل داد و بر این اجماع اهل بیت است »(247)
وی در ادامه روایتی را از مفسر اهل سنت بدین گونه نقل می كند :
« ثعلبی مفسر امام اصحاب الحدیث در تفسیرش این خبر به اسناد بیاورد از اعمش عن عتابة الأسدی از عبدالله بن عباس كه او گفت ... »(248)
و همچنین این روایت را كه آیه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شد را از طاوس به نقل از ابن عباس و از كلبی به روایت ابوصالح به نقل از ابن عباس ذكر می كند :
ابوالفتوح روایت پایانی را اینگونه می نویسد :
«كلبی روایت از ابوصالح از عبدالله بن عباس كه او گفت سبب نزول آیه آن بود كه عبدالله سلام جماعتی از احبار یهود كه ایمان آورده بودند گفتند یا رسول الله از آنانكه خویشان ما بودند از ما تبرئه كردند برای آنكه ما بتو ایمان آوردیم و ما تنها مانده ایم و از خانه ما تا مسجد تو مسافت دور است ما متوحش می شویم از آنكه كسی با ما اختلاط نمی كند خدای تعالی این آیه فرستاد برای تسلیه ایشان و گفت اگر شما را ولایت و دوستی جهودان نیست خدای تعالی ولی شما است و پیغمبرش و آن مؤمنان كه نماز كنند و زكوة دهند . ایشان راكع باشد و در آن روز امیرالمؤمنین (ع) در ركوع انگشتری بسائل داد و عبدالله بن عباس چون علی انگشتری بسائل داد و این آیه آمد و رسول (ع) آیه بخواند سائل را پرسید كه تو را چیزی داد گفت بخوان كه در نماز است گفت در چه حالی بود از نماز گفت در ركوع رسول (ع) شادمانه شد و دانست كه در علی آمد حسان بن ثابت حاضر بود چون شادی رسول دید خواست تا تقربی كند »(249)
ابوالفتوح رازی با یك جمع بندی كلی در ادامه مینویسد :
« اگر آنكه دو فرقه مختلف آراء و الرویه بالكثره خلاف كه از میان ایشان است اعنی شیعه و اصحاب الحدیث اتفاق كردند كه این آیه در حق امیرالمؤمنین علی (ع) آمد ... )(250)
و) از دیگر آیاتی كه بی ارتباط به مسأله امامت نیست آیه ( یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك)(251) است كه قبل از واقعة غدیر خم نازل شد و خداوند در این آیه پیامبر اكرم (ص) را مأمور رساندن پیغام به مردم كه همانا امامت امیرالمؤمنین است ، كرد .
طبری بدون آنكه به این مسئله اشاره ای كرده باشد دو روایت را در باب سبب نزول آیه نقل می كند .
وی اولین روایت را یاد می كنند :
( عائشه ، قالت : كان النبی ( ص ) یحرس ، حتی نزلت هذه الآیة ( والله یعصمك من الناس ) قالت : فاخرج النبی ( ص ) رأسه من القبه : فقال « ایها الناسُ انصرفوا، فإنَ الله قد عصمنی )(252)
و سپس روایت دوم را اینگونه مینویسد :
« اختلف اهل التأویل فی السبب الذی من اجله نزلت هذه الآیه ، فقال بعضهم : نزلت بسبب اعرابی كان هم بقتل رسول الله ( ص ) فكفاه الله ایاه »(253) و در ذیل آن با سند نقل می كند كه :
« محمدبن كعب القرظی و غیره ، قال : كان رسول الله (ص) إذا نزل منزلاً اختار له اصحابه شجرة ظلیلة فیقیل تحتها ، فأتاه اعرابی ، فاخترط سیفه ثم قال : من یمنعك منی ؟
قال (الله) : فرعدت یدالأعربی ، و سقط السیف منه و قال : و ضرب برأسه الشجرة حتی انتشردماغه : فانزل الله و الله یعصمك من الناس»(254) و روایت سوم ( و قال آخرون : بل نزلت لأنه كان یخاف قریشاً ، فأومن من ذلك )(255) همانطور كه بر ما معلوم شد طبری اشارهای به واقعه غدیر ندارد .
با توجه به مذهب ابوالفتوح رازی آیا وی در سبب نزول این آیه از روایات طبری اقتباس كرده و به وقایع آن اشاره ای نكرده است و یا بالعكس.
ابوالفتوح رازی روایتی از محمد بن كعب قرظی همانند روایت طبری نقل می كند و می نویسد:
«مفسران در تفسیر این آیه و سبب نزول این خلاف كردند محمد بن كعب القرظی گفت : از ابوهریره كه رسول (ص) در اسفار و غزوات كه بودی وقت فرود آمدن برای او جای فرود آمدن طلب كردندی كه سایة درختان بودی تا او آنجا فرود آمدی یكروز در سایة درختی فرود آمد بر عادت و شمشیر از آن ، درخت درآویخت. خدای تعالی این آیه فرستاد)(256)
وی روایت دیگری متفاوت از روایات طبری نقل می كند ولكن اشاره ای به وقایع غدیر ندارد اما در ذیل آیه (قل یا اهل الكتب لستم علی شیء )(257) بعد از یادآوری آن ، روایاتی مینویسد :
«اما آنچه در تفسیر اهل بیت (ع) و ائمه ما و جماعت صحابه روایت كردند چون براء بن عازب و جابر بن عبدالله انصاری و سلمان و ابوذر غفاری و عمار و حذیقه و جز ایشان كه آیه در حق امام علی (ع) در حجة الوداع چون رسول (ص) با ترسایان نجران مصالحه كرد... خدای تعالی این آیه فرستاد)(258)
در این روایت ابوالفتوح اشارهای به واقعه حجة الوداع میكند.
در صورتی كه مشهور آن است آیه ماقبل آن در مورد واقعه حج الوداع نازل شده است . پس با این اوصاف آیاتی كه در مورد اهل بیت (ع) نازل شده اند و مفسران طبق اعتقادات خویش اسباب النزول را برای این آیات نقل كرده اند و همین امر می تواند حقانیت اهل بیت (ع) را به مردم حق طلب بشناساند ولی مفسر گاهی از روی عناد اسباب نزول این آیات را نقل نمی كند.