تبیان، دستیار زندگی

دوباره تابستون شد و فصل اوقات فراغت. بعد از نه ماه درس خوندن و مدرسه رفتن، حالا این نوجوان ها با یک تعطیلی 3 ماهه روبرو می‌شن . این مدت تعطیلی مسلماً تمام خستگی‌ نه ماه درس خوندن رو جبران می‌کنه. تازه ممکنه باعث بشه حوصله‌ی آدم هم سر بره (اگه تو این سه ماه بخوره و بخوابه). مطمئناً هیچ کسی نمی‌تونه تمام این مدت رو بخوره و بخوابه و این سر رفتن حوصله، باعث میشه دست به کارهایی بزنه.

 این کارها میتونه، کارهای مختلفی باشه. از بازی کردن تو کوچه گرفته (البته در مورد پسرها) تا کارهایی مثل: ثبت نام در کلاس‌های تقویتی، کلاسهای آموزشی (در همه‌ی زمینه‌های علمی)، کلاس‌های ورزشی  تماشای فیلم‌های متنوع تلویزیون و فیلم‌های کلوپ، بازی های رایانه‌ای، گشت و گذار تو اینترنت و چت کردن و … خیلی کارهای دیگه.

مطمئناً این کارها باعث پر شدن اوقات فراغت نوجوانان میشه. اما دارای اثرات و جنبه‌های منفی هم میتونه باشه.

 والدینی که تا امروز کنترل بهتری رو نوجوانشون داشتن و تا حدودی میدونستن اون الان میره مدرسه و بعد بر میگرده خونه و دارای امنیت نسبی هست، حالا با اومدن فصل اوقات فراغت این نگرانی براشون ایجاد می‌شه که دیگه کنترل قبلی رو روی رفت و آمد و تعاملات فرزندشون ندارن. و حالا ممکنه نوجوانشون با خطرات پیش بینی نشده روبرو بشه. اگه تا الان تونسته بودن در استفاده‌ی فرزندشون از رایانه سختگیری کنن به بهانه‌ی درس و امتحان. حالا دیگه این بهانه وجود نداره و ممکنه این نوجوان با استفاده از این وسیله با خطرات ناشناخته و پیش بینی نشده روبرو بشه. در موارد دیگه (مثل بازی‌های تو کوچه یا تماشای فیلم های کنترل نشده یا حتی همون کلاسهای آموزشی که مثل مدرسه امکان کنترل رفت آمد و تعاملات فرزندشون وجود نداره و …..)هم این نگرانی ها به وجود میاد و مسلماً برای دوری از این نگرانی ها نمیتوان نوجوان رو از این امکانات بالقوه دارای دو جنبه‌ی مثبت و منفی دور کرد.

  چنانچه از گروهی از مردم كه به شكل تصادفی برگزیده شده‌اند بپرسیم كه نظرتان درباره اوقات فراغت چیست، پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. عده‌ای ممكن است بر این باور باشند كه اوقات فراغت مدت زمانی است كه پس از انجام كار یا انجام وظایف و مسوولیت‌ها باقی می‌ماند.

عده دیگر ممكن است به فعالیت‌های خاصی نظیر تماشای تلویزیون، شركت در فعالیت‌های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری كه ممكن است برای آنان جالب باشند، اشاره كنند.
تنوع این پاسخ‌ها نشان می‌دهد اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد؛ ولی آنچه مسلم است، اوقات فراغت فقط زمانی آزاد شده از بار كار نیست؛ بلكه فعالیتی غیراجباری است. فرد در این اوقات می‌خواهد كارهایی انجام دهد كه با كمال میل به آنها علاقه دارد، خواه به منظور استراحت، خواه برای ایجاد تنوع.

فراغت شامل فعالیت هایی جدا از اجبار‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی است كه در آن فرد فقط به میل خود عمل می‌كند. در نتیجه فراغت، كار یا بیكاری نیست، بلكه یك تجربه با ارزش زندگی است و به قول ارسطو، فراغت جدی‌ترین مشغله انسان است.‏

پركردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در فصل‎ ‎تابستان گاه به معضلی جدی برای والدین تبدیل می‌شود. اگر از اوقات فراغت تابستان‎ ‎به خوبی استفاده شود، می‌تواند به دورانی اثرگذار در زندگی حال و حتی آینده كودكان و نوجوانان‏‎ ‎تبدیل شود، ولی در بسیاری از مواقع چنین اتفاقی نمی‌افتد.‏‎.‎‏ تا نیمه های شب پای‎ ‎تلویزیون نشستن، ساعت ها بی‌هدف پشت رایانه بودن، صبح ها تا دیر وقت خوابیدن و بخش‎ ‎عمده روز را با كسالت سپری كردن یك مشكل بارز از نحوه گذران اوقات فراغت‏‎ ‎دانش‌آموزان در شهرهاست.‏

كاركردهای اوقات فراغت‌

یكی از كاركردهای اساسی اوقات فراغت، رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. كار مداوم بدون صرف زمانی برای رفع خستگی موجب پایین آمدن بازده عمل می‌شود، اما هدف از این اوقات، بطالت نیست، بلكه زمانی است كه فرد به تمدد اعصاب می‌پردازد و حاصل آن افزایش بازده است.

