تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از
 http://rasekhoon.net/article/show/156949/مقارنه-اسباب-النزول-ده-جز-نخست-تفسیر-ابوالفتوح-رازی-با-طبری/
نویسنده: امین محمودی پور

تحقیق پیش رو تحت عنوان مقارنه اسباب النزول ده جز نخست تفسیر ابوالفتوح رازی با طبری از مطلوبترین موضوعات از لحاظ مقارنه‌ای در حیطة متن پژوهی می‌باشد كه بیشتر سعی پژوهشگران در حال حاضر اقدام به تطابق و مقارنه بین آثار تألیفی عالمان گذشته می‌باشد . در این پروژه كوشش شد تا نخست به شالوده تحقیق ، یعنی كلیات پرداخته شود . این پروژه كه در سه بخش تقسیم شده است در بخش نخست سعی بر آن شده كه ابتدا به شرح حال دو مفسر و روش شناسی تفسیر آن دو به اختصار بحث شود و پس از آن به جایگاه دانش اساب النزول در بخش دوم اشاره رود تا دورنمای روشنی پیش روی خواننده قرار دهد . نكته محوری كه در این پروژه مد نظر است درفصل سوم و با مراجعه به دو تفسیر و ذكر نمونه‌هایی در جهت تبیین موضوع ، بخش سوم از پروژه را به خود اختصاص داده است ، در بخش مذبور ابتدا تلاش شده به روش شناسی طبری وابوالفتوح رازی در نقل روایات اسباب النزول كه بحث عمده این پروژه را تشكیل می‌دهد اشاره رود كه با تقسیم بندی در ذیل آن در جهت سهولت فهم ، بصورت مجزا مورد بررسی قرار گرفته‌اند و به تبع فصل اول ، روش شناسی طبری و رازی در نقد روایات اسباب النزول با در نظر گرفتن ملاكهای كه دو مفسر بكار برده‌اند بیان شد و در پایان پروژه با تمسك به شأن والای اهل بیت علیهما السلام ، به جایگاه اسباب النزول آیات نازله در شأن اهل بیت در دو تفسیر و موارد قابل تحلیل و نقد در این زمینه جلوه‌ای دیگر بخشیده است .

