فصل دوم : ابوالفتوح رازی و روض الجنان و روح الجنان
1-2- زندگی نامه ابوالفتوح رازی
مؤلف عالیقدر ، ابوالفتوح جمال الدین حسین بن علی بن محمد رازی خزاعی، از اولاد نافع بن بدیل بن ورقاء ـ از اصحاب معروف رسول اكرم (ص) و یكی از علماء و مفسّرین بزرگ شیعه در قرن 6 هـ. ق میباشد.
ابوالفتوح در ری زندگی كرده است و بعلت انتساب به ری ، او را رازی گفته اند.(29)
وی به تصریح خود در اثناء تفسیر، از اولاد نافع بن بدیل بن ورقاء الخزاعی از صحابه معروف حضرت رسول اكرم (ص) بوده است. وی در ذیل تفسیر آیه ( و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون) گوید :
«و بعضی دیگر گفتند آیه در شهیدان چاه معونه آمد و قصه این آن بود كه ابوبراء عامرین مالك بن جعفر بن كلاب ملاعب الاسنه كه سید بنی عامربن صعصعه بود بنزدیك رسول آمد بمدینه رسول (ص) اسلام بر او عرضه كرد او گفت: ای محمد! این دین كه تو ما را با آن دعوت می كنی دینی نكوست اگر جماعتی صحابه را بفرستی با اهل نجد ایشان را دعوت كنند دبا این امید من چنان است كه اجابت كنند…. رسول (ص) مندبن عمرو و حرام بن ملحان و عروة بن اسماء و نافع بن بدیل ورقاء الخزاعی و این فرد از پدران ماست الخ ».(30)
ابوالفتوح در خاندانی متولد شد كه دانشمندان متعددی پرورانده است و خانواده ا واز سرزمین حجاز به سرزمین فارس هجرت كردند ولی روشن نیست كه اجداد رازی چه زمانی به ایران آمدند اما احتمالاً میبایست در سده های 1 و2 هـ .ق / 7 و 8 میلادی صورت گرفته باشد.
ایشان نخست در نیشابور مسكن گزیدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبكر احمد بن حسین بن احمد كه به نیشابوری خزاعی خوانده می شد ـ شاگرد سید مرتضی و سید ابن زهره و شیخ ابی جعفر طوسی ـ و اقامت آنان در ری گویا در زمان همین ابوبكر احمد آغاز شد.(31)
علامه قزوینی در همین رابطه می نویسد :
« و مخفی نماند كه از اولاد بدیل بن ورقاء خزاعی مذكور عدة كثیری از خاندانهای عربی الاصل كه بعدها بطول اقامت در ایران و خلط و آمیزش با ایرانیان بكلی ایرانی و زبانشان فارسی شد در قدیم الایام از جزیرة العرب به ایران مهاجرت كرده و در نقاط شمالی ایران در نواحی نیشابور و سبزوار و غیره سكنی گزیده بوده اند و بسیاری از این خاندانها به اسم (بدیلیان) (نسبت بجد اعلای ایشان بدیل بن ورقاء مذكور) معروف بوده اند ... ولی ابوالفتوح و خاندان وی به بدیلیان معروف نبوده اند.(32)
ابوالفتوح عالمی آگاه به احوال راویان و محدثین بود و در تمام سرزمین معروف شد و عالمان و طالبان حدیث بسوی او می رفتند. وی بازمخشری و فضل بن حسن طبرسی و نظائر ایشان معاصر و عالمی است عامل متكلم ، كامل ، فقیه ، ادیب ، فاضل ، واعظ مفسر مشهور و در كلمات اجله به امام سعید و ترجمان كلام الله مجید و قدوة المفسرین و نظائر اینها موصوف بود.(33)
از زندگی ابوالفتوح و تاریخ دقیق وفات وی دانسته های اندكی برجاست ولكن اندیشمندان در باب تاریخ دقیق زندگی و تالیف كتاب مشهور وی نظراتی ارائه دادند از جمله عباس قمی به استناد شاگرد وی ، ابن شهر آشوب ، وفات ایشان را 588 می داند.(34)
در همین رابطه مدرس تبریزی می نویسد: سال وفات شیخ ابوالفتوح بدست نیامد، از تاریخ وفات معاصرینش زمخشری و طبرسی و نظائر ایشان و در تلمیذش ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین كه مذكور شد استكشاف توان كرد كه در اواسط قرن ششم می زیسته است. وی در ادامه یاد می كند كه : بفرموده بعضی از اهل تتبع شیخ ابوالفتوح در سال 552 هـ بخط خودش بعضی از تلامذة خود را اجازه داده و تألیف تفسیر روض الجنان نیز مابین سال 510 و 506 هـ بوده است.
علامه محمد قزوینی بعد از بررسی احوال مشایخ هم عصر ابوالفتوح و همچنین اسامی بعضی از مشاهیر اشخاص كه نام ایشان در اثناء تفسیر حاضر برده شده است به این نتیجه می رسد كه : به نحو قاطع و یقین و خارج از دایرة شك و احتمال محقق و محرز است، یكی آنكه ولادت او مؤخر از حدود 480 هـ.ق نبوده است و دیگر آنكه وی در حدود 525 هـ،ق قطعاً و محققاً در حیات بوده است و تاریخ مابقی كیفیات و تفاصیل راجع به حیات او مجهول است.(35)
این مفسر دارای دو پسر است كه منتجب الدین دربارة آنها می نویسد :
«شیخ صدرالدین علی پسر شیخ امام جمال الدین ابوالفتوح حسین بن احمد مردی است فقیه و متدین و دومی شیخ امام تاج الدین محمد پسر شیخ امام جمال الدین ابوالفتوح حسین بن احمد خزاعی مردی است فاضل و با ورع»(36)