نیاز به تفریح‌

پس از انجام كار طی ایامی، آدم نیاز دارد اوقاتی را صرف تفریح كند. نقل می‌كنند كه علی علیه‌السلام در روزهای جمعه بیرون از شهر مدینه و به قصد تفریح می‌رفتند. تفریح جنبه‌های مختلفی برای افراد می‌تواند داشته باشد.

در اسلام به تفریحات سالم متعددی اشاره شده است كه می‌توانند نقش موثری در روح و روان فرد داشته باشند. پیامبر اكرم با اشاره به یك تفریح سالم می‌فرمایند: مسافرت كنید تا سلامت بمانید.

شكوفایی استعدادها

استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرایط مساعدی قرار گیرد به فعل تبدیل می‌شوند. از این نظر شناسایی این زمینه‌ها در زندگی فرد بسیار مهم است. اوقات فراغت یكی از این موقعیت‌های بسیار مناسب است كه فرد می‌تواند با استفاده از آن به شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازد. مثلا كسی در این اوقات به نقاشی یا دیگر كارها می‌پردازد كه استعداد دارد.

رشد اجتماعی فرد

اوقات فرد علاوه بر تاثیرات فردی كه در شخصیت فرد دارد به رشد اجتماعی او نیز كمك می‌كند. شركت فرد در شبكه‌های اجتماعی، موجب بهبود روابط اجتماعی فرد می‌شود و به پیشرفت اجتماعی او كمك می‌كند. بسیاری از پیشرفت‌های فرد با پیشرفت اجتماعی او پیوند تنگاتنگ دارد. اگر فرد دارای بهترین و ارزنده‌ترین استعداد باشد تا زمانی كه آنها را در سطح اجتماعی ارائه ندهد، چندان موفق نخواهد بود.

رهنمودهای عملی برای استفاده از اوقات فراغت‌

معنای اوقات فراغت به اختیار و آزادی عمل فرد اشاره دارد بنابراین بهتر است فرد در این اوقات با خیالی آسوده و آزادی عمل كامل، فعالیت مورد نظر را فقط به خاطر خود و دلخواه و حتی بدون توجه به نتایج مادی و غیره انجام دهد. در خصوص پر كردن اوقات فراغت كودكان نیز باید از تحمیل فعالیت دلخواه و مورد علاقه خود به كودكان و نوجوانان پرهیز كنیم. از سرگرمی‌ها و فعالیت‌های متنوع استفاده شود، البته نه به صورت فشرده تا موجب خستگی و دلزدگی فرد نشود.

هرچند برخی افراد عمدتا اوقات فراغت را با كارهای هنری پر می‌كنند اما این مساله بستگی زیادی به علاقه و استعداد فرد دارد و چون هدف فرد از برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت اجبار نیست، بهتر است با علاقه و استعدادهای فرد مطابقت داشته باشد.

برخی افراد تمام اوقات فراغت خود را پای رایانه می‌گذرانند. اما آنچه توصیه می‌شود این كه نباید ساعات طولانی از وقت افراد و بویژه كودكان و نوجوانان صرف بازی با رایانه شود، زیرا عوارض جسمانی، روانی، اجتماعی و فرهنگی زیادی دارد.

صله رحم و دید و بازدید در اسلام به عنوان یكی از فعالیت‌های اوقات فراغت معرفی می‌شود كه هم آثار مطلوب فردی و هم اجتماعی دارد. در انتخاب فعالیت‌های اوقات فراغت از دیگران تقلید نكنید. افراد از لحاظ میزان لذتی كه از فعالیت‌ها می‌برند، متفاوتند. اجازه ندهید فعالیت‌های شما در اوقات فراغت به صورت عادت درآید كه از فلسفه اساسی برنامه‌ریزی اوقات فراغت ساقط است.

اوقات فراغت یکی از حقوق اساسی کودکان است

اوقات فراغت زمانی است که کودک باید آزادانه به انجام فعالیت‌های مورد علاقه خود بپردازد. تنظیم زمان و فراهم کردن اوقات فراغت برای کودکان به‌عهده بزرگسالان است.

