تبیان، دستیار زندگی

تفسیر نمونه ج : 27ص :58

صاعقه همان صیحه عظیم آسمانى در چند لحظه كوتاه چنان زلزله و لرزه‏اى در سرزمین آنها ایجاد كرد كه تمام بناها روى هم خوابید و صاف شد و خانه‏هایشان را به گورهاى آنها مبدل ساخت.

دمدم از ماده ( دمدمة ) گاه به معنى هلاك كردن آمده ، و گاه به عذاب و مجازات كامل ، و گاه به معنى كوبیدن و نرم كردن و گاه به معنى ریشه كن ساختن ، و گاه به معنى خشم و غضب نمودن و یا احاطه كردن و فراگیر شدن و همه این معانى در آیه مورد بحث صادق است ، چرا كه این عذاب گسترده از خشم الهى سرچشمه مى‏گرفت و همه آنها را در هم كوبید و نرم كرد و ریشه كن ساخت .

سواها از ماده تسویه ممكن است به معنى صاف كردن خانه‏ها و زمینهاى آنها بر اثر صیحه عظیم و صاعقه و زلزله باشد ، و یا به معنى یكسره كردن كار این گروه ، و یا مساوات همه آنها در مجازات و عذاب به گونه‏اى كه احدى از آنان از این ماجرا سالم در نرفت.

جمع میان این معانى نیز ممكن است.

ضمیر در سواها به قبیله ثمود باز مى‏گردد ، و یا به شهرها و آبادیهاى آنان كه خداوند همه را با خاك یكسان نمود .

بعضى نیز گفته‏اند به دمدمة بر مى‏گردد كه از جمله بعد استفاده مى‏شود ، یعنى خداوند این خشم و غضب و هلاكت را یكسان در میان آنها قرار داد به طورى كه همگى را فرا گرفت.

تفسیر اول مناسبتر به نظر مى‏رسد.

در ضمن از این آیه به خوبى استفاده مى‏شود كه مجازات آنها نتیجه گناه آنها و متناسب با آن بوده است ، و این عین عدالت و حكمت است.

در باره بسیارى از اقوام مى‏خوانیم كه به هنگام ظهور آثار عذاب پشیمان

تفسیر نمونه ج : 27ص :59

شده ، و راه توبه را پیش مى‏گرفتند ولى عجیب اینكه در بعضى از روایات آمده است كه وقتى قوم صالح نشانه‏هاى عذاب را دیدند به جستجوى او پرداختند كه هر كجا وى را پیدا كنند نابود سازند و این دلیل بر عمق عصیان و سركشى آنها در مقابل خدا و پیامبر او است ، ولى خداوند او را نجات داد و آنها را هلاك كرد و طومار زندگانیشان را به كلى در هم پیچید .

سرانجام در آخرین آیه براى اینكه هشدار محكمى به تمام كسانى كه در همان مسیر و خط حركت مى‏كنند بدهد مى‏فرماید : و خداوند هرگز از فرجام این كار بیمى ندارد ( و لا یخاف عقباها).

بسیارند حاكمانى كه قدرت بر مجازات دارند ولى پیوسته از پى آمدهاى آن بیمناكند ، و از واكنشها و عكس العملها ترسان ، و به همین دلیل از قدرت خود استفاده نمى‏كنند ، و یا به تعبیر صحیحتر قدرت آنان آمیخته با ضعف و ناتوانى و علمشان آمیخته با جهل است ، چرا كه مى‏ترسند توانائى بر مقابله با پى آمدهاى آن نداشته باشند .

ولى خداوند قادر متعال كه علمش احاطه به همه این امور و عواقب و آثار آنها دارد ، و قدرتش براى مقابله با پیامدهاى حوادث با هیچ ضعفى آمیخته نیست بیمى از عواقب این امور ندارد ، و به همین دلیل با نهایت قدرت و قاطعیت آنچه را كه اراده كرده است انجام مى‏دهد.

طغیانگران نیز باید حساب كار خود را برسند و از اینكه به خاطر اعمالشان مشمول خشم و غضب الهى گردند خود را بر حذر دارند.

عقبى به معنى پایان و نهایت و فرجام كار است و ضمیر در عقباها به ...