فصل دوم : ابوالفتوح رازی و روض الجنان و روح الجنان

1-2- زندگی نامه ابوالفتوح رازی

مؤلف عالیقدر ، ابوالفتوح جمال الدین حسین بن علی بن محمد رازی خزاعی، از اولاد نافع بن بدیل بن ورقاء ـ از اصحاب معروف رسول اكرم (ص) و یكی از علماء و مفسّرین بزرگ شیعه در قرن 6 هـ. ق می‌باشد.
ابوالفتوح در ری زندگی كرده است و بعلت انتساب به ری ، او را رازی گفته اند.(29)
وی به تصریح خود در اثناء تفسیر، از اولاد نافع بن بدیل بن ورقاء الخزاعی از صحابه معروف حضرت رسول اكرم (ص) بوده است. وی در ذیل تفسیر آیه ( و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون) گوید :
«و بعضی دیگر گفتند آیه در شهیدان چاه معونه آمد و قصه این آن بود كه ابوبراء عامرین مالك بن جعفر بن كلاب ملاعب الاسنه كه سید بنی عامربن صعصعه بود بنزدیك رسول آمد بمدینه رسول (ص) اسلام بر او عرضه كرد او گفت: ای محمد! این دین كه تو ما را با آن دعوت می كنی دینی نكوست اگر جماعتی صحابه را بفرستی با اهل نجد ایشان را دعوت كنند دبا این امید من چنان است كه اجابت كنند…. رسول (ص) مندبن عمرو و حرام بن ملحان و عروة بن اسماء و نافع بن بدیل ورقاء الخزاعی و این فرد از پدران ماست الخ ».(30)
ابوالفتوح در خاندانی متولد شد كه دانشمندان متعددی پرورانده است و خانواده ا واز سرزمین حجاز به سرزمین فارس هجرت كردند ولی روشن نیست كه اجداد رازی چه زمانی به ایران آمدند اما احتمالاً می‌بایست در سده های 1 و2 هـ .ق / 7 و 8 میلادی صورت گرفته باشد.
ایشان نخست در نیشابور مسكن گزیدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبكر احمد بن حسین بن احمد كه به نیشابوری خزاعی خوانده می شد ـ شاگرد سید مرتضی و سید ابن زهره و شیخ ابی جعفر طوسی ـ و اقامت آنان در ری گویا در زمان همین ابوبكر احمد آغاز شد.(31)
علامه قزوینی در همین رابطه می نویسد :
« و مخفی نماند كه از اولاد بدیل بن ورقاء خزاعی مذكور عدة كثیری از خاندانهای عربی الاصل كه بعدها بطول اقامت در ایران و خلط و آمیزش با ایرانیان بكلی ایرانی و زبانشان فارسی شد در قدیم الایام از جزیرة العرب به ایران مهاجرت كرده و در نقاط شمالی ایران در نواحی نیشابور و سبزوار و غیره سكنی گزیده بوده اند و بسیاری از این خاندانها به اسم (بدیلیان) (نسبت بجد اعلای ایشان بدیل بن ورقاء مذكور) معروف بوده اند ... ولی ابوالفتوح و خاندان وی به بدیلیان معروف نبوده اند.(32)
ابوالفتوح عالمی آگاه به احوال راویان و محدثین بود و در تمام سرزمین معروف شد و عالمان و طالبان حدیث بسوی او می رفتند. وی بازمخشری و فضل بن حسن طبرسی و نظائر ایشان معاصر و عالمی است عامل متكلم ، كامل ، فقیه ، ادیب ، فاضل ، واعظ مفسر مشهور و در كلمات اجله به امام سعید و ترجمان كلام الله مجید و قدوة المفسرین و نظائر اینها موصوف بود.(33)
از زندگی ابوالفتوح و تاریخ دقیق وفات وی دانسته های اندكی برجاست ولكن اندیشمندان در باب تاریخ دقیق زندگی و تالیف كتاب مشهور وی نظراتی ارائه دادند از جمله عباس قمی به استناد شاگرد وی ، ابن شهر آشوب ، وفات ایشان را 588 می داند.(34)
در همین رابطه مدرس تبریزی می نویسد: سال وفات شیخ ابوالفتوح بدست نیامد، از تاریخ وفات معاصرینش زمخشری و طبرسی و نظائر ایشان و در تلمیذش ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین كه مذكور شد استكشاف توان كرد كه در اواسط قرن ششم می زیسته است. وی در ادامه یاد می كند كه : بفرموده بعضی از اهل تتبع شیخ ابوالفتوح در سال 552 هـ بخط خودش بعضی از تلامذة خود را اجازه داده و تألیف تفسیر روض الجنان نیز مابین سال 510 و 506 هـ بوده است.
علامه محمد قزوینی بعد از بررسی احوال مشایخ هم عصر ابوالفتوح و همچنین اسامی بعضی از مشاهیر اشخاص كه نام ایشان در اثناء تفسیر حاضر برده شده است به این نتیجه می رسد كه : به نحو قاطع و یقین و خارج از دایرة شك و احتمال محقق و محرز است، یكی آنكه ولادت او مؤخر از حدود 480 هـ.ق نبوده است و دیگر آنكه وی در حدود 525 هـ،ق قطعاً و محققاً در حیات بوده است و تاریخ مابقی كیفیات و تفاصیل راجع به حیات او مجهول است.(35)
این مفسر دارای دو پسر است كه منتجب الدین دربارة آنها می نویسد :
«شیخ صدرالدین علی پسر شیخ امام جمال الدین ابوالفتوح حسین بن احمد مردی است فقیه و متدین و دومی شیخ امام تاج الدین محمد پسر شیخ امام جمال الدین ابوالفتوح حسین بن احمد خزاعی مردی است فاضل و با ورع»(36)

مشایخ وی

مفسر عالیقدر، ابوالفتوح رازی ، در بدو زندگی خود در ری میراث گرانبها و ذی قیمتی كه از خاندان خویش در حیطه معرفت الهی و علوم اسلامی كسب كرد و به جهت باروركردن استعدادهایی كه در درون خود نهفته دید راهی جز خیزش بسوی عالمان عصر خود برای كسب فیوضات علم و غوطه ورشدن در آن را در برابر دیدگان خویش نمی دید و در محضر همین عالمان بود كه وی را به ترجمان كلام وحی ستوده اند.
از اساتید برجسته ابوالفتوح می توان به افراد ذیل اشاره كرد: (37)
1- شیخ ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله بن علی مقری رازی شاگرد شیخ ابوجعفر طوسی
2- شیخ ابوعلی حسن بن محمد فرزند شیخ طوسی كه به احتمال زیاد در نجف او را درك كرده است .
3- پدر او، شیخ علی بن محمد كه تاریخ وفات او بدست نیامده.
4- عموی پدرش ، ابومحمد عبدالرحمن بن احمد.
5- قاضی عمادالدین ابومحمد حسن بن محمد بن احمد استرآبادی كه قاضی ری بود
6- از مشایخ غیر شیعه امامیة وی، از مخشری معروف به جارالله ابوالقاسم محمود بن عمر حنفی معتزلی