برخورداری از اوقات فراغت، یکی از حقوق اساسی کودکان است، در ماده ۳۱ پیمان‌نامه حقوق کودک براین اساس تأکید شده است: (دولت‌های عضو، حق کودک را برای داشتن اوقاع فراغت، آرامش، پرداختن به بازی و فعالیت‌های تفریحی مناسب با سن کودک و مشارکت آزادانه در زندگی فرهنگی و هنری احترام می‌گذارند و آن را اشاعه می‌دهند و فراهم ساختن فرصت‌های برابر فعالیت‌های فرهنگی و هنری و تفریحی را تشویق می‌کنند).

بهره ‌مندی از اوقات فراغت برای همه انسان‌ها به ‌ویژه کودکان به ‌دلایل زیر اهمیت اساسی دارد:

کودکان برای رشد خود به تحرک و بازی نیاز دارند. تحرک رمز سلامت کودکان است. بازی‌های پرتحرک سبب تخلیه هیجانی و در نتیجه آرامش کودکان می‌شود.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهند، کودکانی که در خانه و مهدکودک از تحرک کافی در قالب بازی‌های مناسب برخوردارند آرامش و تمرکز بیشتری دارند بازی سبب شادی و نشاط کودکان می‌شود و آنان را با جهان پیرامون خود همراه و با شوق و شور کودکانه آشنا می‌سازد، بهترین برنامه برای اوقات فراغت کودکان تشویق آن ها به بازی‌های مناسب مورد علاقه آنان است.
ادبیات و فعالیت‌های مربوط به آن: کتاب و قصه‌خوانی، تصویرخوانی و ... در کنار هنرهایی مانند نقاشی، کاردستی، موسیقی، نمایش و... از جمله نیازهای اصلی و زمینه‌های مناسب برای اوقات فراغت کودکان است که پرداختن به آن ها می‌تواند اوقات فراغت دلپذیر، شاد و آموزنده‌ای را برای آن ها فراهم کند.

جستجوگری، تجربه کردن، بودن در طبیعت و مشاهده پدیده‌های آن، کشف دنیای پیرامون خود به‌ صورت آزاد و خلاق از جمله فعالیت‌هائی است اگر کودکان به‌ صورت آزاد و دلخواه و نه به شکل اجباری و تحمیلی به آن ها بپردازند اوقات فراغت خود را به ‌صورت سازنده گذرانده‌ اند.
کودکی، سال‌های رشد و بالندگی است و در شکل‌گیری رفتار کودکان، دورانی حساس و تأثیرگذار است، اگر در این سال‌های طلائی بتوانیم زندگی‌ آن ها را با فعالیت‌های مناسب و مورد علاقه آن ها همراه سازیم رشد و سلامت آن ها را تأمین کرده‌ایم.
توجه به علایق کودکان در شکوفائی توانمندی آن ها تأثیر زیادی دارد. اوقات فراغت کودکان را نباید با تحمیل فعالیت‌های مورد علاقه خودمان هدر دهیم. در نظر گرفتن علایق کودکان، انگیزه‌های آن ها را تقویت می‌کند. حق انتخاب را از کودکی به آن ها می‌آموزد، توانائی تصمیم‌ گیری را در آن ها افزایش می‌دهد و احساس ارزشمندی را در آن ها ایجاد می ‌کند.

همه این موارد سلامت شخصیت آن ها را سبب می‌شود. با توجه به این ضرورت‌ها برنامه‌ریزی اواقات فراعت کودکان در خانه و مراکز آموزشی یکی از اولویت‌های رشد کودکان است.

مشکلات :

مفهوم اوقات فراغت هنوز برای بسیاری از والدین و مربیان روشن نیست و به‌ جای در نظر گرفتن علایق کودکان خواست‌های خود را در نظر می‌ گیرند و حتی گاه والدین آرزوهای تحقق نیافته دوران کودکی خود را به‌عنوان فعالیت‌های مناسب به آن ها پیشنهاد و بلکه تحمیل می‌کنند و این امر کاملاً برخلاف مفهوم اوقات فراغت است که به انجام فعالیت‌های مورد علاقه کودکان تأکید دارد.

ضرورت برخورداری از اوقات فراغت رأی گروهی از والدین و مربیان مشخص نیست، برخی از والدین اوقاع فراغت را برای کودکانی که به مدرسه می‌روند نوعی وقت‌ گذرانی و مانعی برای درس خواندن به حساب می‌آورند و کودکان خود را به‌خصوص در موقع امتحان از هر فعالیتی منع می‌کنند.