تفسیر نمونه ج : 27ص :60

... دمدمه و هلاكت باز مى‏گردد

نكته‏ها:

1 -خلاصه سرگذشت قوم ثمود

قوم ثمود چنانكه گفتیم در سرزمینى میان مدینه و شام ( بنام وادى القرى ) زندگى مى‏كردند ، آئینشان بت‏پرستى و در انواع گناهان غوطه‏ور بودند ، صالح پیغمبر بزرگ الهى از میان آنان برخاست ، و براى هدایت و نجاتشان همت گماشت ، ولى آنها نه دست از بت‏پرستى برداشتند ، و نه در طغیان و گناه تجدید نظر كردند .

هنگامى كه تقاضاى معجزه‏اى كردند خداوند ناقه ( شتر ماده‏اى ) را به طریق اعجازآمیز و خارق العاده از دل كوه برآورد ، ولى براى اینكه آنها را در این مورد بیازماید دستور داد یك روز تمام آب قریه را در اختیار این ناقه بگذارند ، و روز دیگر در اختیار خودشان باشد ، حتى در بعضى از روایات آمده كه در آن روز كه از آب محروم بودند از شیر ناقه بهره مى‏گرفتند ، ولى این معجزه بزرگ نیز از لجاجت و عناد آنها نكاست ، هم طرح نابودى ناقه ریختند ، و هم كشتن صالح (علیه‏السلام‏) را چرا كه او را مزاحم امیال و هوسهاى خود مى‏دیدند .

نقشه نابودى ناقه چنانكه گفتیم به وسیله مرد بسیار بیرحم و شقاوتمندى بنام قدار بن سالف عملى شد و او با ضرباتى ناقه را از پاى در آورد.

این در حقیقت اعلان جنگ با خدا بود ، چرا كه مى‏خواستند با از میان بردن ناقه كه معجزه صالح بود نور هدایت را خاموش كنند ، اینجا بود كه حضرت صالح به آنها اخطار كرد كه سه روز در خانه‏هاى خود از هر نعمتى مى‏خواهند

تفسیر نمونه ج : 27ص :61

متمتع شوند ولى بدانند بعد از سه روز عذاب الهى همه را فرا مى‏گیرد(سوره هود آیه 65).

این سه روز مهلتى بود براى تجدید نظر نهائى ، و آخرین فرصتى بود براى توبه و بازگشت ، ولى آنها نه تنها تجدید نظر نكردند بلكه بر طغیانشان افزودند ، در اینجا بود كه عذاب الهى بر آنها فرو بارید ، صیحه آسمانى سرزمینشان را در هم كوبید ، و همگى در خانه‏هایشان بر زمین افتادند و مردند و اخذ الذین ظلموا الصیحة فاصبحوا فى دیارهم جاثمین ( هود - 67).

آنچنان نابود گشتند و سرزمینشان خاموش شد كه گوئى هرگز كسى ساكن آن دیار نبود ، ولى خداوند صالح و یاران مؤمنش را از این مهلكه نجات داد ( هود - 66).

شرح بیشتر در باره سرگذشت قوم ثمود را در جلد 9 تفسیر نمونه صفحه 161 به بعد مطالعه فرمائید.

2 -اشقى الاولین و اشقى الاخرین

جمعى از بزرگان شیعه و اهل سنت از جمله ثعلبى و واحدى و ابن مردویه و خطیب بغدادى و طبرى و موصلى و احمد حنبل و غیر آنها به اسناد خود از عمار یاسر و جابر بن سمره و عثمان بن صهیب از پیغمبر اكرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) چنین نقل كرده‏اند كه به على (علیه‏السلام‏) فرمود : یا على ! اشقى ...

تفسیر نمونه ج : 27ص :62

... الاولین عاقر الناقة ، و اشقى الاخرین قاتلك ، و فى روایة من یخضب هذه من هذا : اى على ! شقى‏ترین پیشینیان همان كسى بود كه ناقه صالح را كشت ، و شقى‏ترین فرد از آخرین قاتل تو است ، و در روایتى آمده است كسى است كه این را با آن رنگین كند ( اشاره به اینكه محاسنت را با خون فرقت خضاب مى‏كند ) .

در حقیقت شباهتى میان قدار بن سالف پى كننده ناقه صالح و قاتل امیر مؤمنان عبد الرحمن بن ملجم مرادى وجود داشت.