پرورش یافتگان در محضر مفسر

ابوالفتوح دارای شاگردانی بودند كه از مشهورترین آنها ابن شهرآشوب مازندرانی صاحب دو كتاب معالم العلماء و مناقب متوفی به سال 588 هـ .ق كه به كسب اجازه روایت تفسیر او، روض الجنان نائل آمد.(38)
از دیگر تلامذ مشهور او، شیخ منتجب الدین بن بابویه حقی صاحب فهرست (متوفی سال 588 هـ.ق) كه در اثر استادش با عنوانهای روض الجنان و روح الاحباب را نزد خود وی خواند.(39)
از دیگر شاگردان و راویان او می توان افراد ذیل را نام برد :
ابوطالب نصیرالدین ابومحمد حسن بن ابی بكر بن سیار الحیروی، عماد الدین ابوالفرج علی فرزند قطب الدین سعید بن هبة الله راوندی و شریف عمر فشاه بن محمد بن حسین بن زیارة افطسمی.(40)
ابوالفتوح رازی ، بنا به وصیت خودش، در جوار مرقد شاه عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری مدفون گشت.
البته در مورد مكان دفن این عالم برجسته شیعه، برخی عالمان نظریاتی مبنی بر اینكه در اصفهان بخاك سپرده شده ارائه دادند.
قاضی نورالله ششتری قبر ابوالفتوح را واقع در اصفهان می داند ولی علامه محمد قزوینی بوی خرده می گیرد و می نویسد : «این اشتباه ناشی از خلطی است با ابوالفتوح عجلی كه در میان مردم اصفهان مورد احترام بود».(41)

تألیفات :

ابوالفتوح رازی ، تألیفات گرانقدری از خود بیادگار گذاشته است كه به تعدادی از آنها اشاره می گردد.(42)
1-مكالمات حسینه كه بزبان كنیزكی حسینه نام، معاصر هارون الرشید با زبان فارسی در رد عامه نوشته و در ایران بطبع رسیده و یك مرتبه نیز در زمان ناصرالدین شاه در زمان سفارت میرزا محمد حسین خان مشیرالدوله در استانبول چاپ و نشر شده و اخیراً به اقتضای سیاست وقت جمعش كردند. ظاهراً متن اصلی آن به عربی بوده و ابراهیم استرآبادی آن را در سال 958 هـ.ق ترجمه كرده است. این نكته قابل ذكر است كه انتساب این كتاب به ابوالفتوح از دیرباز مورد تردید بوده است.
2- رَوْح الأحباب و رُوح الاحباب كه شرح شهاب الاخبار قاضی قضاعی بوده است
3- رًوْض الجِِنان و رُوح الجِنانِ فیِ تفسیر القرآن كه محل اعتماد عموم بوده و مشتمل بر بیست مجلد است، دو بار در ایران چاپ و محل استفاده واعظ فقیه ، مفسر ، ادیب ، مورخ، طالب فضائل و مناقب وخواستار مطاعن و مثالب بوده و اهتمام تمام در تفسیر قرآن مجید و ابطال شبهات مخالفین بكار برده و در وثاقت تحریر و حلاوت تقریر و دقت نظر بی نظیر و انفع را جمع كتاب می باشد.
در باب این كتاب تفسیری، در صفحات آینده مفصلاً به آن پرداخته خواهد شد
4- رساله یوحنا كه از زبان فردی نصرانی بنام یوحنّا اسرائیلی مصری است كه پس از بررسی چهار مذهب به تشیع می‌گردد.(43)