در حالی که خستگی ناشی از این روش، یادگیری و بازدهی آموزشی کودکان را کاهش می‌دهد در مهدهای کودک گاه برخی از مربیان به بهانه عقب ماندن (آموزش) کودکان، مانع پرداختن آنان به فعالیت‌های آزاد خلاق می‌شوند و در نتیجه دلزدگی از محیط‌ های آموزشی را از سال‌های اولیه کودکی در آنان ایجاد می‌کنند.

مشکلات مالی خانواده و امکانات محدود مراکز آموزشی (مهدکودک و مدرسه) شرایط نامناسبی را برای اوقات فراغت کودکان ایجاد می‌کند. برخی از خانواده‌ها به‌دلیل فقر اقتصادی نمی‌توانند امکانات لازم را برای گذراندن اوقات فراغت به‌ صورت مناسب برای فرزندانشان فراهم سازند.

در مراکز آموزشی نیز کمبود امکانات و تعداد زیاد کودکان مانع بهره‌مندی درست آنان از فراغت خود می‌شود. مسئولان نهادهای فرهنگی جامعه وظایف خود را در زمینه فراهم کردن امکانات مناسب اوقات فراغت کودکان به درستی انجام نمی‌دهند. در بسیاری از نقاط محروم شهر حداقل امکانات برای اوقات فراغت کودکان وجود ندارد و یا به‌علت هزینه بالای استفاده از آن ها برای کودکان محروم که تعداد آن ها در جامعه کم نیست، وجود ندارد. در نتیجه فقر اجتماعی در کنار فقر خانوادگی، امکان دسترسی کودکان فقیر را به فعالیت‌های اوقات فراغت از بین می‌برد.

برای همه ما بازی کودکان فقیر شهر در کوچه‌ها، خیابان‌ها به‌ ویژه در ماه‌های تابستان صحنه‌هائی آشنایی است که بارها شاهد آن بوده‌ایم. متنوع نبودن فعالیت‌های اوقات فراغت چه در خانواده و چه در مراکز آموزشی، مشکل دیگری است که وجود دارد.

براساس بررسی‌های انجام شده، در جامعه ما کودکان بیشترین زمان اوقات فراغت خود را به تماشای برنامه‌های تلویزیون می‌پردازند. علاوه بر آن که محتوای بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی برای کودکان مناسب نیست، اصولاً دیدن این برنامه‌ها کمتر جنبه خلاق و فعال دارد. تنوع برنامه‌های اوقات فراغت با توجه به تفاوت‌های کودکان، سبب بروز توانمندی‌های گوناگون در آنان می‌شود و رشد همه‌جانبه آن ها را موجب می‌گردد.

بسیاری از والدین، اسباب‌بازی‌ها و فعالیت‌های مناسب برای گروه‌های سنی کودکان را نمی‌شناسند و این امر سبب افزایش بازی‌ها و اسباب‌ بازی‌های خشونت‌آمیز، نامناسب با سن و توان کودکان، رقابتی و ... می‌شود که به رشد و سلامت آنان آسیب می‌رساند.

وجود نگرش‌های تبعیض‌آمیز نسبت به اوقات فراغت پسران و دختران سبب محرومیت بیشتر دختران در استفاده از امکانات و فرصت‌های موجود در زمینه اوقات فراغت در جامعه است. تغییر این نگرش‌ها با آموزش و کار فرهنگی مناسب امکان‌پذیر است.

با توجه با امکانات محدود در ارتباط با آموزش خانواده‌ها، این وظیفه برعهده مراکز آموزشی، از مهد تا دبیرستان می‌باشد که با وجود تلاش‌های انجام شده کافی به نظر نمی‌رسد، مگر آن که ارتباط و آموزش خانواده جزء وظایف و اولویت‌های مراکز آموزشی باشد و برای آن برنامه‌های مناسبی تدوین گردد.

پدر و مادر و مربیان الگوهای اصلی یادگیری کودکان به‌ شمار می ‌روند اگر آنان در خانواده و مراکز آموزشی فعالیت‌های مناسبی برای اوقاعت فراغت خود داشته باشند کودکان نیز از آن ها می‌آموزند. الگوی شایسته‌ای برای آنان باشیم

سخن آخر

فراغت به معنای بیكاری نیست، چون در اوقات بیكاری كاری برای انجام دادن ندارید، ولی در اوقات فراغت كارهای زیادی می‌توانید داشته باشید. هدف از فعالیت‌های اوقات فراغت كسب آرامش و تجدید قوای بیشتر است. فرد كاری را نه از روی اجبار و نه به خاطر مادیات انجام می‌دهد.