هیچیك از این دو خصومت شخصى نداشتند ، بلكه هر دو مى‏خواستند نور حق را خاموش كنند ، و معجزه و آیتى از آیات الهى را از میان بردارند ، و همانگونه كه بعد از ماجراى ناقه صالح عذاب الهى آن قوم طاغى و سركش را فرو گرفت مسلمین نیز بعد از شهادت مظلومانه امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) در زیر سلطه حكومت جبار و بیدادگر بنى امیه شاهد دردناكترین عذابها شدند .

قابل توجه اینكه حاكم حسكانى در شواهد التنزیل روایات بسیار فراوانى در این زمینه نقل كرده كه از نظر مضمون و محتوى شبیه روایت بالا است.

3 -تهذیب نفس وظیفه بزرگ الهى

هر قدر سوگندهاى قرآن در یك زمینه بیشتر و محكمتر باشد دلیل بر اهمیت موضوع است ، و مى‏دانیم طولانى‏ترین و مؤكدترین در این سوره است به خصوص اینكه سوگند به ذات پاك خداوند سه بار در آن تكرار شده ، و سرانجام

تفسیر نمونه ج : 27ص :63

روى این مساله تكیه شده است كه فلاح و رستگارى در تزكیه نفس است ، و محرومیت و شكست و بدبختى در ترك تزكیه است.

در واقع مهمترین مساله زندگى انسان نیز همین مساله است ، و در حقیقت قرآن با تعبیر فوق مطلب را بازگو مى‏كند كه رستگارى انسان نه در گرو پندارها و خیالها است ، نه در سایه مال و ثروت و مقام ، نه وابسته به اعمال اشخاص دیگر ( آنگونه كه مسیحیان تصور مى‏كنند كه فلاح هر انسانى در گرو فداكارى عیساى مسیح است ) و نه مانند اینها.

بلكه در گرو پاكسازى و تعالى روح و جان در پرتو ایمان و عمل صالح است .

بدبختى و شكست انسان نیز نه در قضا و قدر اجبارى است ، و نه در سرنوشتهاى الزامى نه معلول فعالیتهاى این و آن ، بلكه تنها و تنها به خاطر آلودگى به گناه و انحراف از مسیر تقوى است.

در تواریخ آمده است كه همسر عزیز مصر ( زلیخا ) هنگامى كه یوسف مالك خزائن ارض شد و حاكم بر سرزمین مصر گشت ، او را ملاقات كرد و گفت : ان الحرص و الشهوة تصیر الملوك عبیدا ، و ان الصبر و التقوى یصیر العبید ملوكا ، فقال یوسف قال الله تعالى : انه من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین : حرص و شهوت پادشاهان را برده ساخت ، و صبر و تقوى بردگان را پادشاه یوسف سخن او را تصدیق كرد و این كلام الهى را به او خاطر نشان ساخت : هر كس كه تقوى و شكیبائى را پیشه كند خداوند اجر نیكوكاران را ضایع نمى‏سازد .

همین معنى به عبارت دیگرى نقل شده كه همسر عزیز مصر در رهگذرى نشسته بود كه موكب یوسف از آنجا عبور كرد ، زلیخا گفت : الحمد لله الذى جعل الملوك بمعصیتهم عبیدا ، و جعل العبید بطاعتهم ملوكا: ...

تفسیر نمونه ج : 27ص :64

... شكر خدائى را كه پادشاهان را به سبب معصیت برده كرد ، و بردگان را به خاطر اطاعت پادشاه .

آرى بندگى نفس ، سبب بردگى انسان ، و تقوى و تهذیب نفس سبب حكومت بر جهان هستى است.

چه بسیارند كسانى كه بر اثر بندگى خدا به مقامى رسیده‏اند كه صاحب ولایت تكوینى شده و مى‏توانند به اذن خدا در حوادث این جهان اثر بگذارند و دست به كرامات و خوارق عادات بزنند.

خداوندا ! در مبارزه با هواى نفس تو یار و یاور ما باش.

پروردگارا ! تو فجور و تقوى را به ما الهام كردى ، توفیق استفاده از این الهام را به ما عنایت فرما.

بار الها ! دسیسه‏هاى شیطان در نفس آدمى مخفى و مرموز است ، ما را به شناخت این دسیسه‏ها آشنا ساز ! آمین یا رب العالمین 

پایان سوره الشمس.