2-2- جایگاه و روش تفسیری روض الجنان و روح الجنان

همانطور كه در مورد تألیفات ابوالفتوح پیشتر سخن رفت و یكی از كتب مشهور و مهم ایشان و از تفاسیر مهم شیعی و از تفاسیر مهم كهن زبان فارسی ، تفسیر كبیر معروف به روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن می باشد.
در مورد نام این تفسیر باید عرض شو دكه بین علماء و حتی شاگردان ایشان اختلاف نظر است چنانكه ابن شهر آشوب عنوان تفسیر استاد خود را روح الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن می نامد.(44)
آیت الله معرفت از قرآن پژوهان معاصر نام تفسیر ابوالفتوح رازی را رَوْح الجنان و رُوْح الجنان می داند(45)
ولكن در مورد علت اختلاف در تسمیه این تفسیر، در مقدمه این كتب كهن آورده شده كه : رَوْح الجنان و رُوح الجنان یعنی نسیم خوش بهشت و جان دل و چون بی شكل و اعراب بنویسیم دو كلمه مشابه باشد ودر آن توهم تكرار رود و این جناس شیرین و صنعتی دلنشین است از صنایع بدیع كه آن مرد ادیب و با ذوق چنین نام عجیب برای این تفسیر عجیب برگزیده است نظیر آنكه تألیفی دیگر كرده در شرح شهاب الاخبار بنام رًوْح الاحباب و رُوح الالباب یعنی خوشی و آسایش دوستان و جان خردها و روح اول در نام هر دو كتاب بفتح راء است و سكون واو به معنی آسایش آمده و هم بمعنی باد نرم و روح دویم بضم راء بمعنی جان است و چنان اول بكسر جیم جمع جَنَّه و جنان دوم بفتح جیم به معنی دل و بتصرف بعضی ناسخان نام تفسیر در بعضی از كتاب ها تصحیف شده و روض الجنان نوشتند چون از لطف این جناس بی خبر بودند و روح الجنان را تكرار پنداشتند و این گونه تصحیف از ناسخان بسیار اتفاق افتاد كه كلمه غیرمأنوس را بكلمه مأنوس تبدیل می كنند و از تكرار كلمه هر چند لازم باشد احتراز می جویند(46)
مسلماً این عالم تشیع با توجه به موقعیتی كه دارا بود بالاخص آشنایی كه با زبان فارسی كهن داشت وی را به نگارش این تفسیر كهن واداشت.
آیت الله معرفت دلیل تالیف تفسیر روض الجنان و روح الجنان را اینگونه توصیف می كند :
گروهی از بزرگان اهل علم شهرش به او التماس كردند كه برای آنها تفسیری قرار دهد كه به زبانشان نزدیك و آسان باشدكه اهل زمان بتوانند از آن بهره ببرند سپس ابوالفتوح درخواست آنها را اجابت كرد(47)
برای این تفسیر جایگاه رفیع در بین كتابهای تفسیر است كه اكثریت كتب های تفسیر بر مبنای این تفسیر و قواعد آن ترسیم شده اند برای نمونه امام فخر رازی تفسیر كبیر خود را بر مبنای تفسیر روض الجنان و روح الجنان بنا كرد و تشكیكاتی برآن افزود و آن را پرحجم كرد.

جایگاه تفسیر ابوالفتوح رازی در زبان فارسی و تأثیر از آن بعد از آنكه اسلام فراتر از مرزهای شبه جزیره عربستان نفوذ كرد و مردم آن سوی مرزها از دین مبین اسلام استقبال كردند بتدریج دانشمندان و علمای این ملتها به تبع دانشمندان عرب به تبیین معارف اسلام بالاخص معارف قرآن پرداختند. یكی از علومی كه گسترش یافت علم تفسیر قرآن بود. بعد از آنكه در بین صحابه پیامبر (ص) و تابعین مفسرانی سرشناس پدید آمدند كه قرآن را براساس آموخته های خود از پیامبر اكرم (ص) و سنت وی تفسیر می كردند در بین ملتها هم این علم رو به فزونی یافت. یكی از ملتهایی كه از فرهنگ قرآنی تاثیر پذیرفت و در همه ابعاد مختلف آن رسوخ یافت ملت ایران بود كه با تأسی از آموزه های دین اسلام به پیشرفتهای خیره كننده ای دست یافت تا جایی كه در علوم اسلامی از تمدن غرب هم پیشی گرفت و درهای علوم مختلف را بر روی جهانیان گشود . علم تفسیر بنوبه خود به تبع این خیزش عظیم در ایران گسترش یافت و مفسرانی از این خطه نمو یافتند كه تاكنون مفسران ملت دیگر قادر به دست یابی به آنهانیستند. البته این مفسران كتب تفسیری خود را یا به زبان عربی و یا زبان فارسی تألیف كردند. مفسرانی كه كتب تفسیری خود را به زبان فارسی نگاشتند در نوع خود با توجه به اینكه زبان فارسی دارای جایگاهی بسی والا در جهت رساندن پیام به مخاطب خود دارد بی‌نظیرند. یكی از این تفاسیر، تفسیر روض الجنان و روح الجنان است. دربارة این تفسیر باید گفت: بدون شك از قدیمیترین تفاسیر شیعی است كه پس از مجموعه یا از تفاسیر فارسی ، همچون ترجمه منسوب به تفسیر طبری، تاج التراجم ، تفسیر ابوبكر عتیق سورآبادی ، تفسیر كمبریج و دیگر تفاسیر اهل سنت، مربوط به قرن پنجم و ششم نگاشته شده است. جالب توجه است كه این تفسیر، متنی استوار ، قدیمی و ستودة از پارسی قرن ششم را نشان می دهد و بی‌تردید در میان آثار پرحجم و ممتاز ادب فارسی بعنوان یكی از ارزنده ترین آنها جای خاصی خود را باز نموده است. میرزا ابوالحسن شعرانی درباره ادبیات فارسی مفسر، چنین می گوید : تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی، علیه الرحمة از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت بر همه تفاسیر فارسی شیعه رجحان دارد، با این كه مؤلف اصلاً از نژاد عرب است… اودر ادب زبان فارسی ، از نظم و نثر تبحر كامل داشت. كتاب او از بزرگترین نمونه های نثر فصیح فارسی است و آن به لطف تحریر و عذوبت بیان كه در آن است در تفاسیر دیگر نیست(48) این تفسیر، از لحاظ اشتمال بر فوائد لغوی و دستوری و نثر ساده و روان هم ارزش و اهمیت فراوان دارد، سبك نثر آن كهنه و به شیوة كتب علمی و اخلاق روان سده پنجم هـ .ق است و مشتمل بر بسیاری از واژه‌ها و تعبیرات و تركیبات است(49) بعضی گویند شیخ را تفسیری است بزبان عربی در 20 مجلد و خود مولف در آغاز تفسیر، وعده تفسیری داده است بزبان عربی اما گوید بدان موفق نگشته و این وعده را نتوانست جامه عمل بپوشاند(50)

روش تفسیری روض الجنان و روح الجنان

تا قرن سوم و چهارم هـ،ق آنچه كه در بین مفسران در روش تفسیری مرسوم بود ، روش نقلی یا (اثری) بود بر این اساس اكثر مفسران همچون مفسران صدر اسلام مانند ابن عباس و دیگران از روایاتی كه در باب آیات وارد می شد نقل می كردند و این روایات بدلیل وقفه ای كه در منع حدیث شد دچار جعل و تحریف شدند.
علی ای حال روش تفسیری نوپا در علم تفسیر شكل گرفت و باعث روی آوردن مفسران سده چهارم و مابعد آن به این روش شد.
تفسیر طبری كه یك تفسیر نقلی محسوب می شود اما رویكرد اجتهادی و عقلانی در آن مشهود است و تفاسیر بعد از آن به این رویكرد متمایل شدند كه یكی از این تفاسیر تفسیر معروف به روض الجنان و روح الجنان است كه یكی از زبده ترین تفاسیر اجتهادی بشمار می آید.
باری می توان گفت : ابوالفتوح از تفسیر طبری معروف به جامع البیان تأثیر پذیرفته و مؤید این مطلب ، استفاده از گفته های مفسرانی چون سُدی ، قَتاده، كَلبی و ابوهریره و غیره می باشد كه طبری به وفور از آنها نقل كرده است. مشتركات دو زمینه شواهد شعری نیز به حدی است كه نمی توان ادعا كرد ابوالفتوح عنایت خاصی از این جهت به طبری نداشته ا ست و بیشتر از همه شباهت هایی كه در مباحث لغوی و نحوی نیز دیده می شود دالّ بر مدعاست. ابوالفتوح چندین بار نام طبری را می آورد از جمله در ذیل آیه (انما ولیكم الله و رسوله و الذین ءامنوا الذین یقیمون الصلوة و یوتون الزكوة و هم راكعون)(51) نام ابن جریر طبری را ذكر می كند كه معتقد است آیه در شأن امیرالمومنین نازل شده است.
از دیدگاهی دیگر، باید گفت تفسیر ابوالفتوح ادامه دهنده سنت تفسیرهای قصصی یا قصه گوست كه در شیوة تفسیر نویسی فارسی نمونه هایی ممتاز چون ترجمة تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی دارد(52)
گفتنی است كه ابوالفتوح در تفسیر خود از تفسیر التبیان شیخ طوسی بهر برده و ظاهراً از كار عالم امامی معاصرش كه در همان ایام به تألیف تفسیری عربی اشتغال داشته ، یعنی ابوعلی فضل بن حسن طبرسی صاحب مجمع البیان بی اطلاع بوده است.
در واقع، امامیه تا پیش از عصر سیدرضی و شیخ وطوسی، بیشتر به تألیف تفاسیر روایی علاقمند بودند، تا تفاسیری مشتمل بر بحث و نظر دربارة آیات قرآن و در واقع سید رضی در حقائق التأویل و نیز شیخ طوسی در التبیان بصورت جدیدی به تفسیر قرآن روی آوردند بویژه طوسی كه در واقع با روش خود، مباحث ادبی و نقلی را در كنار مطالب نظری و عقلی به رشته تحریر درآورد و از آن در خدمت تفسیر قرآن بهره برد و پس از این دوره، تفسیرهای ابوالفتوح و طبرسی در دنبالة تفسیر طوسی تالیف شده و باید گفت تفسیر ابوالفتوح تنها در كلیات با تفسیر شیخ طوسی مشابهت داشته باشد(53)

شیوه ترتیب مطالب تفسیر

1- وی تعدادی از آیات قرآن را همراه با ترجمه آن كه در زیر آن نوشته شده است ذكر می كند.
2- ابوالفتوح در باب شناخت سوره ابتدا روایات مكی و مدنی سوره را ذكر می كند و سپس تعداد آیات آن سوره براساس مكتب كوفی، بصری، مدنی را نقل می كند و تعداد حروف آن سوره و روایاتی كه در فضیلت سوره نقل شده را یادآوری می كند.
3- مفسّر در جهت تفسیر آیات، قطعه ای از آیه را بیان می كند چنانچه آیه دارای سبب نزول باشد آن را همراه با سند و یا غیرسند نقل می كند و گاهی هم بنقد و تحلیل آن می پردازد.
4- گاهی در بعضی كلمات آیات كه نیاز باشد بتحلیل لغوی و نحوی آن می پردازد و اختلافاتی كه از لحاظ نحوی و اعرابی در این الفاظ بین نحویان وجود دارد را بیان می كند.
وی در ادب و بیان وصرف و نحو و لغت وامثال آن غایت جهد بكار برده و منتهای تحقیق بعمل آورده است و به هیچ جهت فروگذار نكرده و آن اندازه شواهد از اشعار عرب و امثال كه برای بیان لغات و قواعد عربیت آورده در هیچ یك از تفاسیر مانند كشاف و تفسیر طبرسی نیاورده اند(54)
5- اختلاف قرائت آیات یكی از دیگر مباحثی است كه ابوالفتوح رازی در خلال تفسیر بدان می پردازد و این چیزی است كه طبرسی گاهی به اختلاف قرائت آیات اشاره می كند .
6- مباحث فقهی و اختلاف مذاهب در مسئله فقهی بالاخص در ذیل آیات الاحكام كه نشان از احاطه صاحب تفسیر به تاریخ و سیره كریمه و آل رسول اكرم (ص) و همچنین به احادیث شریفه در شئون مختلف دین كه تفسیر وی را از دیگر تفاسیر متمایز كرده است.
7- پرداختن به موضوعات كلامی همچون قضا وقدر، اختیار و شفاعت و غیره از دیگر موضوعات قابل ذكر در تفسیر وی می‌باشد. باید گفت مولف در علم كلام طریق توسط پیموده و روش قدما را برگزیده است.

بخش دوم : جایگاه دانش اسباب النزول

1- پیشینه بحث

بدان هنگام كه خاتم الانبیاء مبعوث شد خداوند باری تعالی الفاظی را بر رسول خود نازل كرد و بتدریج هدف خود را از فرستادن پیامبر و نزول وحی بر وی نمایان ساخت.
خداوند در آیات متعددی هدف خود را هدایت و سعادت انسانها بسوی كمال و به پیامبر دستور داد كه این كلام وحیانی را برای مردم تبیین سازد، زیرا لازمه هدایت، تبیین كلام وحی برای تشنگان سیر بسوی سعادت ابدی است تا به این كمال مطلوب نائل شوند.
قبل از اینكه حضرت محمد (ص) به پیامبر برگزیده شود مردم شبه جزیره عربستان با یكسری قوانین و مقررات خشك و بی روح انس گرفته بودند كه با انسانیت منافات داشت. زمانی كه پیامبر برای امت مبعوث و قرآن كریم بر او نازل شد و دستورات و مقررات جدیدی تشریح شد برای مردم پذیرفتن این قوانین دشوار بود بهمین علت عكس العمل آنها گاهی اعتراض به پیامبر و گاهی پرستش از وی و یا اینكه عملی برخلاف این مقررات انجام می دادند كه خداوند حیكم برای روشن شدن مسئله آیات و سودی را نازل می كرد تا برای مردم حجتی باشد و موضع آنها روشن شود. از این حیث می توان آیات و سور را بدوگونه تقسیم كرد.
1-آیات و سوره هایی كه بدون هیچگونه واقعه و سوالی نازل شدند.
اكثر آیات و سوره قرآن كریم بدون انگیزه و دلیل خاصی بر پیامبر اكرم(ص) نازل شدند و این آیات فقط برای ارشاد مردم عامه و هدایت انسانها به سوی سعادت ابدی نازل شدند و همزمان با نزول آنها به هیچ حادثه و یا سوال و اعتراض مربوط نیستند .
آیات مذكور را می توان بطور اختصار به چند دسته تقسیم كرد(55)
الف) آیات و سوری كه به تاریخ انبیای گذشته و امتهای آنها مربوط می شود و این آیات فقط از حیث عبرت و آگاهی از سرگذشت آنها و شناخت دلائل انحطاط این ملتها تا با بهره بیشتری به سعادت مطلوب برسند.
ب) آیات و سور دیگری كه مشمول اخبار غیبی و ترسیم عالم برزخ و بهشت و دوزخ و حالات روز قیامت و گزارش احوال بهشتیان و دوزخیان می باشند و نمی توان این موارد را سبب نزول نامید.
2- به آیات و سور دیگری در قرآن برخورد می كنیم كه همزمان با نزول وحی، حادثه و سبب خاصی رخ داده است و صحابه شاهد نزول وحی بودند و آنها را روایت می‌كردند. مفسران صدرالاسلام تا كنون برای این بخش از آیات و سور قرآن سبب نزول ذكر كرده‌اند با این توضیحات می توان دانش اسباب النزول را اینگونه تشریح كرد :
«شناخت موقعیت زمانی ، مكانی ، فردی ، اجتماعی و دیگر زمینه هایی كه نزول آیه ای یا بخشی از آیات را سبب شده است و به عبارت دیگر اموری است كه یك یا چند آیه و سوره در پی آنها نازل شده است و این امور در زمان پیامبر اكرم (ص) روی داده است و اینگونه امور عبارت اند از :
1- حادثه ای كه در صدر امور كارها قرار داشت یا مهم و جالب یا زشت و نكوهیده بود .
2- یا اینكه مردم در جهت انجام امور دینی خود با سوالاتی مواجه می شدند واز پیامبر سوال می كردند.
3- یا مسلمانان با پیشامدهایی مواجه می شدند و لازم بود كه مسلمانان موضع خود در این امور مشخص و بیان كنند.
اكثر كسانی كه در این باب مطالبی را تالیف كردند بر این تعریف متفق القول هستند(56)

2- تاثیر شناخت اسباب النزول در تفسیر
دانشمندان و علماء بالاخص كسانی كه در باب اسباب النزول كتابهای را نگاشته اند فوایدی را برای اسباب النزول ذكر كرده اند هر چند كه عده ای هم منكر فواید و تأثیرات اسباب نزول شده اند. زیرا گمان می كنند كه پرداختن به اسباب نزول بعنوان یك بحث تاریخی چیزی جز آگاه یافتن به زمینه های تاریخی آیات و سور نیست و عدم فوائد علمی آن را در تفاسیر و نوشته های خود نمایان ساختند كه دانشمندان به نوبه خود به نقد دیدگاه آنها پرداختند ولكن فوایدی را كه در این باب بدان پرداخته اند به تأثیر شناخت آن در تفسیر همت گماشته اند زیرا اسباب نزول جزئی از روایات است و این مفسر است كه در كنار تفسیر آیات از روایات نقل شده بهره می گیرد.
1- نخستین تأثیر آن، همانا دست یابی به فلسفه و حكمت وضع احكام است. هر مفسر و محققی در دامنه كار خود با شناخت اسباب نزول، قادر خواهد بود حكمت نزول آیات را از این رهگذر كه بیانگر علت و اسرار نزول آن است بازیابد و از این رهیافت خود، به آنچه كه مقصود است برسد.
حدود 500 آیه در باب احكام وضع شده است و مسلماً در وضع این احكام حكمتی بوده است و مفسری كه قصد تشریح این احكام را دارد از رجوع به روایات مربوط به این گونه آیات مستغنی نیست و بدین وسیله حقیقت را كه رموز احكام است كسب می كند و احكام را آنگونه كه به واقعیت نزدیك است از قرآن كریم استخراج می كند.
2- تأثیر دیگری كه علماء برشمرده اند شناخت دایره شمول حكم است.
هر مفسری در مرحله نخست كار خود با نگاه به ظواهر آیات بالاخص آیات الاحكام این تصور درذهن او می‌رود كه حكم آیه مشمول عام است و به همه مردم تعمیم می دهند ولی با نگاه به روایاتی كه در باب این آیات ذكر شده علت نزول را باز می یابد و دامنه حكم را می‌سنجدو سرانجام نظر نهائی خود را ارائه می كند.دكتر حجتی آیه اظهار كه مصداقی در این رابطه است را ذكر می كند(57)
3- فایده دیگری كه قابل ذكر است دفع توهّم حصر است.
گاهی پیش می آید كه آیه ای در نظر خواننده و یا مفسر دارای حكم خاص است وتصور می كند آیه در این مقام خاص نازل شده است و مفسر دیگری با رجوع به اسباب النزول این آیات به این نتیجه می رسد كه حكم آیه مشمول عام است و این توهم كه حكم آیه خاص است را از بین می برد. در این مورد می توان سبب نزول آیه 145 سوره مباركه انعام را بیان كرد(58)
4- از دیگر تأثیرات شناخت اسباب النزول ، شناخت رجال صدراسلام كه آیاتی در باب آنها نازل شده است اكثر آیات و حتی سوری كه سبب نزول برای آنها بالاتفاق بیان شده مورد خطاب آنها اشخاصی خاص هستند و مفسر از رهگذر شناخت این قبیل سبب نزول آیات، اشخاص كه آیه در باب آنها نازل شده را می‌‌شناسد و دربارة آنها اظهار نظر می كند.
برای نمونه فصل الخطاب سوره مسد ابی لهب است كه پیامبر را مورد آزار و اذیت قرار داد و خداوند متعال شدیدترین آیات را در مورد وی نازل كرد تا وجه باطنش شناخته شود.
5- از فواید دیگر، این است كه مفسر با شناخت سبب نزول آیات، بر معنای صحیح آیات آگاهی می یابد و هرگونه شك و شبه را در طی این پژوهش خود كشف می كند و برای مخاطبان خود روشن می كند تا بدین وسیله مخاطبان به سعادت و هدایت نائل شوند صبحی صالح به نقل از ابن تیمیه گفته باز شناختن سبب نزول به فهم آیه كمك می كند زیرا علم به سبب انسان را به علم به مسبب می رساند(59)
6- یكی از اهداف مفسر در تبیین آیات قرآن ، بهره وری از اهداف تعلیمی و تربیتی قرآن است. در جهت تفسیر و تبیین معارف قرآن، بكارگیری اسباب النزول و شناخت زمینه های نزول آیات وحی و مراحل پیدایش آن ، از كارآمدترین ابزار خواهد بود. مفسر به كمك طرح اسباب النزول، مقدمات ذهنی مناسب را برای محقق فراهم می كند بگونه ای كه وی خود را در فضای نزول وحی حاضر می بیند و بینش ومعرفت نظری خویش را با احساس و ادراكی درونی پیوند می زند و بدین وسیله ندای آسمانی وحی در ژرفای روح و جان وی جای می گیرد.
7- از دیگر فواید شناخت اسباب نزول در تفسیر ، قابلیت شناخت افكار، عقاید ، آداب و ویژگیهای مردم عصر نزول می باشد.